Zębatek

Zębatek
	Scenopoeetes dentirostris
	(E.P. Ramsay, 1876)
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	wróblowe
Podrząd	śpiewające
Rodzina	altanniki
Rodzaj	Scenopoeetes; Coues, 1891
Gatunek	zębatek
Synonimy
	Ailuroedus dentirostris (E.P. Ramsay, 1876); Scenopoeus dentirostris E.P. Ramsay, 1876;
	Ailuroedus dentirostris (E.P. Ramsay, 1876); Scenopoeus dentirostris E.P. Ramsay, 1876;
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; bliski zagrożenia
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Zębatek^[3] (Scenopoeetes dentirostris) – gatunek średniej wielkości ptaka z rodziny altanników (Ptilonorhynchidae). Należy do monotypowego rodzaju Scenopoeetes. Występuje w północno-wschodniej Australii. Osiadły^[4]. Bliski zagrożenia.

Systematyka

Gatunek po raz pierwszy opisany przez Edwarda Piersona Ramsaya w roku 1876. Ramsay zaobserwował go w północno-wschodnim Queenslandzie na wysokości ok. 915–1220 m w paśmie górskim Bellenden Ker Range^[4], tam też został odstrzelony holotyp. Autor nadał nowemu gatunkowi nazwę Scenopoeus dentirostris^[5]. W roku 1891 Elliott Coues ustanowił dla niego rodzaj Scenopoeetes^[6], do którego jest współcześnie zaliczany^[3]^[7]. Niekiedy gatunek umieszczany był też w rodzaju Ailuroedus^[8]. Nie wyróżnia się podgatunków^[8]^[7], choć proponowano zaliczenie populacji znad rzeki Johnstone River do podgatunku minor, nie jest on jednak uznawany^[8].

Etymologia nazwy naukowej: nazwa rodzajowa jest połączeniem słów z języka greckiego: σκηνη skēnē – „scena”, „namiot” oraz ποιητης poiētēs – „twórca”^[9]. Nazwa gatunkowa pochodzi z połączenia słów z łaciny: dens, dentis – „ząb” oraz -rostris – „-dzioby” (rostrum – „dziób”)^[10].

Charakterystyka

Wymiary i masa ciała

Ciało: 260–280 mm

Skrzydło: 138–157 mm

Ogon: 96–108 mm

Dziób: 28,1–33,0 mm^[6]

Masa ciała: 132–199 g (samiec), 157–182 g (samica)^[4]

Wygląd zewnętrzny

Osobnik dorosły: Dymorfizm płciowy nieznaczny – samica podobna do samca, ale ma różowo-żółte upierzenie policzka. Sylwetka krępa. Oko z ciemnobrązową tęczówką i czerwonawą obrączką oczną. Dziób czarnobrązowy, jaśniejszy na brzegach i mocny z ostrą, zakrzywioną końcówką (przystosowanie do zjadania liści^[4] – zębatek rozdziera je dziobem przed spożyciem^[6]). Na dolnej szczęce widoczne ząbkowanie. Pomarańczowo-żółte zajady. Policzki po wewnętrznej stronie czarne. Upierzenie w większości oliwkowobrązowe. Na szyi pióra o delikatnie cynamonowym zabarwieniu. Na spodniej części ciała upierzenie jasne, płowożółte z brązowymi pasmami, ciemniejsze na piersi. Podogonie pokryte jasnobrązowymi prążkami. Nogi szarozielone. U młodszych osobników dziób jaśniejszy, brązowy. Wnętrze dzioba jasnopomarańczowe. Tęczówka jasna, szarobrązowa. U dojrzewającego samca ciemnieją policzki.

Osobnik młodociany: widoczne resztki szarego puchu na głowie, kuprze i w okolicy nóg. Na bokach szyi widoczne łaty bez piór. Policzki bladopomarańczowe. Grzbiet szarozielonkawy. Spodnia część ciała w większości o płowej barwie z szarymi elementami, jaśniejsza na szyi. Dziób szary.

Występowanie

Środowisko

Zamieszkuje tropikalne lasy deszczowe położone na wyżynach (na poziomie 600–900 m, sporadycznie do 1600 m)^[4].

Zasięg występowania

Gatunek endemiczny dla Australii. Spotykany na północnym wschodzie stanu Queensland^[4]^[6].

Pożywienie

Do głównych elementów diety należą liście (zwłaszcza zimą) i owoce, przede wszystkim gatunków Syzygium johnsonii, Elaeocarpus foveolatus, Symplocos cochinchinensis, Acronychia acronychioides, Ficus watkinsiana, Ficus destruens i Ripogonum album. Przedstawiciele tego gatunku spożywają również nasiona, kwiaty i łodygi roślin. Jedzą również owady i pająki^[4]^[6].

Tryb życia i zachowanie

Spotykany zazwyczaj pojedynczo, w parach lub niewielkich grupach. Wydawane przez niego odgłosy można usłyszeć podczas okresu godowego (samce są najbardziej aktywne od września do grudnia). W pozostałych częściach roku są cichsze i ukrywają swoją obecność^[6].

Głos

Szeroka gama dźwięków, m.in. świszczące i chrapliwe piski samca, gwizdanie, pojedyncze kwiczenia^[4]. Może imitować odgłosy charakterystyczne dla innych gatunków ptaków, np. graliny srokatej, fletówki żółtobrzuchej, krogulca australijskiego, miodojada ciemnego i szkarłatki królewskiej. Potrafi naśladować również świerszcze, żaby i rudawki. Dzięki adaptacji w obrębie krtani dolnej może śpiewać dwoma głosami jednocześnie^[6]^[11].

Rozród

Gatunek poligamiczny – podczas jednego okresu godowego samce łączą się w pary z wieloma samicami. Wyprowadzany jeden lęg w ciągu roku^[6]. Sezon rozrodu trwa zwykle od września do stycznia. Okres godowy najczęściej rozpoczyna się w sierpniu lub we wrześniu, ale może zacząć się wcześniej, jeśli dostępna jest wystarczająca ilość pożywienia. Najwięcej jaj składanych jest w listopadzie i grudniu^[4].

Okres godowy

Toki: samiec przygotowuje i dekoruje owalny lub okrągły teren (najczęściej ten sam każdego roku) o średnicy od jednego do dwóch i pół metra. Do przyozdobienia tego obszaru zębatek używa liści o długości 30–40 cm odwróconych jaśniejszą stroną do góry. Miejsca wybierane do tego celu znajdują się najczęściej w miejscach lasu o mniej gęstej roślinności i na lekkich zboczach. Podczas okresu godowego samiec siada na gałęzi drzewa nad swoim terenem i śpiewa seriami trwającymi ok. 45 minut z głową odchyloną do tyłu oraz nastroszonymi piórami na gardle. Gdy pojawi się samica, zębatek ląduje na ziemi i ukrywa się za drzewem, zza którego wychyla się, by sprawdzić, w którym miejscu znajduje się potencjalna partnerka. Kiedy samica zbliża się do jego kryjówki, samiec wyskakuje zza drzewa. Następnie otwiera dziób i stroszy pióra na gardle w celu ukazania kontrastu kolorystycznego między czarnym wnętrzem dzioba a jasnymi piórami^[12]. Jednocześnie skacze na boki oraz macha ogonem i jednym lub dwoma skrzydłami. Stopniowo zmniejsza dystans między sobą a samicą, po czym następuje kopulacja, w trakcie której samiec wydaje trzeszczące dźwięki^[11]^[6].

Habitat: gniazdo na wysokości od 10 do 30 metrów nad ziemią, zwykle niewidoczne od dołu.

Gniazdo: budowane przez samicę. Postać płytkiej platformy z suchych gałązek wyścielonej cienkimi pnączami.

Okres lęgowy

Jaja: 1–2 w lęgu. Owalny kształt i jednolity, kremowy kolor. Przeciętny wymiar jaja to 42 na 28 mm.

Wysiadywanie: wysiaduje tylko samica.

Pisklęta: pokryte gęstym, ciemnoszarym puchem. Wnętrze dzioba bladopomarańczowe, zajady żółte. Tęczówka szara. Dziób szary, ciemniejszy na końcówce. Samica karmi je przede wszystkim owocami i owadami^[6].

Status

Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) uznaje zębatka za gatunek bliski zagrożenia (NT – near threatened); przed 2022 rokiem był uznawany jako gatunek najmniejszej troski (LC – least concern). Liczebność populacji została oszacowana na 19000-460000 (około 239,5 tys.) dorosłych osobników. Trend liczebności populacji uznaje się za spadkowy^[2].

Przypisy

↑ ^a ^b Scenopoeetes dentirostris, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
↑ ^a ^b Scenopoeetes dentirostris, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
↑ ^a ^b Systematyka i nazewnictwo polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Rodzina: Ptilonorhynchidae Gray,GR, 1841 - altanniki - Bowerbirds (wersja: 2021-01-16). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2021-12-28].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ Tooth-billed Bowerbird (Scenopoeetes dentirostris) [online], www.hbw.com [dostęp 2019-06-25] (ang.).
↑ E. Pierson Ramsay. List of Birds met with in North-eastern Queensland, chiefly at Rockingham Bay. „Proceedings of the Zoological Society of London”, s. 591–593, 1875. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j CSIRO (Australia), Bowerbirds, Collingwood, Vic.: CSIRO Pub, 2008, ISBN 978-0-643-09420-8, OCLC 212842766 .
↑ ^a ^b F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): IOC World Bird List (v11.2). [dostęp 2021-12-28]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c Tooth-billed Bowerbird (Scenopoeetes dentirostris). IBC: The Internet Bird Collection. [dostęp 2020-11-29]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-05-07)]. (ang.).
↑ Scenopoeetes, [w:] The Key to Scientific Names, J.A.J.A. Jobling (red.), [w:] Birds of the World, S.M. Billerman et al. (red.), Cornell Lab of Ornithology, Ithaca [dostęp 2021-12-28] (ang.).
↑ dentirostris, [w:] The Key to Scientific Names, J.A.J.A. Jobling (red.), [w:] Birds of the World, S.M. Billerman et al. (red.), Cornell Lab of Ornithology, Ithaca [dostęp 2021-12-28] (ang.).
↑ ^a ^b The Epitome of Bird Behavior; the Australian Bowerbirds: Part 2, [w:] NatureScapes.net [online] [dostęp 2019-06-25] .
↑ Clifford B.C.B. Frith Clifford B.C.B., Dawn W.D.W. Frith Dawn W.D.W., Courtship Display of the Tooth-billed Bowerbird Scenopoeetes dentirostris and its Behavioural and Systematic Significance, „Emu - Austral Ornithology”, 93 (3), 1993, s. 129–136, DOI: 10.1071/MU9930129, ISSN 0158-4197 [dostęp 2019-06-25] .

Linki zewnętrzne

Zdjęcia i nagrania audiowizualne. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).

[itis-1] Scenopoeetes dentirostris, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).

[iucn-2] Scenopoeetes dentirostris, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).

[mk-3] Systematyka i nazewnictwo polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Rodzina: Ptilonorhynchidae Gray,GR, 1841 - altanniki - Bowerbirds (wersja: 2021-01-16). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2021-12-28].

[:0-4] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ Tooth-billed Bowerbird (Scenopoeetes dentirostris) [online], www.hbw.com [dostęp 2019-06-25] (ang.).

[oryg-5] E. Pierson Ramsay. List of Birds met with in North-eastern Queensland, chiefly at Rockingham Bay. „Proceedings of the Zoological Society of London”, s. 591–593, 1875. (ang.).

[:1-6] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j CSIRO (Australia), Bowerbirds, Collingwood, Vic.: CSIRO Pub, 2008, ISBN 978-0-643-09420-8, OCLC 212842766 .

[ioc-7] F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): IOC World Bird List (v11.2). [dostęp 2021-12-28]. (ang.).

[ibc-8] Tooth-billed Bowerbird (Scenopoeetes dentirostris). IBC: The Internet Bird Collection. [dostęp 2020-11-29]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-05-07)]. (ang.).

[9] Scenopoeetes, [w:] The Key to Scientific Names, J.A.J.A. Jobling (red.), [w:] Birds of the World, S.M. Billerman et al. (red.), Cornell Lab of Ornithology, Ithaca [dostęp 2021-12-28] (ang.).

[10] dentirostris, [w:] The Key to Scientific Names, J.A.J.A. Jobling (red.), [w:] Birds of the World, S.M. Billerman et al. (red.), Cornell Lab of Ornithology, Ithaca [dostęp 2021-12-28] (ang.).

[:3-11] The Epitome of Bird Behavior; the Australian Bowerbirds: Part 2, [w:] NatureScapes.net [online] [dostęp 2019-06-25] .

[12] Clifford B.C.B. Frith Clifford B.C.B., Dawn W.D.W. Frith Dawn W.D.W., Courtship Display of the Tooth-billed Bowerbird Scenopoeetes dentirostris and its Behavioural and Systematic Significance, „Emu - Austral Ornithology”, 93 (3), 1993, s. 129–136, DOI: 10.1071/MU9930129, ISSN 0158-4197 [dostęp 2019-06-25] .

[3]

[4]

[1]

[2]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]