Wikipedia

Zamek w Kole

gotycki zamek w Kole, w województwie wielkopolskim

Zamek w Kole[2] – warowny zamek wzniesiony na polecenie króla Kazimierza Wielkiego po 1365 roku w okolicach miasta Koła. Zamek zabezpieczał drogę prowadzącą z Wielkopolski w kierunku Łęczycy przez dolinę Warty. Budowla znajduje się na sztucznym wzniesieniu w zakolu Warty.

Zamek w Kole
Zabytek: nr rej. 30/380 z 17.01.1953[1]
Ilustracja
Państwo

 Polska

Miejscowość

Gozdów

Typ budynku

zamek

Styl architektoniczny

gotyk

Wysokość całkowita

ok. 17 m (zachowany fragment wieży)

Rozpoczęcie budowy

po 1365

Ukończenie budowy

przed 1383

Zniszczono

po 1577

Pierwszy właściciel

Kazimierz Wielki

Kolejni właściciele

starostowie kolscy

Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, w centrum znajduje się ikonka zamku z wieżą z opisem „Zamek w Kole”
Położenie na mapie województwa wielkopolskiego
Mapa konturowa województwa wielkopolskiego, po prawej znajduje się ikonka zamku z wieżą z opisem „Zamek w Kole”
Położenie na mapie powiatu kolskiego
Mapa konturowa powiatu kolskiego, po lewej nieco na dole znajduje się ikonka zamku z wieżą z opisem „Zamek w Kole”
Położenie na mapie Koła
Mapa konturowa Koła, po lewej znajduje się ikonka zamku z wieżą z opisem „Zamek w Kole”
Ziemia52°11′52″N 18°36′30″E/52,197778 18,608333
Multimedia w Wikimedia Commons
Kolski zamek w okresie międzywojennym

Zamek królewski należący do starostwa kolskiego, pod koniec XVI wieku leżał w powiecie konińskim województwa kaliskiego[3].

Architektura

edytuj

Pierwotna stała zabudowa zamku została zniszczona w wyniku pożaru, a jej szczątków użyto do zniwelowania dzisiejszego wzgórza zamkowego[4][5]. Najstarszym elementem zamku była wieża-donżon[6], według niektórych źródeł ufundowana przez Władysława Łokieteka[5]. Podczas badań archeologicznych przeprowadzonych w 2019 roku na wapiennej wylewce fundamentowej wieży odnaleziono srebrny kwartnik wybity w Krakowie w latacj 1367–1370, co wskazuje na to, że fundatorem zamku był Kazimierz III Wielki[7]. Wieża miała wymiary 11,8 x 13,2 metra[8][9] lub ok. 11,75 x 15 metrów[4], a grubość muru wynosiła 2,5 metra[4][8]. Z murów obwodowych wieży zamkowej zachowały się jedynie fragmenty konstrukcji piwnic[8]. W wieży zachowany był podział na dwa pomieszczenia o wymiarach 7,20 x 6,80 oraz 6,80 x 2,20 metrów, w mniejszym pomieszczeniu odnaleziono pozozstałości studni[9].

Do budowy wieży użyto wczesnośredniowiecznych ciosów piaskowca, co wskazuje na to, że budulec pochodził z rozbiórki lub przebudowy romańskiej budowli sakralnej[7].

Na podstawie badań archeologicznych w latach 70. XX wieku stwierdzono, że wieża bramna oraz mury obwodowe dobudowano do wieży mieszkalnej[10]. Mury wybudowano na planie prostokąta o wymiarach 50 x 30 metrów[8].

Dzięki tym samym badaniom odkryto, że w XV wieku przeprowadzono intensywne prace budowlane przy wieży mieszkalnej[10]. W południowej i zachodniej części dziedzińca nie istniała murowana zabudowa, istniały tam najprawdopodobniej tylko budynki drewniane lub szachulcowe[11] oraz studnie. Podczas badań archeologicznych w 1979 roku na terenie dziedzińca odsłonięto 3 prostokątne półziemianki[9]. Sam dziedziniec nie był murowany, na podzamczu odnaleziono również ślady drewnianych umocnień zabezpieczających budowlę od strony zalewowej[12].

We wschodnim odcinku muru umieszczono wieżę główną, zachowaną obecnie do wysokości ok. 17 metrów. Wieża ta wybudowana jest na planie kwadratu o wymiarach około 8 x 8 metrów, na wysokości około 8 metrów przechodzi w cylinder[13]. Nie zachowały się żadne ślady po zwieńczeniu wieży[13]. Przy wieży istniał najprawdopodobniej drewniany wykusz, prawdopodobnie pełniący funkcję latrynową[14]. Przy południowo–wschodnim fragmencie muru, w odległości około 8 metrów od wieży głównej znajdowała się wieża bramna zamku[14].

Najlepiej zachowany jest południowo i północno–zachodni fragment murów zamkowych, który obecnie ma wysokość około 10 metrów[14]. Mur północny zachowany jest tylko w partiach fundamentowych, najprawdopodobniej na skutek działań wód oraz w wyniku rozbiórki[15]. Całość zamku otoczona była fosą[16].

Zamek był przede wszystkim budowlą o charakterze militarnym, toteż przypuszcza się, że wyposażenie było raczej skromne. Być może bogatszy wystrój architektoniczny zastosowano w budynku na terenie zamku podczas rezydowania w nim księżnej Anny sochaczewskiej.

Historia

edytuj

Budowę zamku w Kole Kazimierzowi Wielkiemu przypisał Jan Długosz[17]. Zamek został wybudowany w ostatnich latach panowania Kazimierza[7], nie ma jednak informacji o tym kiedy budowa zamku została ukończona. Następna wzmianka o zamku w Kole pojawia się dopiero w Kronice Janka z Czarnkowa, według której w 1383 roku starosta Krystyn z Kozichgłów wraz z kilkoma innymi rycerzami wyruszył z kolskiego zamku plądrować dobra arcybiskupie, czyli Grzegorzew i Turek[17][7].

Badania archeologiczne wykazały, że pierwszym obronnym elementem założenia była wieża – donżon na planie prostokąta, zbudowana z cegły na fundamentach kamiennych pochodzących z rozbiórki innego obiektu i otoczona wałem drewniano-ziemnym, którą mógł wybudować Bolesław Pobożny (według M. Żemigały), Henryk Głogowczyk, Wacław II, Władysław Łokietek (według T. Poklewskiego-Koziełła) albo, co potwierdzono podczas ostatnich badań, Kazimierz Wielki[7] (według T. Olszackiego[18], J. Tomali). Razem z zamkiem w czasach Kazimierza Wielkiego został wybudowany również kościół farny Podwyższenia Krzyża Świętego[5].

Na kolskim zamku wielokrotnie przebywał król Władysław Jagiełło, prawdopodobnie w wyniku tych wizyt zapoczątkowany został zwyczaj odbywania się w Kole zjazdów generalnych szlachty wielkopolskiej, które często obradowały w obecności króla[19]. W XV wieku na zamku przeprowadzono intensywne prace budowlane[10]. W 1475 roku święta Bożego Narodzenia oraz styczeń 1476 roku spędzili w kolskim zamku król Kazimierz Jagiellończyk i Elżbieta Rakuszanka[20]. Podczas ich pobytu przyjęto na zamku członków powracającego z Bawarii członków orszaku weselnego Jadwigi Jagiellonki, którzy przynieśli jednak ze sobą zarazę i wielu z nich zmarło w Kole, wśród nich m.in. podstoli litewski Wojciech Moniwid i rycerz Jan Czyżowski[19][21].

W latach 1476–1481 zamek był siedzibą księżnej sochaczewskiej Anny[10][7]. Gdy zawiązywał się opozycyjny dla Zakonu Związek Pruski, jego przedstawiciele spotkali się z Kazimierzem Jagiellończykiem w Kole. W 1513 roku na zamku przebywał król Zygmunt Stary. Do 1577 roku na zamku rezydowali starostowie kolscy, którzy opuścili go jednak na rzecz Kościelca[10][22]. Po opuszczeniu zamku przez starostów zaczął on popadać w ruinę[10], chociaż możliwe, że przez jakiś czas był jeszcze zamieszkany[23].

W 1655 roku Erik Dahlbergh określał już na swoim planie kolski zamek jako castellum destructum[10]. Za panowania Augusta III Sasa Sejm darował ruiny zamku kolskim bernardynom, którzy użyli materiału z zamku do odbudowy zniszczonego kościoła[10], rozebrano wtedy najprawdopodobniej wieże mieszkalną[24], lecz prace zostały w końcu przerwane w związku z trudnościami w pozyskiwaniu materiału[23][25]. W 1815 roku zamek wizytowany był przez Klemensa Kołaczkowskiego w celu ocenienia możliwości wykorzystania umocnień do celów militarnych[24].

Stan obecny

edytuj

Ruiny zamku położone są około 3 km od centrum miasta, na pograniczu osiedla Przedmieście Kaliskie oraz miejscowości Gozdów.

Od 2005 roku w pobliżu zamku organizowany jest Koło Bluesa Festival.

W sierpniu 2019 roku studenci Wydziału Archeologii Uniwersytetu Adama Mickiewicza pod kierownictwem Artura Różańskiego i Tomasza Olszackiego prowadzili na kolskim zamku prace archeologiczne, mające być wstępem do opracowania dokumentacji i następnej rewitalizacji ruin zamku[26].

W połowie czerwca 2020 roku archeolodzy z Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie rozpoczęli na zamku badania geofizyczne[27]. W sierpniu tego samego roku rozpoczęto konserwację fragmentu północnego muru zamku, koszt prac wyceniono na 415 tysięcy złotych, kwotę 200 tysięcy pokryła dotacja z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego[28].

We wrześniu 2020 roku burmistrz Koła Krzysztof Witkowski poinformował, że na najbliższe lata planowane jest stworzenie wokół zamku „dużego centrum rekreacyjnego” – ma tam powstać m.in. plaża oraz baza gastronomiczna[29].

Badania archeologiczne i przedsięwzięcia konserwatorskie

edytuj

Na zamku kilkakrotnie przeprowadzano badania archeologiczne:

  • 1977–1983 przez Muzeum Okręgowe w Koninie pod kierunkiem Łucji Pawlickiej-Nowak[25]
  • Od 2019 przez studentów Wydziału Archeologii Uniwersytetu Adama Mickiewicza pod kierownictwem Artura Różańskiego i Tomasza Olszackiego
  • 2020 – badania geofizyczne przez archeologów z Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

Pierwszą inwentaryzację ruin kolskiego zamku przeprowadził w 1851 roku Kazimierz Stronczyński[30]. Do czasów I wojny światowej nie przeprowadzano na zamku żadnych konserwacji, postulował o nie w tym czasie m.in. Michał Rawita Witanowski, który prosił o to m.in. hrabiego Aleksandra Cypriana von Kreutza. W okresie międzywojennym drobne prace podejmowano z inicjatywy m.in. Czesława Freudenreicha i Ignacego Ziębowicza, w tych samych latach jednak miejscowi rolnicy wybierali z ruin zamku kamień[30].

Ruiny zamku wpisano do rejestru zabytków 17 stycznia 1953 roku, w tym samym roku przeprowadzono na zamku inwentaryzację i wstępne badania[30]. W tym czasie przeprowadzono również prace budowlane, których celem miało być uzupełnienie i zabezpieczenie zachowanych fragmentów murów, nie zostały one jednak przeprowadzone do końca[30][31]. Na przełomie 1954 i 1955 roku zamek i wzgórze zamkowe zostały włączone do systemu wałów przeciwpowodziowych, co doprowadziło jednak do naruszenia wschodniego narożnika zamku[31].

W 1971 roku, po kolejnych aktach wandalizmu i wybierania kamienia na zamku, po interwencji wojewódzkiego konserwatora zabytków, ustawiono na zamku tablice informacyjne oraz naprawiono szkody wyrządzone przez wandali, prace te jednak nie zostały wykonane fachowo[31]. W 1977 roku na zlecenie wojewódzkiego konserwatora zabytków powstała dokumentacja techniczna i inwentaryzacja fotogrametryczna zamku, zlecono wtedy też naprawę korony murów i szkarp oraz naprawę rys, pęknięć i uzupełnienie brakujących cegieł. W 1983 roku przeprowadzono inwentaryzację pomiarową wieży i zachowanym murów, a rok później również wykonanie projektu zabezpieczenia zamku[32]. W trakcie prac w okresie PRL-u uporządkowano ruiny, nie zabezpieczono jednak w ogóle ruin wieży mieszkalnej oraz części murów, a części prac nie wykonano do końca[33].

W 2020 roku rozpoczęto kolejne prace konserwacyjne na zamku[34]. Podczas wykopalisk w październiku 2020 roku na zamku odnaleziono m.in. fragmenty ceramiki, metali i kości oraz przedmioty wykonane ze złota[35].

Galeria

edytuj
  •  
    Ruiny w 1874
  •  
    Ruiny w okresie dwudziestolecia międzywojennego
  •  
  •  
    Ruiny w czasie powodzi w lipcu 1997
  •  
    Widok od południa
  •  
    Ruiny od strony zachodniego narożnika

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo wielkopolskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024 [dostęp 2012-12-10].
  2. ↑ Zamek leży w granicach gminy Kościelec, nazywanie go „kolskim” wynika z historycznego znaczenia, w którym to budowla zbudowana została „dla miasta Koło”.
  3. ↑ Atlas historyczny Polski. Wielkopolska w drugiej połowie XVI wieku. Część II. Komentarz. Indeksy, Warszawa 2017, s. 243.
  4. ↑ a b c Olszacki 2012 ↓, s. 116.
  5. ↑ a b c Baciński 2005 ↓, s. 14.
  6. ↑ Baciński 2005 ↓, s. 25.
  7. ↑ a b c d e f Nuszkiewicz 2023 ↓, s. 7.
  8. ↑ a b c d Baciński 2005 ↓, s. 28.
  9. ↑ a b c Pawlicka-Nowak 1979 ↓, s. 219.
  10. ↑ a b c d e f g h Baciński 2005 ↓, s. 15.
  11. ↑ Baciński 2005 ↓, s. 32.
  12. ↑ Baciński 2005 ↓, s. 26.
  13. ↑ a b Baciński 2005 ↓, s. 29.
  14. ↑ a b c Baciński 2005 ↓, s. 30.
  15. ↑ Baciński 2005 ↓, s. 27.
  16. ↑ Baciński 2005 ↓, s. 33.
  17. ↑ a b Olszacki 2012 ↓, s. 107.
  18. ↑ Anna Kułakowska, Podsumowali dotychczasowe badania archeologiczne na zamku [online], OkrągłeMiasto.pl, 30 sierpnia 2019 [dostęp 2020-02-13] (pol.).
  19. ↑ a b Olszacki 2012 ↓, s. 108.
  20. ↑ Nuszkiewicz 2023 ↓, s. 10.
  21. ↑ Nuszkiewicz 2023 ↓, s. 11.
  22. ↑ Nuszkiewicz 2023 ↓, s. 15.
  23. ↑ a b Olszacki 2012 ↓, s. 110.
  24. ↑ a b Baciński 2005 ↓, s. 16.
  25. ↑ a b Olszacki 2012 ↓, s. 111.
  26. ↑ Rozpoczęły się prace archeologiczne na zamku - Kolski Portal Internetowy e-kolo.pl [online], www.e-kolo.pl, 9 sierpnia 2019 [dostęp 2020-10-04] (pol.).
  27. ↑ Badania geofizyczne na zamku. Co pozwolą odkryć? - Kolski Portal Internetowy e-kolo.pl [online], www.e-kolo.pl, 18 lipca 2020 [dostęp 2020-10-04] (pol.).
  28. ↑ Rozpoczęto konserwację muru kolskiego zamku - Kolski Portal Internetowy e-kolo.pl [online], www.e-kolo.pl, 20 sierpnia 2020 [dostęp 2020-10-04] (pol.).
  29. ↑ Wokół zamku powstanie duże centrum rekreacyjne? - Kolski Portal Internetowy e-kolo.pl [online], www.e-kolo.pl, 2 października 2020 [dostęp 2020-10-04] (pol.).
  30. ↑ a b c d Baciński 2005 ↓, s. 85.
  31. ↑ a b c Baciński 2005 ↓, s. 86.
  32. ↑ Baciński 2005 ↓, s. 87.
  33. ↑ Baciński 2005 ↓, s. 89.
  34. ↑ Rozpoczęto konserwację muru kolskiego zamku [online], www.e-kolo.pl, 20 sierpnia 2020 [dostęp 2022-08-02] (pol.).
  35. ↑ Archeolodzy znaleźli prawdziwy złoty skarb w ruinach kolskiego zamku! Czy trafi do naszego Muzeum? [WIDEO] [online], Kurier Kolski [dostęp 2020-10-13] (pol.).

Bibliografia

edytuj

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Zamek_w_Kole&oldid=75205662”