1Aw

1Aw – wąskotorowe wagony pasażerskie wyprodukowane w latach 1954–1957 w Fabryce Wagonów w Świdnicy w liczbie 126 sztuk. Wszystkie były przeznaczone dla kolei dojazdowych PKP. Według danych z 2009 zachowało się 31 sztuk, w tym 2 przeznaczone do ekspozycji. Oznaczane były serią Cx, a następnie Bx i Bxhpi. W oparciu o konstrukcję typu 1Aw powstały kolejne polskie wagony dla kolei wąskotorowej.

1Aw

Wagon 1Aw po remoncie kapitalnym na muzealnej trasie Kolei Wąskotorowej Rogów – Rawa – Biała
Kraj produkcji	Polska
Producent	Fabryka Wagonów Świdnica
Lata budowy	1954–1957
Parametry eksploatacyjne
System hamulca	zespolony Westinghouse’a
Parametry użytkowe
Liczba miejsc siedzących	38

Historia

Skład wagonów typu 1Aw (seria Bxhpi) na mijance końcowej Wilcze Tułowskie (Muzeum Kolei Wąsk. Sochaczew)

Parowóz Px48 z wagonem 1Aw jako pomnik w Praszce

Geneza

W latach 50. koleje dojazdowe wciąż odgrywały ważną rolę w transporcie lokalnym, co było wynikiem słabo rozwiniętego transportu drogowego i jego niewielkiego udziału w transporcie publicznym i indywidualnym. Były to jednak ostatnie lata ich świetności, ze względu na przestarzały tabor i dynamiczny rozwój innych środków transportu. Często zdarzało się wówczas, że do przewozu ludzi przerabiano prowizorycznie wagony towarowe. Aby unowocześnić tabor wagonów, Centralne Biuro Konstrukcyjne Przemysłu Taboru Kolejowego w Poznaniu skonstruowało pierwszy po wojnie pasażerski wagon wąskotorowy.

Produkcja

Wagony zostały wyprodukowane w latach 1954–1957 przez Fabrykę Wagonów w Świdnicy. Powstało ich w sumie 126, wszystkie były przeznaczone dla kolei dojazdowych PKP. Początkowo produkowano je tylko na tory o szerokości 750 mm, z czasem 5 sztuk zostało przebudowanych także na typowo pruską (używaną na Śląsku) szerokość torów 785 mm (30 cali pruskich).

Eksploatacja

1Aw pozwoliły wycofać najbardziej zużyte wagony starszych typów. Wagony te, wraz z 3Aw, stanowiły podstawę wąskotorowego taboru pasażerskiego o szerokości toru 750 mm, aż do drugiej połowy lat 80., kiedy to wprowadzono do eksploatacji wagony motorowe MBxd2 wraz z doczepami.

Dziewięć wagonów przebudowano następnie na motorowe, oznaczone jako typ 1Aw/M (MBxd1 161-169).

Wykaz zachowanych 1Aw

Według danych z 2007 zachowało się 31 czynnych wagonów: 8 w Sochaczewie (Sochaczewska Kolej Muzealna), 4 w Rogowie (Kolej Wąskotorowa Rogów – Rawa – Biała), 5 w Ełku (Ełcka Kolej Wąskotorowa, w tym jeden przerobiony na wagon barowy dla celów turystycznych), 4 w Rudach Raciborskich, 4 w Środzie Wielkopolskiej (Średzka Kolej Powiatowa) oraz po 1 w Nowym Dworze Gdańskim, Zbiersku, Miliczu, Praszce, Mławie, Bachórzu i Dynowie.

lp.	Numer fabryczny	Numer PKP do 1974	Numer PKP po 1974	Oznaczenia późniejsze	Stacja	Historia
1.	1420	1602	00-380024 251–7		Ełk	Piotrków Trybunalski Wąsk. (1954–1962) Mława Wąsk. (1962–1992) Ełk Wąsk. (od 1992)
2.	1424	1606	00-380024 255–8	1638	Sochaczew	Środa Miasto (1955–1996) Sochaczew (od 1996)
3.	1653	1609	00-380024 258–2		Sochaczew	Środa Miasto (1955–1996) Sochaczew (od 1996)
4.	1791	1612, 2128	00-380024 208–5		Rudy Raciborskie	Jedrzejów Wąsk. (1955–1968)
5.	1793	1614	00-380024 262–4		Nowy Dwór Gdański	Opalenica Wąsk. (1955–1996) Mława Wąsk. (1996–1999) Środa Miasto (1999–2004) Nowy Dwór Gdański Wąsk. (od 2004)
6.	1804	1625	00-380024 273–1	S 00–0000924 1356–6	Zbiersk	Trzebnica Gaj (1955–1991) Zbiersk (od 1991)
7.	1806	1627	00-380024 275–6	S 00–0000924 1342–6	Rogów	Opalenica Wąsk. (1955–1965) Starachowice Wsch. Wąsk. (1965–1987) Jedrzejów Wąsk. (1987–1987) Kazimierza Wielka (1987–1997) Piotrków Trybunalski Wąsk. (1997–2004) Rogów Wąsk. (od 2004)
8.	1807	1628	00-380024 276–4	S 00–0000924 1351–7	Rogów	Warszawa Stalowa (1955–1974) Piotrków Trybunalski Wąsk. (1974–1984) Nasielsk Wąsk. (1984–1986) Mława Wąsk. (1986–1986) Piotrków Trybunalski Wąsk. (1986–2004) Rogów Wąsk. (od 2004)
9.	1811	1632, 2132	00-380024 211–9		Rudy Raciborskie	Warszawa Stalowa (1955–1974)
10.	1826	1647	00-380024 291–3	S 00–0000924 1352–5	Rogów	Warszawa Stalowa (1955–1968) Piotrków Trybunalski Wąsk. (1968–1972) Rogów Wąsk. (1972–1975) Nasielsk Wąsk. (1975–1986) Rogów Wąsk. (od 1986)
11.	1827	1648	00-380024 292–1		Sochaczew	Warszawa Stalowa (1955–1966) Nasielsk Wąsk. (1966–1974) Mława Wąsk. (1974–1996) MKW Sochaczew (od 1996)
12.	1828	1649	00-380024 293–9		Ełk	Piotrków Trybunalski Wąsk. (1955–1962) Mława Wąsk. (1962–1992) Ełk Wąsk. (od 1992)
13.	1832	1653	00-380024 297–0		Środa Wielkopolska	Środa Miasto (od 1955)
14.	2225	1658	00-380024 302–8		Ełk	Warszawa Stalowa (1955–1974) Nasielsk Wąsk. (1974–1991) Mława Wąsk. (1991–1992) Ełk Wąsk. (od 1992)
15.	2802	1662	00-380024 306–9	1698	Sochaczew	Warszawa Stalowa (1956–1962) Mława Wąsk. (1962–1986) MKW Sochaczew (od 1986)
16.	2805	1665	00-380024 309–3		Środa Wielkopolska	Pleszew Wąsk. (1956–1959) Środa Miasto (od 1959)
17.	2807	1667	00-380024 311–9		Sochaczew	Śmigiel (1956–1987) MKW Sochaczew (od 1987)
18.	2809	1669	00-380024 312–7		Praszka (pomnik)	Pleszew Wąsk. (1956–1959) Wielun Wąsk. (1959–1988) Praszka, dawna stacja wąsk. (1988–2002) Praszka, Muzeum Miejskie (od 2002)
19.	2810	1670	00-380024 313–5		Środa Wielkopolska	Opalenica Wąsk. (1956–1996) Mława Wąsk. (1996–1999) Środa Miasto (od 1999)
20.	2811	1671	00-380024 314–3		Sochaczew	Warszawa Stalowa (1956–1964) Nasielsk Wąsk. (1964–1968) Piotrków Trybunalski Wąsk. (1968–1969) Warszawa Stalowa (1969–1974) Sochaczew Wąsk. (1974–1984) MKW Sochaczew (od 1984)
21.	2816	1676	00-380024 317–6		Sochaczew	Piotrków Trybunalski Wąsk. (1956–1968) Warszawa Stalowa (1968–1974) Sochaczew Wąsk. (1974–1984) MKW Sochaczew (od 1984)
22.	2821	1681	00-380024 322–6	00-380034 216–8	Rudy Raciborskie	Warszawa Stalowa (1956–1974)
23.	2825	1685	00-380024 326–7		Rogów	Przeworsk Wąsk. (1956–1965) Jedrzejów Wąsk. (1965–1977) Karczmiska (1977–1985) Sadek k. Szydłowca (1985–2003) Rogów Wąsk. (od 2003)
24.	2829	1689	00-380024 330–9	00-380034 223–4	Rudy Raciborskie	Werbkowice Wąsk. (1956–1977)
25.	5	1696	00-380024 337–4		Środa Wielkopolska	Środa Miasto (od 1957)
26.	6	1697	00-380024 338–2		Sochaczew	Warszawa Stalowa (1957–1974) Sochaczew Wąsk. (1974–1984) MKW Sochaczew (od 1984)
27.	7	1698	00-380024 339–0		Milicz Zamek (pomnik)	Warszawa Stalowa (1957–1974) Sochaczew Wąsk. (1974–1984) MKW Sochaczew (1984–1986) Cukrownia Kruszwica (1986–2003) Rogów Wąsk. (2003-2011) Milicz Zamek (od 2011)
28.	8	1699	00-380024 340–8	S 00–0000924 1347–5	Mława	Warszawa Stalowa (1957–1964) Nasielsk Wąsk. (1964–1984) Mława Wąsk. (od 1984)
29.	16	1707	00-380024 346–5	BTxhpi00-200024 760–6	Ełk	Krośniewice (1957–1957) Gniezno Wąsk. (1957–1960) Krośniewice (1960–1972) Piotrków Trybunalski Wąsk. (1972–1992) Ełk Wąsk. (od 1992)
30.	24	1715	00-380024 354–9	S 00–0000924 1349–1	Ełk	Werbkowice Wąsk. (1957–1965) Piotrków Trybunalski Wąsk. (1965–1992) Ełk Wąsk. (od 1992)
31.	32	1723	00-380024 358–0		Bachórz (pomnik)	Przeworsk Wąsk. (1957–2001) Dynów (2001–2007) Bachórz (od 2007)

Konstrukcja

Wózki

Układ jezdny stanowiły dwa skrętne, toczne, dwuosiowe wózki, zbudowane z blach 12 mm oraz ceowników. Na jednym z wózków (od strony toalety), znajdowała się prądnica. Wagon posiadał jednostopniowe sprężynowanie składające się z resora piórowego podwieszonego przez sprężyny walcowe. Konstrukcja ta bywa mylnie nazywana dwustopniową. Wózki charakteryzowały się niespokojnym biegiem przy wyższych prędkościach, co spowodowało konieczność ich modernizacji, wprowadzonych w kolejnych wagonach: 2Aw i 3Aw.

Hamulce

W wagonie zastosowano hamulec zespolony systemu Westinghouse’a LuV.X.R1. Hamulec ten był sterowany z lokomotywy. System posiadał cylinder 9-calowy dociskający klocki hamulcowe. Wagon był również wyposażony w hamulec bezpieczeństwa, który mógł zostać użyty przez pasażerów. Na postojach wagon zabezpieczano przy pomocy hamulca postojowego, indywidualnego dla każdego wagonu.

Cięgła i zderzaki

W wagonie zastosowano typowe dla kolei wąskotorowej zderzaki i cięgła. Układ ten składał się z centralnego zderzaka i dwóch bocznych cięgieł orczykowych (odwrotnie niż w wagonach normalno- i szerokotorowych).

Instalacja elektryczna

Wagony posiadały niezależną instalację elektryczną prądu stałego o napięciu 24 V. Instalacja była zasilana z prądnicy PW-104a o mocy 2 kW, zawieszonej na specjalnym wysięgniku jednego z wózków. Prądnica była wprawiana w ruch przez oś zestawu kołowego, za pośrednictwem pasa płaskiego lub kilku pasów klinowych (w zależności od typu). Prądnica współpracowała z regulatorem napięcia typu ARW1. Instalacja posiadała, umiejscowioną pod podłogą wagonu, baterię 12 akumulatorów zasadowych typu WP50/III. Akumulatory o napięciu ok. 2 V i pojemności 111 Ah, zgrupowane były po cztery, w trzech drewnianych skrzyniach o wymiarach 359 × 250 × 514 (wys. × szer. × głęb. w mm). Instalacja zasilała 10 żarówek o mocy 25 W oraz jedną pięciowatową żarówkę kontrolną. Instalacja elektryczna była wykorzystywana do oświetlania wnętrza pojazdu, ale posiadała również gniazdo na czole wagonu pozwalające na podłączenie drugiego wagonu. Wówczas należało ograniczyć prąd poprzez przełączenie oświetlenia na połowę mocy. Służył do tego specjalny przełącznik pakietowy wyłączający 4 z 7 lamp umieszczonych w przedziale pasażerskim.

Oświetlenie awaryjne wagonu stanowiło 6 specjalnych lamp świecowych.

Sygnał końca wagonu był nadawany przez lampy zewnętrzne, takie same, jak w wagonach towarowych.

Ogrzewanie

Wagony miały system ogrzewania parowego, zasilany z kotła parowozu. Ogrzewanie to jednak w przypadku kolei wąskotorowej miało istotną wadę, gdyż wagony wymagały wcześniejszego sprzęgnięcia z parowozem oraz musiały znajdować się zaraz za nim, co w przypadku pociągów mieszanych (towarowo-osobowych) było kłopotliwe (ponieważ wymagało dodatkowych manewrów, wagony towarowe nie posiadały instalacji ogrzewania parowego, a zatem musiały jechać na końcu składu). Z tego powodu, część wagonów została wyposażona w indywidualne instalacje centralnego ogrzewania dla każdego wagonu. Niewielki kocioł był zamontowany pod podłogą przedziału pasażerskiego. Obecnie wagon z czynną instalacją tego typu kursuje na Kolei Wąskotorowej Rogów – Rawa – Biała. Przedział pasażerski i ustępowy były ogrzewane przez grzejniki biegnące wzdłuż ścian przy podłodze. Ogrzewanie parowe było sterowane przez kierownika pociągu za pomocą pokrętła w zamykanej szafce. Ogrzewanie indywidualnym kotłem wymagało dorzucania węgla podczas postoju na stacjach, gdyż dostęp do pieca był możliwy tylko z zewnątrz. Po wprowadzeniu trakcji spalinowej, oryginalne parowe systemy ogrzewania nie mogły być dalej wykorzystywane, gdyż wąskotorowe lokomotywy spalinowe nie posiadały dodatkowych kotłów mogących zasilić te instalacje.

Pudło wagonów

Pudło stalowe samonośne, składało się z ostoi, ścian i dachu. Ostoja wykonana z ceowników zimnogiętych została przykryta stalową podłogą zbudowaną z blachy falistej spawanej elektrycznie. Do stalowej konstrukcji podłogi za pośrednictwem drewnianych listew przymocowana została drewniana podłoga, pokryta gumową wykładziną. Ściany były zbudowane ze stalowego szkieletu pokrytego z zewnątrz blachą stalową o grubości 2 mm. Dach został pokryty blachą o grubości 1,5 mm. Od wewnątrz ściany i sufit wyłożono płytami ze sklejki; pomiędzy blachą a sklejką włożono płyty korkowe zapewniające zarówno izolację akustyczną, jak i termiczną.

Wnętrze

Wnętrze składało się z przedziału pasażerskiego, toalety oraz dwóch przedsionków.

Przedział pasażerski

Zrekonstruowany przedział pasażerski w wagonie Bxhpi 1685 kursującym na muzealnej Kolei Wąskotorowej Rogów – Rawa – Biała

Wagon został zbudowany jako bezprzedziałowy, z 38 miejscami siedzącymi II klasy z siedzeniami w układzie 2+1. Układ ten jest typowy dla kolei wąskotorowej, podobny do układu 2+2 stosowanego w wagonach normalnotorowych. Ławki zostały wykonane z listewek bukowych, lakierowanych bezbarwnym lakierem do drewna. Oryginalnymi kolorami wnętrza był ciemny brąz i seledyn, a sufit był koloru białego.

Przedział ustępowy

Odtworzony do stanu oryginalnego przedział ustępowy w wagonie Bxhpi 1685 kursującym na muzealnej Kolei Wąskotorowej Rogów – Rawa – Biała

Wagon wyposażono w tylko jedną toaletę, gdyż posiadał 38 miejsc siedzących (typowe wagony normalnotorowe mają dwie toalety na 80–88 miejsc siedzących). W toalecie znajdował się sedes ze spłuczką uruchamianą pedałem. Nad niewielką umywalką znajdował się kran z obrotową wylewką, która w położeniu na wprost otwierała kran, zaś przekręcenie jej w dowolną stronę zamykało wypływ wody. Wagon posiadał duży zbiornik wody znajdujący się na ścianie nad umywalką (po lewej stronie od wejścia).

Przedział ustępowy oznaczony był tabliczką „OO”. W oryginale wnętrze malowano na kolory ciemny brąz i seledynowy. Szyby w oknie pozostawały koloru mlecznego, na podłodze umieszczano biało-ciemnooliwkową mozaikę terakotową. Sufit był kremowy.

Przedsionki

Na krańcach wagonu znajdowały się dwa przedsionki, do których można było wejść z zewnątrz oraz z sąsiedniego wagonu. Przedsionki te pełnią takie same funkcje jak w innych wagonach pasażerskich tego typu.

Okna

W wagonie, w przedziale pasażerskim zastosowano okna opuszczane jednotaflowe o wymiarach światła szyby 80x89 cm. Okna były umieszczone w aluminiowych ramach. Szyby miały grubość 4 mm. W przedsionkach zastosowano wąskie stałe okienka. Okno w przedziale WC było podobne jak w przedziale pasażerskim, jednak okno to nie było opuszczane, a posiadało możliwość odchylania górnej połowy. Okno to w odróżnieniu od reszty okien posiadało matową szybę.

Kolorystyka zewnętrzna wagonu

Pudła wagonów 1Aw były malowane na oliwkowo (RAL 6003), tak jak inne wagony pasażerskie w tamtym czasie. Obecnie większość odrestaurowanych wagonów tego typu jest tego koloru. Ostoja, wózki, sprzęgi i mostki przejściowe były koloru czarnego. Dach malowano na kolor szary (RAL 7045 jednak często był on czarny ze względu na silne zabrudzenie dymem i sadzą z parowozu). Poręcze i krawędzie stopni białe. Napisy na pudle koloru białego lub kości słoniowej (z wyjątkiem czerwonych oznaczeń hamulca).

Oznaczenie literowe

Pierwotnie były to wagony III klasy i nosiły oznaczenie

• C – wagon III klasy,
• x – wagon 4 osiowy.

Po rezygnacji z III klasy wagony były klasy II:

• B – wagon II klasy,
• x – wagon 4 osiowy.

W 1985 nastąpiła kolejna zmiana oznaczeń:

• B – wagon II klasy,
• x – wagon 4 osiowy,
• hp – hamulec ręczny i powietrzny,
• i – pomost przejściowy (możliwość przejścia między sąsiednimi wagonami tego typu podczas jazdy).