Zalas (województwo małopolskie)
Zalas – wieś w Polsce, położona w województwie małopolskim, w powiecie krakowskim, w gminie Krzeszowice. Zalas graniczy z Grojcem, Tenczynkiem, Frywałdem, Sanką, Rudnem i z przysiółkiem Rybnej – Wrzosami. Wieś położona jest na Garbie Tenczyńskim.
| wieś | |
 Kościół | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Liczba ludności (2022[2]) |
2309 |
| Strefa numeracyjna |
12 |
| Kod pocztowy | |
| Tablice rejestracyjne |
KRA |
| SIMC |
0324910 |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa małopolskiego  | |
Położenie na mapie powiatu krakowskiego  | |
Położenie na mapie gminy Krzeszowice  | |
 50°04′49″N 19°37′18″E/50,080278 19,621667[1]
| |
Integralne części wsi
edytuj| SIMC | Nazwa | Rodzaj |
|---|---|---|
| 0324926 | Cygański Koniec | część wsi |
| 0324932 | Obora | część wsi |
| 0324949 | Podlesie | część wsi |
| 0324961 | Rogatka | przysiółek |
| 0324955 | Ścięgno | część wsi |
| 0324978 | Tataruchy | przysiółek |
Historia
edytujWieś wzmiankowana została w 1254. Wokół Zalasu rosły gęste lasy noszące miano Tenczno lub Thanczin i były własnością rodu Toporzyków herbu „Topór”. Nazwa wsi Zalas nawiązuje do otoczenia pobliskich lasów, każdy, kto z sąsiedniej wsi szedł do niej mówił, że idzie „za las”. W starych dokumentach można spotkać 3 nazwy: Zalesie, Zalasie, Zalas. W 1791 liczyła 748 mieszkańców, w tym kilkunastu Żydów. Znana była z garncarstwa, a pod koniec XVIII w. było ich 30, w XIX w. było ponad 60 garncarzy[6]. W XIII w. Zalas podzielony był na dwie części. Wschodnia należała do Tenczyńskich, zachodnia do grodu rycerskiego Krzywosądowiczów znajdującego się w Oborze. Od 1410 Andrzej Tęczyński ściągnął Tatarów i Rusinów, dał im ziemię koło Frywałdu na terenie przysiółka Tataruchy. W 1460 Jan Tęczyński przejął cały Zalas. Wybudowano drogi: z Zalasu do Nawojowej Góry i z Zalasu do Charbielowa, dziś nieistniejącej wioski. Tęczyński rozbudował także miejscowy folwark. W 1595 wieś położona w powiecie proszowskim województwa krakowskiego była własnością wojewodziców krakowskich: Gabriela, Andrzeja i Jana Magnusa Tęczyńskich[7]. Wieś położona w województwie krakowskim wchodziła w 1662 roku w skład hrabstwa tęczyńskiego Łukasza Opalińskiego[8]. Pod koniec XVII w. w Zalasie było 70 domów.
Do 1795 wieś wchodziła w skład powiatu krakowskiego i województwa krakowskiego, a od lipca 1796 do 15 lipca 1809 w skład cyrkułu krakowskiego Galicji Zachodniej. W latach 1815–1846 wieś położona była na terenie Wolnego Miasta Krakowa, potem w zaborze austriackim.
W latach 1846–1853 wieś wchodziła w skład powiatu krakowskiego. W poł. XIX w. powstał kamieniołom Barach. W 1862 powstała drewniana szkoła, w 1908 murowana, a w 1900 miejscowa straż pożarna.
W listopadzie 1914, w obawie przed ofensywą rosyjską, do Zalasu ewakuowano mieszkańców podkrakowskich Bronowic Małych[9]
W miejscowości znajduje się wybudowany w latach 1905–1910 kościół neogotycki, fundacji Potockich z pobliskich Krzeszowic. Obok niego drewniana dzwonnica z początku XVIII w., w otoczeniu dwie lipy drobnolistne – pomnik przyrody z 29 maja 1967, innym pomnikiem przyrody jest lipa wielkolistna (pomnik z 29 maja 1967, ul. ks. Piotra Pawła Gawlikowskiego 110). Przy miejscowej parafii działa jedyne w Polsce pokutne Bractwo św. Marii Magdaleny, zatwierdzone przez papieża Klemensa XI w 1710.
W czasie II Rzeczypospolitej wieś należała do powiatu chrzanowskiego w województwie krakowskim. Od 26 października 1939 do 18 stycznia 1945 wieś należała do gminy Kressendorf w Landkreis Krakau, dystryktu krakowskiego w Generalnym Gubernatorstwie. W latach 1954–1972 istniała gromada Zalas. W latach 1973–1976 miejscowość należała do gminy Tenczynek. W 1972 wybudowano nowy budynek szkolny. W latach 1975−1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa krakowskiego. W 1987 powstała remiza strażacka. Od 1998 działa Ludowy Klub Sportowy Victoria Zalas.
Miejscowość zamieszkują wyznawcy Kościoła rzymskokatolickiego i Świadków Jehowy[10].
Zabytki
edytujObiekt wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego[11].
- Dzwonnica przy kościele parafialnym, otoczenie w obrębie ogrodzenia przykościelnego, starodrzew.
Inne
edytujWe wrześniu 2008 we wsi ustawiono postument upamiętniający pochodzącego z niej lotnika z czasów II wojny światowej Stanisława Józefa Chałupę[12].
Miejsca
edytujWe wschodniej części miejscowości znajduje się duży kamieniołom porfiru z bocznicą kolejową biegnącą z krzeszowickiej stacji kolejowej. Na południowym krańcu wsi znajduje się pomnik przyrody Łom z uskokiem na wzgórzu Zręby – widoczne w odsłonięciu skały: porfir i nakrywające go osady jury środkowej i górnej przecięte są uskokiem powstałym w trzeciorzędzie i obniżone o ok. 7 m. po jego prawej (południowej) stronie. Na północnych krańcach Zalasu przebiega autostrada A4 (E40), a za nią rozciąga się Las Zwierzyniecki w Tenczyńskim Parku Krajobrazowym. W kompleksie leśnym Orley, w południowej części wsi znajduje się były kamieniołom porfiru, powstały w 1932, a eksploatowany do 1966.
Przypisy
edytuj- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 157285
- ↑ NSP 2021: Ludność w miejscowościach statystycznych [online], Bank Danych Lokalnych GUS, 19 września 2022 [dostęp 2022-10-04].
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 1582 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
- ↑ Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
- ↑ GUS. Rejestr TERYT
- ↑ Osadnictwo i Krajobraz, Zdzisław Noga (red.), Kraków: Zarząd Zespołu Jurajskich Parków Krajobrazowych, 1997, ISBN 83-901471-7-3, OCLC 749579407.
- ↑ Województwo krakowskie w drugiej połowie XVI wieku ; Cz. 2, Komentarz, indeksy, Warszawa 2008, s. 109.
- ↑ Jacek Pielas, Podział latyfundium Łukasza Opalińskiego, marszałka nadwornego koronnego z lat 1668-1670, w: Inter maiestatem ac libertatem. Studia z dziejów nowożytnych dedykowane Profesorowi Kazimierzowi Przybosiowi, red. J. Stolicki, M. Ferenc, J. Dąbrowski, Kraków 2010, s. 159.
- ↑ Henryk Łukasik, Kraków 1914, Warszawa, 2023, s. 58
- ↑ Wykaz Parafii w Polsce, Warszawa: Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego SAC, 2006, s. 291.
- ↑ Wykaz obiektów wpisanych do Rejestru Zabytków Nieruchomych Województwa Małopolskiego z uwzględnieniem podziału na powiaty i gminy [online], wuoz.malopolska.pl [dostęp 2023-11-27].
- ↑ Marek Więcek, Nowy punkt na polskiej mapie pamięci [online], histmag.org, 21 września 2008 [dostęp 2009-06-28].
Bibliografia
edytuj- Rejestr zabytków. bip.malopolska.pl. [dostęp 2019-12-06]. (pol.).