Zbylitowska Góra
Zbylitowska Góra – wieś w Polsce, położona w województwie małopolskim, w powiecie tarnowskim, w gminie Tarnów, między prawym brzegiem Dunajca, a tarnowską dzielnicą Mościce. Miejscowość (początkowo nazywana Górą) istniała już w 1325 roku. Pieczęć wiejska z 1910 przedstawia kosz, z którego wystaje ryba. Napis w otoku: GMINA ZBYŁTOWSKA GÓRA[4].
| wieś | |
 Dunajec w Zbylitowskiej Górze | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Liczba ludności (2021) |
2695[2] |
| Strefa numeracyjna |
14 |
| Kod pocztowy |
33-113[3] |
| Tablice rejestracyjne |
KTA |
| SIMC |
0833415 |
Położenie na mapie gminy wiejskiej Tarnów  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa małopolskiego  | |
Położenie na mapie powiatu tarnowskiego  | |
 49°59′27″N 20°54′07″E/49,990833 20,901944[1]
| |
Toponimia
edytujPierwotna nazwa wsi to „Góra”[5]. Drugi człon „Zbylitowska” występuje w dokumentach od 1581 roku, gdzie wymieniana jest parafia „Parochia Gora Zbiltowskiego”[5][6]. Góra była bowiem własnością rycerskiego rodu Zbylitowskich herbu Strzemię. Drugi człon nazwy, pochodzący od nazwiska właściciela, dodano dla odróżnienia wsi od innych miejscowości o podobnej nazwie[5][7].
Przynależność administracyjna
edytujW latach 1949–1954 Zbylitowska Góra była częścią gminy Mościce. W latach 1954–1961 wieś była siedzibą gromady Zbylitowska Góra, a w latach 1962–1973 wchodziła w skład gromady Zgłobice. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa tarnowskiego.
Historia
edytujPierwsze wzmianki o wsi pochodzą z 1325 roku, ale niewątpliwie miejscowość jest znacznie starsza[5]. W 1464 roku wybudowano murowany kościół, w miejscu wcześniejszego drewnianego. Właścicielami wsi byli Zbylitowscy, a następnie ich spadkobiercy po „kądzieli” Kotowscy herbu Trzaska, Krzeszowie herbu Leliwa, Dembińscy herbu Rawicz, Moszczeńscy herbu Nałęcz i Żabowie herbu Kościesza[6].
Czasy rozbiorowe
edytujW Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego z końca XIX wieku czytamy m.in. (poprawne nazwy wólek, a dzisiaj przysiółków w nawiasach):
„Zbylitowska Góra (...) składa się z [właściwej] wsi (53 domy 293 mieszkańców) i pięciu wólek: Burzyna [Buczyny] (17 domów, 86 mieszkańców), Podgórze [Podgórza] (23 domy, 127 mieszkańców), Sieciechowice [Sieciechowic] (14 domów, 81 mieszkańców), Skotnik [Skotnika] (12 domów, 70 mieszkańców) i Suślina [Sośliny] (19 domów, 106 mieszkańców). Cała gmina, prócz wólki Sieciechowice leży na prawym brzegu Dunajca. (...) Liczy 754 rzymskich-katolików a 35 izraelitów. (...) Przez jakiś czas mieli tu zbór socynianie, zwani braćmi polskimi”[7].
W 1901 roku rozpoczęto budowę klasztoru Zgromadzenia Najświętszego Serca Jezusa (Sacré Coeur). Siostry Sacré Coeur przybyły do Zbylitowskiej Góry z Lyonu. W 1903 roku przy klasztorze uruchomiono Liceum Humanistyczne[8]. W latach 1908–1910 dobudowano okazałą kaplicę (obecny kościół św. Stanisława Kostki) wg projektu Janusza Rypuszyńskiego. Znajdują się w nim neoromańskie ołtarze, przywiezione w 1903, ze skasowanego klasztoru w Lyonie[9].
Przed I wojną światową w Zbylitowskiej Górze działały dwa młyny, a w przysiółku Łękawka (poprawnie Łękawa) wytwórnia octu należąca do księcia Sanguszki[10].
I wojna światowa
edytuj
W 1914 roku linia frontu zatrzymała się na brzegu Dunajca, ostrzał artyleryjski spowodował znaczne zniszczenia we wsi[10]. Rosjanie umieścili na wieży kościelnej silne reflektory i przeważnie nocami ostrzeliwali front austriacki położony w dolinie, za Dunajcem w Łętowicach[11]. Austriacy ostrzelali klasztor w Zbylitowskiej Górze, gdzie stacjonowali oficerowie armii rosyjskiej. A kościół parafialny jako położony najbliżej frontu został doszczętnie zniszczony.
Poległych żołnierzy rosyjskich pochowano na cmentarzu wojennym nr 199.
Okres międzywojenny
edytujW 1934 roku, w ramach diecezjalnego kongresu eucharystycznego, przed klasztorem Sacré Coeur metropolita krakowski Adam Sapieha odprawił nabożeństwo. Potem, licząca wg niektórych źródeł 130 tysięcy osób, procesja przeszła 7 km pod tarnowską katedrę[12].
II wojna światowa
edytujW latach 1939–1944 Niemcy rozstrzelali w Zbylitowskiej Górze, w Lesie Buczyna, od 8 do 10 tysięcy obywateli polskich[13][14].
PRL
edytujPo II wojnie światowej skarb państwa przejął zabudowania dworskie Żabów, a majątek ziemski rozparcelowano na mocy dekretu PKWN. Przejęto również większość zabudowań klasztornych, w których 1 września 1950 roku uruchomiono szkołę rolniczą (obecnie to Zespół Szkół Agrotechnicznych i Samochodowych im. Wincentego Witosa)[15]. W 1960 roku część obszaru Zbylitowskiej Góry, ze szkołą rolniczą i klasztorem oraz cmentarzem wojennym nr 199, włączono w granice Tarnowa[16]. W 1972 roku na terenie Zbylitowskiej Góry powstała firma „Roleski”[17]. W 2012 roku oddano do użytku lądowisko w Zbylitowskiej Górze przeznaczone dla śmigłowców, należące do firmy „Roleski”.
Zabytki
edytujObiekty wpisane do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego[18].
- Zespół kościoła parafialnego: kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego, dzwonnica;
- budynek plebanii ul. Plebańska 7;
- cmentarz z okresu II wojny światowej;
- zespół dworsko-parkowy.
Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego
edytujKościół parafii w Zbylitowskiej Górze. Ufundowany przez Mikołaja Zbylitowskiego w 1464. Doszczętnie zniszczony podczas ostrzału w czasie pierwszej wojny światowej. Odbudowany w latach 1916–1922 z wykorzystaniem zachowanych murów prezbiterium, zakrystii i kaplicy. Kościół jest obiektem murowanym z cegły, otynkowanym, jednonawowym. Nie posiada wyraźnych cech stylowych. Polichromię figuralną wykonano w 1957 wg projektu Jerzego Nowosielskiego[17]. Najcenniejszym zabytkiem wyposażenia kościoła jest alabastrowa płyta nagrobna z XVI w., z leżącą postacią jednego ze Zbylitowskich[19].
Zespół dworsko-parkowy
edytuj
W skład zespołu rezydencjonalnego w Zbylitowskiej Górze wchodzą budynek dworski, oranżeria, oficyna i park. Obecny murowany dwór w stylu klasycystycznym został wybudowany dla Franciszka Moszczeńskiego po roku 1830, kiedy to spłonął poprzedni, drewniany. Jest to obiekt parterowy, dwutraktowy z portykiem o sześciu filarach od frontu. Na zwieńczeniu widoczne są kartusze z herbami Nałęcz Moszczeńskich i Szreniawa. Początkowo dwór otaczał park w stylu francuskim. Obecnie zatracił on swój charakter[19]. Za projektanta dworu, oranżerii i oficyny uznaje się Piotra Aignera[20]. Po wojnie majątek i dwór w Zbylitowskiej Górze wraz z parkiem przeszedł na rzecz skarbu państwa. Pałacowe zbiory angielskich sreber, porcelany, mebli oraz biblioteka zawierająca 5 tysięcy książek oprawnych w skórę, bezpowrotnie przepadły[10][21]. W 1948 obiekt przejęły władze oświatowe w Tarnowie, organizując w nim Państwowy Dom Dziecka dla dzieci - sierot wojennych[20]. 1 września 1973 na terenie dawnego pałacu Żabów otwarto Państwowy Zakład Wychowawczy, który w 1984 przemianowano na Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy z przeznaczaniem dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych umysłowo[22]. Przy ośrodku powstał internat i kryta ujeżdżalnia koni służąca hipoterapii[22]. W 2013 minister rolnictwa i rozwoju wsi podjął decyzję o zwróceniu 3,5-hektarowego zespołu dworsko-parkowego[23][24][25] córkom Franciszka Żaby[21], ostatniego właściciela Zbylitowskiej Góry.
Cmentarz w Buczynie – miejsce zbrodni wojennej
edytuj
W przysiółku Buczyna, na skraju lasu bukowego znajduje się cmentarz wojenny z okresu II wojny światowej. W okresie okupacji niemieckiej było to miejsce masowych egzekucji. W latach 1939–1944 zamordowano tam od 8[13] do 10[14] tys. osób. W gronie ofiar znalazło się od kilkuset[26] do 2 tys.[13] Polaków oraz około 6[13] – 8[27] tys. Żydów. Wśród tych pierwszych przeważali więźniowie polityczni przywiezieni z więzienia w Tarnowie[28]. Z kolei w gronie ofiar żydowskich znalazło się przede wszystkim około 6–7 tys. mieszkańców tarnowskiego getta, których przywieziono na stracenie do Buczyny podczas akcji eksterminacyjnej w czerwcu 1942 roku[29][30]. W lesie pogrzebano wówczas m.in. 800 dzieci z żydowskiego sierocińca, które celem zaoszczędzenia amunicji Niemcy wpędzili do jednego z grobów, a następnie wymordowali przy użyciu granatów[26].
W 1948 z inicjatywy tarnowskiego komitetu żydowskiego ustawiono na mogiłach rozstrzelanych tablice z napisami w językach hebrajskim i polskim, wzniesiono też pomnik w formie obelisku uwieńczonego zniczem[14][31]. W 2015 roku w lesie odkryto siedem nieznanych wcześniej zbiorowych mogił. W planach jest ich oznaczenie i upamiętnienie, a także budowa parkingu dla odwiedzających to miejsce licznych pielgrzymek z Izraela[26].
Budynek plebanii
edytujPlebania parafii w Zbylitowskiej Górze (A-1647/M z dnia 02.06.2023). Murowany dwukondygnacyjny budynek nakryty dwuspadowym dachem wzniesiony na przełomie XV i XVI wieku[32]. Na początku XVIII wieku w budynku działał zbór braci polskich[33].
Części wsi
edytuj
Obecnie Zbylitowska Góra składa się z przysiółków noszących nazwy: Buczyna (od pobliskiego lasu bukowego), Podgórze (na zboczu opadającym do doliny Dunajca), Skotnik (gdzie wypasano dawniej bydło), Soślina (od pobliskiego lasu sosnowego) i Kobiela (od wyrobu koszyków, kobiałek)[5].
| SIMC | Nazwa | Rodzaj |
|---|---|---|
| 0833421 | Buczyna | część wsi |
| 0833438 | Dąbrowy | część wsi |
| 0833444 | Kobiela | część wsi |
| 0833450 | Podgórze | część wsi |
| 0833467 | Skotnik | część wsi |
Osoby związane z miejscowością
edytuj- Andrzej Zbylitowski (1565–1608)[7] – poeta, stolnik nadworny króla Zygmunta III Wazy.
- Napoleon Feliks Żaba (1803–1885) – podróżnik, wolnomularz.
- Franciszek Leśniak (1846–1915) – w latach 1878–1887 proboszcz w Zbylitowskiej Górze, autor pieśni: „Upływa szybko życie"[36].
- Roman Żaba (1864–1945) – generał.
- Kazimierz Rzeszódko (1870–1937) – ksiądz, poseł do austriackiej Rady Państwa.
- Roman Witek (ur. 1885) – żołnierz Legionów Polskich[37].
- Franciszek Żaba (1906–1982) – inżynier, oficer AK.
- Stanisław Kolasiński (1916–1996) – cichociemny.
- Franciszek Kieć (1926–2010) – działacz ludowy, poseł na Sejm.
Przypisy
edytuj- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 160466
- ↑ Zbylitowska Góra; polskawliczbach.pl
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 1600 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
- ↑ Nowiny Tarnowskiej Gminy nr 70, Urząd Gminy Tarnów, 2001, s. 6.
- ↑ a b c d e Parafia Zbylitowska Góra – Historia
- ↑ a b Nieoficjalny serwis internetowy Zbylitowska Góra. [dostęp 2015-12-20].
- ↑ a b c Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego. 1883..
- ↑ Parafia Św. Stanisława Kostki – Tarnów [online], swstkostka.pl [dostęp 2018-01-23] (pol.).
- ↑ Krzysztof Gzyl, Tarnowskie kościoły [online], www.it.tarnow.pl [dostęp 2018-01-23] (pol.).
- ↑ a b c Plan Odnowy miejscowości Zbylitowska Góra na lata 2010 - 2015, Urząd Gminy Tarnów, Rada Sołecka Zbylitowskiej Góry.
- ↑ Zeszyty Wojnickie, 2014, ISSN 1232-4310.
- ↑ ks. Władysław Długosz. Z kongresów eucharystycznych. „Dzwon niedzielny”, 24 czerwca 1934. „Powściągliwość i Praca“ w Krakowie.
- ↑ a b c d Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich w latach 1939–1945. Województwo tarnowskie. Warszawa: GKBZH, 1984, s. 243.
- ↑ a b c Ryszard Hycnar [et al.]: Pomniki pamięci narodowej z dni walki i męczeństwa na terenie województwa tarnowskiego. Tarnów: ZBoWiD, Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Wojewódzkiego w Tarnowie, Wojewódzki Obywatelski Komitet Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa w Tarnowie, 1984, s. 110.
- ↑ Zespół Szkół Agrotechnicznych i Samochodowych w Tarnowie [online], zsmrtarnow.fm.interiowo.pl [dostęp 2018-01-24].
- ↑ Urząd Miasta Tarnowa: Kalendarium miasta Tarnowa. [dostęp 2015-12-20].
- ↑ a b Telewizja Tarnowska.tv: Film z serii: Poznaj Swoje. Zbylitowska Góra. [dostęp 2015-12-25].
- ↑ Wykaz obiektów wpisanych do Rejestru Zabytków Nieruchomych Województwa Małopolskiego z uwzględnieniem podziału na powiaty i gminy [online], wuoz.malopolska.pl [dostęp 2024-01-01].
- ↑ a b Szlaki turystyczne Małopolski [online], www.malopolska.szlaki.pttk.pl [dostęp 2015-12-26] [zarchiwizowane z adresu 2015-05-19].
- ↑ a b Klasycystyczny Dwór w Zbilitowskiej Górze. [dostęp 2015-12-25].
- ↑ a b Córka Anna: Franciszek Żaba. (biogram). Gazeta Wyborcza (dodatek Kraków), 28.02.2007. [dostęp 2015-12-25].
- ↑ a b Ośrodek Szkolno - Wychowawczy w Zbylitowskiej Górze - oficjalna strona internetowa. [dostęp 2015-12-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)].
- ↑ Dorota Jucha. Dla kogo dworek. „Temi”.
- ↑ Gazeta Krakowska: Odzyskały dwór, ale chcą go teraz odsprzedać powiatowi. [dostęp 2015-12-25].
- ↑ Agnieszka Wrońska, Radio Kraków: Fiasko negocjacji ws. dalszego losu ośrodka w Zbylitowskiej Górze. [dostęp 2015-12-25].
- ↑ a b c Paweł Chwał: Zbylitowska Góra. Mroczne tajemnice Buczyny odkryte po 73 latach. gazetakrakowska.pl, 2015-11-03. [dostęp 2015-12-26].
- ↑ Remont „mogiły dziecięcej” w lesie Buczyna zakończony. gmina.tarnow.pl, 2012-11-21. [dostęp 2016-01-19].
- ↑ Aleksandra Pietrzykowa: Region tarnowski w okresie okupacji hitlerowskiej. Polityka okupanta i ruch oporu. Warszawa-Kraków: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1984, s. 172. ISBN 83-01-05263-5.
- ↑ Aleksandra Pietrzykowa: op.cit.. s. 188.
- ↑ Aleksandra Pietrzykowa, Stanisław Potępa: Zagłada tarnowskich Żydów. Tarnów: Muzeum Okręgowe w Tarnowie i Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Miejskiego w Tarnowie, 1990, s. 43–46.
- ↑ Wirtualny Sztetl: Las Buczyna - miejsce egzekucji i pochówku ofiar zagłady. [dostęp 2015-12-26].
- ↑ Ciąg dalszy dobrych informacji - odnowa zabytków za rządowe pieniądze [online], www.gmina.tarnow.pl [dostęp 2024-01-12].
- ↑ Marek Kołdras, Góra Zbylitowskich i Żabów [online], 6 grudnia 2023 [dostęp 2024-01-12] (pol.).
- ↑ Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
- ↑ GUS. Rejestr TERYT
- ↑ Ksiądz Franciszek Leśniak poeta, malarz, nauczyciel [online] [dostęp 2021-09-18] (pol.).
- ↑ Wykaz Legionistów Polskich 1914-1918 zawiera naukowo zweryfikowane informacje o Legionistach Polskich. [dostęp 2015-12-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-01-07)].