Zamek w Mokrsku Górnym
Zamek w Mokrsku Górnym – ruiny późnogotyckiego zamku wzniesionego w XV wieku i rozbudowanego około 1520-1540 roku w formie renesansowej. Zlokalizowany jest na prawym brzegi rzeki Nidy w pobliżu wsi Mokrsko Górne.
 nr rej. A.157/1-2 z 4.06.1947 i z 8.05.1971[1]
| |
 Zamek w Mokrsku od strony | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Miejscowość | |
| Typ budynku | |
| Styl architektoniczny |
późny gotyk, elementy renesansowe |
| Rozpoczęcie budowy |
około 1520-1540 |
| Ważniejsze przebudowy |
XVII wiek |
| Zniszczono |
XIX - XX wiek |
| Pierwszy właściciel |
Mokrscy (?), Bona Sforza |
| Kolejni właściciele |
Sancygniowski, Giebułtowski, Sołtyk |
Położenie na mapie Polski  | |
 50°41′36,8″N 20°26′15,1″E/50,693556 20,437528
| |
Historia
edytujXIV wiek
Miejscowość Mokrsko wymieniono w 1309 roku jako własność Piotra herbu Jelita, późniejszego kasztelana sandomierskiego. Drugim właścicielem był Tomisław herbu Jelita, zapewne brat Piotra, pełniący funkcję wojewody sandomierskiego w latach 1320-1330[2]. Ówczesna siedziba rodu wznosiła się na kopcu typu motte na terenie parku dworskiego w pobliżu kościoła w Mokrsku Dolnym. Siedziba ta mogła być niewystarczająca dla wzrastających w znaczenie przedstawicieli rodu Jelitczyków, dlatego postanowiono zbudować murowany zamek na cyplu nad Nidą[2]. Przypuszczalnie około 2 połowy XIV wieku wznieśli go synowie Piotra, którymi byli Klemens z Mokrska, kasztelan radomski (1363-1387) lub jego brat biskup krakowski Florian z Mokrska[2]. Po Klemensie odziedziczyli majątek w Mokrsku jego synowie Klemens II, Florian, Andrzej[3].
XV wiek
Po śmierci Floriana zamek w 1419 otrzymał Mikołaj Mokrski[3]. W źródle z 1428 r. wspomniano o superiori castro in silva iacente dicto wulgariter i przypuszczalnie wiadomość ta odnosi się do drugiego nowego zamku, którego ruiny widoczne są do dzisiaj[4][5]. W 1509 roku Mikołaj Mokrski sprzedał zamek i pobliskie włości za 2 tys. florenów węgierskich arcybiskupowi gnieźnieńskiemu Andrzejowi z Boryszowic, który kupił go dla swego bratanka Jana Róża (Jana Roza), chorążego krakowskiego[3].
XVI wiek
W 1519 roku zamek Mokrsko był w posiadaniu Jana Ciołka z Żelechowa i Wilczysk, który w tymże roku zastawił go Jakubowi Sancygniowskiemu. Następnie zamek był w posiadaniu Piotra Zborowskiego, który w 1531 r. sprzedał go królowej Bonie Sforzie za 2 tys. florenów wraz z wsiami Wola Kawęcka, Tokarnia i Wolica[3]. Możliwe, że w tym czasie przebudowę zamku w stylu renesansowym (na co wskazuje detal kamieniarski), przeprowadził w jej imieniu marszałek wielki koronny Piotr Kmita, który, wbrew temu co notowała starsza literatura, nigdy nie był właścicielem Mokrska[3].
W 1540 zanotowano jako właściciela zamku ponownie Jakuba Sancygniowskiego herbu Jelita. W 1598 r. Mokrsko Górne było w rękach Giebułtowskich herbu Lis, właścicieli pobliskiej wsi Łukowa[3].
XVII wiek
W XVII w. dobra Mokrsko stały się własnością wielkopolskiego rodu Chełmskich. Zamek rozbudowano w XVII wieku poprzez podwyższenie murów obwodowych[5]. Jan Chełmski wydzielił z majątku Mokrsko Górne dla swej córki Marianny, wydanej za Mikołaja Ksiąskiego. W 1676 r. Mokrsko Górne odziedziczył jego syn Stanisław Ksiąski, miecznik owrucki, żonaty z Barbarą Ossolińską.
XVIII - XIX wiek
Po nich zamek posiadała ich córka Konstancja[3]. Konstancja wyszła za Stanisława Dembińskiego, wojewodę krakowskiego. Po jego śmierci w 1781 roku zamek posiadał Konstanty Moszczeński, generał adiutant królewski, żonaty z Ludwiką Michałowską, z która miał dwoje dzieci - Konstancję i Franciszka. Dobra Mokrsko Górne otrzymała Konstancja, żonata powtórnie z Romanem Sołtykiem. Dnia lipca 1821 r. dobra Mokrsko Górne przekazała swym czterem córkom z pierwszego małżeństwa z Antonim hrabią Stadnickim, a te w 1842 r. sprzedały zamek Antoninie Stoińskiej, która posiadała majątek z ruinami zamku do 1854 r.[3]
Architektura
edytujZamek zbudowany był na planie zbliżonym do prostokąta o wymiarach 25 x 45 m[2]. Od zachodu znajdował się budynek mieszkalny (pałac) z piwnicą i trzema nadziemnymi kondygnacjami o 300 m² powierzchni. Na najwyższej kondygnacji znajdowały się prawdopodobnie sale reprezentacyjne. Niemal identyczne obramienia okien jak w głównym budynku zamkowym w Mokrsku znajdowały się na drugim piętrze królewskiego zamku w Piotrkowie Trybunalskim oraz w pałacu króla Zygmunta I Starego na zamku na Wawelu[5]. W południowej części zamku w Mokrsku zlokalizowano wysuniętą na zewnątrz wieżę bramną. Dziedziniec otoczony był murem obronnym z gankiem straży ze strzelnicami i miał wymiary 24 x 29 m. W końcu XVI lub początku XVII wieku zbudowano od południa nowy dwukondygnacyjny budynek[2]. Obronność zamku wzmacniała otaczająca go fosa, a do zamku prowadziła grobla[5].
Galeria
edytuj-
Ruiny zamku -
Renesansowe obramienie okna
Bibliografia
edytuj- Leszek Kajzer, Jan Salm, Stanisław Kołodziejski, Leksykon Zamków w Polsce, Maria Łotyszowa (red.), Jacek Gaworski, wyd. 2, Warszawa: „Arkady”, 2022, s. 308-309, ISBN 978-83-213-5213-8, OCLC 830274915 (pol.).
- Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski, Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Warszawa 1880, Tom VI, s. 634
- Adam Miłobędzki, Zamek w Mokrsku Górnym i niektóre problemy małopolskiej architektury XV i XVI w., Biuletyn Historii Sztuki, t. 21, 1959, nr 1, ss. 30–51
- Sławomir Wróblewski, Zamki i dwory obronne województwa sandomierskiego w średniowieczu, Nowy Sącz: Goldruk, ISBN 83-924034-5-2 (pol.).
Przypisy
edytuj- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo świętokrzyskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024 [dostęp 2012-12-06].
- ↑ a b c d e Leszek Kajzer, Jan Salm, Stanisław Kołodziejski, Leksykon Zamków w Polsce, Maria Łotyszowa (red.), Jacek Gaworski, wyd. 2, Warszawa: „Arkady”, 2022, s. 308-309, ISBN 978-83-213-5213-8 (pol.).
- ↑ a b c d e f g h Dariusz Kalina, Zamek w Mokrsku Górnym [online], zabytek.pl [dostęp 2023-11-15] (pol.).
- ↑ W akcie erekcji z 11 maja 1428 r. przez Zbigniewa Oleśnickiego ołtarza Najświętszej Marii Panny w katedrze na Wawelu, fundacji Dziwisza z Pacanowa, prepozyta skalbmierskiego. Por. Zbiór dokumentów katedry i diecezji krakowskiej, cz. II, Lata 1416–1450, wyd. S. Kuraś, Lublin 1973 (Materiały do dziejów Kościoła w Polsce, t. 4), ss. 134 i 135
- ↑ a b c d Adam Miłobędzki, Zamek w Mokrsku Górnym i niektóre problemy małopolskiej architektury XV i XVI w., „Biuletyn Historii Sztuki (21.1959)”, 21, Warszawa: Państwowy Instytut Sztuki, 1959, s. 30-51 [dostęp 2023-11-14] (pol.).