Wikipedia

1 Wileńska Brygada Armii Krajowej

1 Wileńska Brygada Armii Krajowej – polski oddział partyzancki[a] Okręgu Wilno Armii Krajowej.

1 Brygada Armii Krajowej
Oddział Leśny „R”
Historia
Państwo

 Polskie Państwo Podziemne

Sformowanie

1944

Rozformowanie

1944

Nazwa wyróżniająca

Wileńska

Dowódcy
Pierwszy

Czesław Grombczewski „Jurand”

Działania zbrojne
Operacja Ostra Brama
Organizacja
Rodzaj wojsk

partyzantka

Podległość

Inspektorat A
Zgrupowanie nr 2

Formowanie i zmiany organizacyjne brygady

edytuj

Na początku 1943 por. Czesław Grombczewski ps. „Jurand”[b]. z rozkazu Dowództwa AK zorganizował oddział miejski w Wilnie (dzielnica A). 20 stycznia 1944 roku oddział wyszedł w teren. W Żamelach koło Bujwidz doszło do połączenia oddziału z plutonem por. Wihelma Dietmajera ps. „Wilczur” i sierż. Mariana Piątka działającego w okolicach Bystrzycy. Plutony składały się z 4 drużyn. W dalszej kolejności rozpoczęto formowanie pododdziału kawalerii i trzeciego szkolnego plutonu partyzanckiego. W maju sformowano nowy 3 pluton szturmowy, a jego dowódcą został ppor. Roman Żebryk „Korab”. Trzon jego stanowiły najlepsze drużyny dotychczasowego 1 i 2 plutonu, wzmocnione wyróżniającymi się partyzantami z innych pododdziałów. Na koncentracji koło Taboryszek oddział por. „Juranda” liczył sześć samodzielnych plutonów strzeleckich, dwuplutonowy szwadron zwiadu konnego, oraz drużyny: saperów, łączności, żandarmerii i taborów[2].

Z powodu dość licznych nieporozumień między 5 Brygadą „Łupaszki” a sowiecką Brygadą Wilejską ppłk. Fiodora Markowa, komendant inspektoratu BC mjr Mieczysław Potocki ps. „Węgielny” wystąpił z wnioskiem do komendanta Okręgu „Wiano” aby 5 Brygada odeszła z terenu Inspektoratu BC do innego Inspektoratu. W zamian prosił o przydzielenie innej brygady. Komendant „Wilk” wydał dyspozycje, aby 5 Brygadę przeszła do Inspektoratu „A” mjr. „Pohoreckiego”. W zamian do Inspektoratu BC trafiła 1 Brygada por. Czesława Grombczewskiego ps. „Jurand”. Z początkiem maja nastąpiło przekazanie brygad[3]. 1 Brygada zameldowała się na terenie Inspektoratu „BC” w początkach czerwca i została włączona do stworzonego Zgrupowania nr 2 Armii Krajowej. Specyfika „miejskiej” brygady przysparzała pewne trudności w asymilacji partyzantów funkcjonowania w warunkach leśnych[4].

Już w okresie formowania brygady uwidocznił się konflikt personalny pomiędzy dowódcą brygady „Jurandem”, a jego zastępcą „Wilczurem”[5]. Dlatego też 13 czerwca dowódca zgrupowania mjr „Pohorecki” podzielił brygadę na dwie części. Jedną z nich, w składzie trzech plutonów strzeleckich, półtora plutonu zwiadu konnego i pododdziałów specjalnych, przekazał pod dowodzenie por. Juranda” i odesłał do zgrupowania mjr. „Węgielnego”. Druga grupa w składzie trzech plutonów strzeleckich i jednego plutonu konnego przybrała nazwę Oddziału Osłonowego ZAK 1. Dowództwo nad nią objął por. „Wilczur”. Po przejściu do Zgrupowania nr 2, 1 Brygada wydzieliła jeszcze część kawalerzystów jako grupę założycielską OR 2, pod dowództwem dotychczasowego dowódcy szwadronu kawalerii por. Borysa Sztarka „Ptasznika”. W ten sposób w 1 Brygadzie pozostał już tylko jeden konny pluton[5].

Na przełomie czerwca i lipcu 1944 w brygadzie zmobilizowano z członków Ośrodka Dywersyjnego Bujwidze kolejny pluton. Utworzono też pluton ckm. W tym też czasie przekształcono plutony w kilkudziesięcioosobowe kompanie kadrowe. Do końca istnienia brygady zachowano numerację pododdziałów sprzed dnia 13 czerwca 1944[5].

Mieszkańcy Bujwidz i okolicznych wsi walczyli w szeregach brygady jako 8 kompania bujwidzka i w lipcu 1944 roku wyzwalali Wilno. Żołnierze oddziału brali udział m.in. w bitwie pod Majkunami w okolicach Bujwidz.

W osadzie Balinogródek (lit. Balingradas)(inne języki) nad Wilią znajduje się cmentarz żołnierzy Armii Krajowej, gdzie został pochowany m.in. Henryk Wołodźko ps. „Łada” z 1 Wileńskiej Brygady AK. W lipcu 1944 roku brygada liczyła ok. 500 partyzantów[6].

O świcie 18 lipca 1944, na obrzeżach Puszczy Rudnickiej, 1 Wileńska Brygada Armii Krajowej została rozbrojona przez zmotoryzowane oddziały Armii Czerwonej[7].

Działania partyzanckie

edytuj

Pod koniec lutego pluton brygady przeszedł na teren Inspektoratu BC w okolice Podbrodzia i Swięcian. Tam wspólnie z oddziałem „Błyskawicy” i plutonu „Rakoczego”[c] przeprowadził akcję likwidacji bandy rabunkowej. 7 marca 1 Brygada dokonała ataku na konwój samochodów niemieckich w Powidakach, a 10 marca powtórzyła akcję na szosie mejszagolskiej. Podobnie działano 15 marca we dworze Europa.

Kilka dni później patrol konny brygady starł się z obławą przeciwpartyzancką organizowaną przez Litwinów. 20 marca w Antokolcach brygada stoczyła potyczkę z oddziałem litewskim gen. Plechavicziusa. Wycofując się brygada została przyparta z dwóch stron do Wilii. Mimo okrążenia, przeprawiono się na promie w okolicach wsi litewskiej Surmańce przez Wilię i oderwano się od Litwinów.

W marcu brygada wzięła udział w likwidacji sowieckiej grupy „Borodacza”[8]. 31 marca[d], działając bez rozpoznania, zaatakowano bunkier kolejowy w Rykontach[e]. Akcja zakończyła się fiaskiem. Bunkra nie zdobyto. Rannemu partyzantowi Henrykowi Balbasie „Kondorowi”, litewscy żołnierze rozbili głowę i przekazali stronie niemieckiej.

4 kwietnia patrol brygady stoczył potyczkę z patrolem niemieckim koło Porubanek, a 6 kwietnia zwiad konny walczył z partyzantką sowiecką w Skorbucianach. 11 kwietnia na szosie lidzkiej zorganizowano zasadzkę na kolumną samochodową[9].

25 kwietnia w okolicach Wierchbezdanka koło Bezdan zorganizowano zasadzkę na tabor batalionu niemiecko-własowskiego[8]. W toku walki poległo 10 Niemców i kilkunastu własowców. Zdobyto 2 rkm, 12 kb typu Mauser, 30 kb pochodzenia holenderskiego, 9 dwukonnych podwód. Oswobodzono też jeńców rosyjskich. Niektórzy z nich uciekli do lasu, reszta została razem z rozbrojonymi Niemcami i własowcami[10].

30 kwietnia pluton z brygady rozbił oddział niemiecki stacjonujący w szkole w Ławaryszkach. Akcją dowodził Roman Żebryk „Korab”. Niemcy poddali się. Zdobyto automat, 11 kb, 2 skrzynie granatów ręcznych, buty, mundury i hełmy. W trakcje wycofywania się z akcji w okolicach wsi Koniuchy, pluton został ostrzelany przez patrol sowieckich partyzantów. Podczas strzelaniny został zabity jeden partyzant. Następnego dnia 1 Brygada odparła atak bandy rabunkowej[10]. Po tej akcji 1 Brygada przeszła do Inspektoratu BC[10]. W czerwcu brygada wzięła udział w zasadzce na szosie koło Kotłówki[8].

20 czerwca Bujkach-Baranach nastąpiła koncentracja polskich oddziałów partyzanckich podległych dowódcy 2 Zgrupowania mjr. „Węgielnemu”[11]. 1 Brygada „Juranda” stawiła się na nim[12].

Po koncentracji 1 Brygada otrzymała rozkaz przeprowadzenia akcji dywersyjnych na torze kolejowym i szosie między Santoką i Podbrodziem[13]. 30 czerwca wspólnie 2 kompanią 3 Brygady „Szczerbca” zorganizowano zasadzkę na szosie michaliskiej koło Kotłówki. Trzy pierwsze samochody z Litwinami zostały rozbite. Pozostałych 5 samochodów z Łotyszami i Niemcami wycofało się. Wzięto około 40 jeńców, których przekazano do 3 Brygady[14].

Ogółem 1 Brygada po przybyciu na teren 2 Zgrupowania przeprowadziła 3 akcje, w tym 2 akcje przeciw oddziałom litewskim (Komorowszczyzna i Kotłówka); 1 akcja przeciw oddziałom niemieckim (Olszewo)[15].

Działania brygady w czasie Akcji „Burza”

Akcję „Burza” na terenie Inspektoratu BC Okręgu Wilno Armii Krajowej rozpoczął 1 lipca 1944 z własnej inicjatywy dowódca Zgrupowania mjr Mieczysław Potocki ps. „Węgielny” stacjonujący wtedy wraz ze swoim sztabem w Oszmianach. 1 Brygada miała działać na liniach komunikacyjnych od Santoki do Podbrodzia[16].

W czasie pierwszych dni działań brygada rozbroiła posterunek ochronny kolei pod Santoką[17].

Struktura i obsada personalna

edytuj

Dowództwo[18]

  • dowódcy:
kpt. Czesław Grombczewski ps. „Jurand”[f]
por. Roman Korab-Żebryk „Korab”[g]
  • lekarz − Jan Rymian ps. „Pean”
  • poczet dowódcy − st. sierż. Maurycy Palenko ps. „Strug”

Pododdziały[18]

  • oddział zwiadowczy
„Fakir”
Sławomir Słubicki ps. „Prus”
  • pluton karabinów maszynowych − Hojan „Szary”
  • 1kompania − ppor. Stanisław Stachowicz ps. „Sławicz”,
  • 2 kompania − ppor. Zygmunt Kondratowicz ps. „Zetka”,
  • 3 kompania − por. Roman Korab-Żebryk ps. „Korab”[h]
  • 4 kompania − ppor. Wirgiliusz Szuba ps. „Chudzik”,
  • 5 kompania− chor. Błachaniec ps. „Kaczan”
  • drużyna pionierów − „Kotwica”
  • drużyna łączności − „Transformator”

Partyzanci:

Uwagi

edytuj
  1. ↑ Nazwa „brygada” określała stopień samodzielności partyzanckiej danego oddziału. Na samodzielność pozwalał pewien minimalny stan (około 300 ludzi) i to była dolną granicą pojęcia „brygada”. Granica górna, określona względami swobody ruchu i manewrowania w walkach na tyłach nieprzyjaciela, wynosiła około 1000 ludzi[1].
  2. ↑ Czesław Grombczewski ps. „Jurand” zginął 13 lipca 1944 roku w Krawczunach (lit. Kriaučiunai), tam też został pochowany zaś jego symboliczny grób znajduje się na polskim cmentarzu wojennym na Rossie
  3. ↑ Oddziały wchodziły w skład 5 Brygady "Łupaszki"
  4. ↑ Według strony niemieckiej akcję przeprowadzono 4 marca
  5. ↑ na linii kolejowej Wilno - Kowno
  6. ↑ zginął 13 lipca 1944 r. pod Krawczunami
  7. ↑ mianowany 14 lipca 1944 roku
  8. ↑ pełnił funkcję do 15 lipca 1944 r.; od 14 lipca do 17 lipca brak dowódcy zatwierdzonego

Przypisy

edytuj
  1. ↑ PSZ w II WŚ. Armia Krajowa 1950 ↓, s. 600.
  2. ↑ Rokicki 2007 ↓, s. 23.
  3. ↑ Potocki 2008 ↓, s. 74.
  4. ↑ Potocki 2008 ↓, s. 75.
  5. ↑ a b c Rokicki 2007 ↓, s. 24.
  6. ↑ Boradyn, Chmielarz i Piskunowicz 1997 ↓, s. 52.
  7. ↑ Wołkonowski i Łukomski 1996 ↓, s. 279-280.
  8. ↑ a b c Rokicki 2007 ↓, s. 25.
  9. ↑ Wołkonowski i Łukomski 1996 ↓, s. 244.
  10. ↑ a b c Wołkonowski i Łukomski 1996 ↓, s. 245.
  11. ↑ Potocki 2008 ↓, s. 87.
  12. ↑ Wołkonowski i Łukomski 1996 ↓, s. 228.
  13. ↑ Potocki 2008 ↓, s. 89.
  14. ↑ Wołkonowski i Łukomski 1996 ↓, s. 229.
  15. ↑ Wołkonowski i Łukomski 1996 ↓, s. 230.
  16. ↑ Potocki 2008 ↓, s. 91.
  17. ↑ Potocki 2008 ↓, s. 93.
  18. ↑ a b Potocki 2008 ↓, s. 84.

Bibliografia

edytuj
  • Komisja Historyczna Polskiego Sztabu Głównego w Londynie: Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej. Armia Krajowa. T. III. Londyn: Instytut Historyczny im. Generała Sikorskiego, 1950.
  • Jarosław Wołkonowski, Grzegorz Łukomski: Okręg Wileński Związku Walki Zbrojnej Armii Krajowej w latach 1939-1945. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 1996. ISBN 83-86100-18-4.
  • Roman Korab-Żebryk: Operacja wileńska AK. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1985. ISBN 83-01-04946-4.
  • Zygmunt Boradyn, Andrzej Chmielarz, Henryk Piskunowicz: Z dziejów Armii Krajowej na Nowogródczyźnie i Wileńszczyźnie (1941-1945). Warszawa: Instytut Studiów Politycznych PAN, 1997. ISBN 83-907168-0-3.
  • Mieczysław Potocki: Między Dźwiną a Wilią - Wspomnienia żołnierza Armii Krajowej Ziemi Wileńskiej. Warszawa: Prohibita, 2008. ISBN 978-83-613-4407-0.
  • Paweł Rokicki: Armia Krajowa na Wileńszczyźnie 1943–1945. Warszawa: Barwa i Broń; Expadon Publishing SP. z o.o., 2007. ISBN 978-83-60786-01-7.
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=1_Wileńska_Brygada_Armii_Krajowej&oldid=75196311”