Wikipedia:Standardy artykułów/związek chemiczny

Informacje ogólne

Niniejsza strona określa standard artykułu o związku chemicznym. Wskazuje on zalecaną formę artykułu opisującego związek chemiczny, możliwy zakres treści oraz właściwe miejsce podawania określonych informacji. Ma to na celu poprawienie czytelności artykułów, wyszukiwania w nich informacji oraz łatwiejsze edytowanie i tworzenie artykułów. Jeśli jesteś początkującym użytkownikiem, zapoznaj się także ze stroną Jak napisać nowy artykuł.

Strona ta została podzielona na dwie części. Na początku pokazany jest schemat artykułu z zaznaczeniem kolejności poszczególnych sekcji – możesz skopiować ten schemat do swojego brudnopisu i napisać tam swój artykuł. Drugą część stanowi szczegółowe wyjaśnienie zakresu treści poszczególnych sekcji artykułu o związku chemicznym wraz z przykładami konkretnych zdań opisujących dane zagadnienie, a także wskazanie innych istotnych elementów artykułu, takich jak infoboks czy sekcje i szablony końcowe.

Wyjątki są możliwe

O ile standard ten powinien być stosowany w jak najszerszym zakresie, to zawsze może się zdarzyć, że w określonym artykule potrzebna jest sekcja nieprzewidziana w tych zaleceniach bądź z obiektywnych powodów jego forma powinna odbiegać od standardowej. Należy wówczas postępować w zgodzie ze zdrowym rozsądkiem, tak by docelowa forma artykułu możliwie najlepiej spełniała cele tego standardu.

Przykładem mogą być w tym przypadku artykuły o lekach, które (będąc najczęściej związkami chemicznymi) mają inny układ treści od innych artykułów o związkach chemicznych. Próba dopasowania formy artykułów o związkach będących przede wszystkim lekami do tego standardu mogłaby niekorzystnie wpływać na czytelność takich artykułów – w wielu przypadkach cała treść musiałaby znaleźć się w sekcji „Właściwości biologiczne” (przy braku innych sekcji) czy też być nienaturalnie podzielona pomiędzy tę sekcję i sekcje „Zastosowanie” oraz „Zagrożenia”. Z drugiej strony, w przypadku związków chemicznych, których zastosowanie medyczne jest tylko jednym z kilku i nie najważniejszym, dopasowanie formy artykułu do tego standardu jest pożądane.

Encyklopedyczność związków chemicznych

W polskojęzycznej Wikipedii nie istnieją szczegółowe kryteria encyklopedyczności związków chemicznych. Przyjmuje się, że każdy związek chemiczny jest encyklopedyczny, o ile możliwe jest napisanie o nim czegoś więcej niż tylko wskazanie podstawowych informacji, takich jak wzór, nazwa systematyczna czy masa molowa. Przykładowo, większość alkanów powyżej 14 atomów węgla opisana jest obecnie zbiorczo w artykule wyższe alkany, zamiast w kilkudziesięciu osobnych artykułach.

Ponadto zazwyczaj nie opisuje się w osobnych artykułach poszczególnych hydratów, czy też różnych postaci związków aktywnych farmakologicznie – pentahydrat siarczanu miedzi(II) opisany jest w artykule o soli bezwodnej, podobnie jak kilka postaci (chlorowodorek, siarczan, wodorofosforan czy winian), w których występuje amfetamina w artykule o niej. Należy również zastanowić się, czy różne stereoizomery bądź tautomery powinny być opisane w jednym artykule, czy potrzebne jest ich rozdzielenie.

Encyklopedyczne i warte opisania mogą być również związki hipotetyczne bądź takie, których nie udało się wydzielić w czystej postaci, o ile istnieją na ich temat publikacje naukowe. Takimi związkami są m.in. kwas karbaminowy – dla którego znane są jego pochodne, ale nie udało się go otrzymać – czy wodorowęglan wapnia – występujący jedynie w postaci jonów w roztworze.

Schemat artykułu

Poniżej znajduje się zalecana kolejność sekcji. Jeśli artykuł jest krótszy i nie zawiera niektórych informacji, należy zachować kolejność podawanych informacji z pominięciem nieopisywanych sekcji. Należy przestrzegać poprawnego formatowania nagłówków (nagłówki najwyższego poziomu dodawać z użyciem „==” i kolejno zmniejszać poziom nagłówków dla podsekcji, bez pomijania żadnego poziomu np. dla lepszych efektów wizualnych). Infoboks należy wypełnić zgodnie z jego dokumentacją.

Nazwa związku chemicznego (zgodna z tytułem artykułu)

Wzór strukturalny (nie ma potrzeby podpisywać) Model przestrzenny (nie ma potrzeby podpisywać)

Zdjęcie postaci związku chemicznego (podpisane)

Nazwa związku chemicznego [zgodna z tytułem artykułu] – definicja i akapit wstępny, tj. krótkie zestawienie najważniejszych informacji.

== Budowa cząsteczki ==

== Występowanie ==

== Otrzymywanie ==

=== Skala laboratoryjna ===

=== Skala przemysłowa ===

== Właściwości ==

=== Właściwości fizyczne ===

=== Właściwości chemiczne ===

=== Właściwości biologiczne ===

== Historia ==

== Zastosowanie ==

== Zagrożenia ==

== Zobacz też ==

== Przypisy ==

== Bibliografia ==

== Linki zewnętrzne ==

{{Szablony końcowe}}

Zalecenia dot. poszczególnych sekcji i elementów artykułu

W poniższych sekcjach znajdują się szczegółowe wskazówki dot. zawartości poszczególnych sekcji artykułu o związku chemicznym oraz informacje o stosowanych infoboksach, szablonach czy o kategoryzacji artykułów.

Infobox

Na górze artykułu należy wstawić odpowiednią wersję infoboksu {{Związek chemiczny infobox}} oraz wypełnić go zgodnie z jego dokumentacją. W niektórych przypadkach właściwsze może być wstawienie {{Białko infobox}}. Jeżeli artykuł nie posiada infoboksu lub autor nie potrafi wstawić go samodzielnie, należy na stronie dyskusji tego artykułu zamieścić szablon {{Bez infoboksu|Związek chemiczny}}.

Nazwa artykułu (nazwa związku)

Wybór odpowiedniej nazwy dla artykułu powinien być zgodny z zaleceniami dotyczącymi nazewnictwa chemicznego. Należy również zwrócić uwagę na poprawne formatowanie nazwy artykułu.

Akapit wstępny

Człon przed myślnikiem (definiendum)

Artykuł musi rozpoczynać się od pogrubionej nazwy związku chemicznego (nazwa główna), następnie można umieścić inne nazwy związku:

• po przecinku, pogrubioną czcionką – inne nazwy, skróty i symbole stosowane równie często co nazwa główna

  Etanol, alkohol etylowy, C
  2H
  5OH

  Dimetylosulfotlenek, DMSO, (CH
  3)
  2SO

• po przecinku, normalną czcionką – inne nazwy, skróty i symbole stosowane rzadziej niż nazwa główna, także numer E (podlinkowany do artykułu), nazwy Stocka dla kwasów nieorganicznych i ich pochodnych (za pomocą szablonu {{nazwa Stocka}}) czy nazwy błędne (poprzedzone odpowiednim skrótem, np. „niepopr.” itp. i z wyjaśnieniem, czego dotyczy błąd; najlepiej w formie przypisu rzeczowego)

  Kwas octowy, kwas etanowy, CH
  3COOH

  Benzoesan sodu, E211, C
  6H
  5COONa

  Kwas siarkawy, nazwa Stocka: kwas siarkowy(IV) H
  2SO
  3

• po przecinku, normalną czcionką, poprzedzone „pot.”, „zwycz.”, „daw.”, „przest.” itp. – nazwy potoczne (zwyczajowe), nazwy stosowane dawniej (niespotykane już współcześnie) lub przestarzałe (spotykane współcześnie, jednak brzmiące archaicznie)

  Azotan sodu, pot. saletra chilijska, NaNO
  3

• w nawiasie – nazwa łacińska w przypadku leków

  Klotrimazol, klotrymazol (łac. clotrimazolum)

• po przecinku, normalną czcionką, po wszystkich nazwach – wzór sumaryczny lub półstrukturalny dla prostych związków organicznych i nieorganicznych (należy unikać podawania w tym miejscu wzorów sumarycznych, które nie niosą informacji o strukturze związku – miejsce na taki wzór jest w infoboksie); do zapisywania wzorów chemicznych, zwłaszcza jonów, zalecane jest stosowanie szablonu {{chem2}}.

Uwaga: należy unikać podawania w tym miejscu wielu nazw alternatywnych i różnych wzorów – miejsce na takie informacje jest w infoboksie w parametrze inne nazwy, nazwy farmaceutyczne, inne wzory itp. Zazwyczaj liczba nazw, skrótów, symboli i wzorów w definiendum nie powinna przekraczać 2–3, dlatego też w większości przypadków tylko kilka z powyższych punktów będzie miało zastosowanie w danym artykule.

Człon definiujący po myślniku (definiens)

Nazwę związku oddziela się od dalszej części definicji za pomocą półpauzy „–” (nawiązanie słowne – za pomocą łączników definicyjnych typu „to”, „jest”, „jest to”, „dotyczy” – nie jest zalecane). Typowa definicja powinna mieć formę:

Nazwa – nieorganiczny związek chemiczny/organiczny związek chemiczny z grupy xxx.

Dla niektórych klas związków, w których można wyróżnić części składowe, jak np. w prostych pochodnych kwasowych (solach, amidach, estrach, bezwodnikach, halogenkach, imidach itp.) zalecany jest schemat:

Nazwa – nieorganiczny związek chemiczny/organiczny związek chemiczny z grupy xxx, [sól, ester, amid itp.] substancji 1 i substancji 2.

Przykłady:

Wodorotlenek sodu, pot. soda kaustyczna, NaOH – nieorganiczny związek chemiczny z grupy wodorotlenków.

Siarczan żelaza(II), FeSO
4 – nieorganiczny związek chemiczny z grupy siarczanów, sól kwasu siarkowego i żelaza na II stopniu utlenienia.

Dimetyloformamid, DMF, HC(=O)N(CH
3)
2 – organiczny związek chemiczny, amid kwasu mrówkowego i dimetyloaminy.

Adenozyna – organiczny związek chemiczny z grupy nukleozydów.

Dla związków chemicznych posiadających istotną funkcję biologiczną (np. leki, hormony, enzymy) lub istotne zastosowanie (barwniki, katalizatory, konserwanty itp.) powinno to również znaleźć odzwierciedlenie w definicji artykułu. Dla substancji farmaceutycznych w nawiasie należy podać nazwę międzynarodową (łacińską, z wykorzystaniem szablonu {{łac.}}).

Przykłady:

Erytromycyna (łac. erythromycinum) – organiczny związek chemiczny, antybiotyk z grupy makrolidów właściwych, wytwarzany przez Streptomyces erythraeus.

Amoksycylina (łac. amoxicillinum) – organiczny związek chemiczny, antybiotyk β-laktamowy o działaniu bakteriobójczym, należący do grupy aminopenicylin.

Kwas askorbinowy (łac. acidum ascorbicum), witamina C, E300 – organiczny związek chemiczny z grupy witamin, przeciwutleniacz stosowany jako dodatek do żywności.

Estradiol (łac. estradiolum) – organiczny związek chemiczny, steroidowy hormon płciowy. Jest podstawowym, naturalnym estrogenem.

Błękit indygowy, pot. indygo, E132 – organiczny związek chemiczny pochodzenia naturalnego, ciemnobłękitny barwnik.

Kwas mlekowy (łac. acidum lacticum), kwas 2-hydroksypropanowy, E270 – organiczny związek chemiczny z grupy hydroksykwasów, obecny w skwaśniałym mleku, powstający również w mięśniach w trakcie wysiłku fizycznego.

W kolejnych zdaniach akapitu wstępnego powinno znaleźć się krótkie streszczenie najważniejszych informacji o związku zawartych w dalszej części artykułu. Przeczytaj również stronę pomocy „Jak napisać dobrą definicję”.

Budowa cząsteczki

W tym akapicie można umieścić informacje o, między innymi:

• budowie cząsteczki:

  Chlorek sodu jest związkiem jonowym.

  Cykloheksan jest niepolarną cieczą.

• obecności grup funkcyjnych:

  Związek zawiera trzy grupy hydroksylowe oraz grupę karboksylową.

• elementach strukturalnych:

  Cząsteczka tego związku zawiera dwa pierścienie cykloheksanowe połączone atomem węgla spiro, jest to związek bicykliczny.

• rzędowości amin, alkoholi i amidów,
• sieci krystalicznej ciał stałych:

  Chlorek sodu krystalizuje w układzie regularnym.

• izomerach:

  Eter dietylowy jest izomerem konstytucyjnym etanolu.

• o budowie przestrzennej (obecność enancjomerów, tautomerów)

  Alanina występuje w dwóch formach enancjomerycznych, D-alanina i L-alanina.

• hydratach:

  Siarczan sodu występuje w postaci bezwodnej, siedmiowodnej oraz dziesięciowodnej.

• związkach zawierających inny skład izotopowy:

  Najważniejsze deuterowane pochodne metanolu to metanol-d₁ (CH
  3OD) i metanol-d₄ (CD
  3OD).

Występowanie

W tym akapicie można umieścić informacje o, między innymi:

• minerałach i miejscach ich występowania

  W przyrodzie chlorek sodu występuje w postaci minerału – halitu.

• występowaniu związku z roślinach, grzybach itp.

Otrzymywanie

Skala laboratoryjna

W tej sekcji można przedstawić znane metody syntezy związku chemicznego, opisać przebieg reakcji, mechanizm itp. Zamieszczanie szczegółowych danych preparatywnych nie jest zalecane. Do każdej z omawianych metod syntezy należy podać równanie reakcji. Jeśli to możliwe warto wzbogacić tę sekcję o ilustracje wizualizujące mechanizm.

Skala przemysłowa

W tej sekcji można przedstawić metody syntezy stosowane w przemyśle na małą i dużą skalę.

Właściwości

Właściwości fizyczne

Informacje o właściwościach fizycznych należy umieścić w tekście w taki sposób, aby nie były zwykłym powtórzeniem danych z infoboksu. Tym bardziej nie należy powielać informacji z infoboksu w postaci listy lub tabeli. Opis najlepiej uzupełnić o informacje, na które nie ma miejsca w infoboksie, a dane umieszczone tam w sposób skrócony (np. wygląd) rozwinąć.

W temperaturze pokojowej tworzy białe kryształy w kształcie igieł, dobrze rozpuszczalne w wodzie i rozkładające się podczas ogrzewania powyżej 80 °C. Z roztworów wodnych związek ten krystalizuje w układzie heksagonalnym.

W postaci bezwodnej jest to żółty, krystaliczny proszek, rozpływający się pod wpływem wilgoci z powietrza. Dobrze rozpuszcza się w wodzie i glicerolu, ale jest praktycznie nierozpuszczalny w etanolu. Topi się w temperaturze 30 °C, jednak rozkłada się przed osiągnięciem punktu wrzenia.

Właściwości chemiczne

Ta sekcja powinna zawierać informacje o reaktywności związku chemicznego zaopatrzone w odpowiednie równania reakcji.

Podczas ogrzewania do temperatury ponad 270 °C pentatlenek dijodu rozkłada się z wydzieleniem tlenu i jodu:
 2I
2O
5 → 2I
2 + 5O
2

Właściwości biologiczne

W tej sekcji można opisać oddziaływanie związku na organizmy żywe, rolę danego związku w organizmie człowieka i tym podobne kwestie.

Historia

W tym akapicie można umieścić:

• w miarę możliwości najpełniejszą informacje o pierwszej syntezie związku, jej autorze/autorach i dacie oraz ewentualnie dodać schemat reakcji chemicznej (a także następnych syntezach, jeśli były istotne z historycznego punktu widzenia), np.

  Jodooctan etylu po raz pierwszy otrzymany został przez Williama Henry’ego Perkina w 1859 roku w reakcji bromooctanu etylu z jodkiem potasu.

• informacje o wykorzystaniu związku chemicznego, np. w czasie działań wojennych:

  Chloroaceton jako gaz bojowy został po raz pierwszy użyty, pod nazwą Tonite, przez Francję w czasie I wojny światowej w listopadzie 1914.

• informacje o pierwszym wdrożeniu związku do produkcji przemysłowej.

Zastosowanie

W sekcji można umieścić informacje o zastosowaniu związku chemicznego w, na przykład:

• analizie chemicznej:

  Dimetyloglioksym stosowany jest w analizie chemicznej jako tzw. odczynnik Czugajewa do wykrywania jonów niklu (Ni2+
  ).

• technice:

  Siarczek cynku stosowany jest jako scyntylator do pomiaru promieniowania jonizującego.

• przemyśle, rolnictwie czy leśnictwie:

  Koszenila jest szeroko stosowana w przemyśle kosmetycznym do barwienia m.in. szamponów, a także barwi się nią napoje alkoholowe, nadzienia owocowe i jogurty.

• w lecznictwie (jeżeli związek jest stosowany jako lek w sekcji tej można zamieścić dodatkowe podsekcje np. „Wskazania”, „Przeciwwskazania”, „Działania niepożądane”, „Dawkowanie”, „Preparaty” itp.)

Zagrożenia

Sekcja uwzględniająca toksyczność, szkodliwość dla zdrowia i dla środowiska, wywoływanie oparzeń, podrażnień, uczuleń, gwałtownych reakcji z wodą, powietrzem itd., metody neutralizacji w przypadku zatrucia, metody neutralizacji w przypadku skażenia środowiska.

Zobacz też

W sekcji tej należy umieszczać linki wewnętrzne do haseł związanych z artykułem, jednak nie należy zamieszczać tzw. podobnych związków. Sekcja taka, jak również inne kationy i inne aniony znajdują się w infoboksie. Nie należy również zamieszczać w tym miejscu szablonów związanych z innymi wikiprojektami, np. {{commons}}, {{wikisłownik}} itp, gdyż linki takie powinny znajdować się również w infoboksie.

Przypisy

Zgodnie z zasadą weryfikowalności, wszystkie informacje w artykule powinny być oparte o wiarygodne źródła. W przypadku informacji z dziedziny chemii są to specjalistyczne źródła naukowe takie jak recenzowane czasopisma naukowe, podręczniki akademickie, monografie, profesjonalne słowniki i encyklopedie chemiczne czy chemiczne bazy danych. Podstawowe dane fizykochemiczne można wprowadzać także na podstawie kart charakterystyki (MSDS) opublikowanych przez renomowane przedsiębiorstwa chemiczne. Informacje medyczne w artykułach wymagają szczególnego podejścia w kwestii doboru źródeł opisanego na stronie dotyczącej wiarygodnych źródeł w tematyce medycznej.

Nie zaleca się wykorzystywania wydawnictw niespecjalistycznych (np. encyklopedii powszechnych), skryptów niepodlegających profesjonalnej recenzji naukowej itp. Należy również zwrócić szczególną uwagą na kontekst. Przykładowo publikacje organizacji ekologicznych mogą nie być w pełni wiarygodnym źródłem dla informacji dotyczących bezpieczeństwa stosowania danego związku chemicznego. Nie należy wykorzystywać informacji ze źródeł mało wiarygodnych, takich jak np. prywatne strony, prasa codzienna, ulotki reklamowe, encyklopedie dla dzieci i młodzieży lub podręczniki szkolne.

Szablony stosowane do tworzenia przypisów

W sekcji przypisy należy umieścić szablon {{Przypisy}}. Poszczególne przypisy wstawia się przy użyciu odpowiednich szablonów {{r|<nazwa przypisu>}} lub standardowych znaczników przypisów <ref name="nazwa przypisu">...</ref>. Preferowane jest stosowanie szablonów {{cytuj}}, {{cytuj książkę}}, {{cytuj pismo}} i {{cytuj stronę}} (a czasem także {{Dziennik Ustaw}}, {{Monitor Polski}}, {{EUR-Lex}} czy {{CELEX}}). Dla niektórych źródeł istnieją również dedykowane szablony ułatwiające ich dodawanie.

Narzędzia pomocnicze

Dla ułatwienia tworzenia szablonów cytowania istnieje szereg narzędzi:

• Korzystając z edytora wizualnego dostępna jest opcja automatycznego utworzenia przypisu na podstawie adresu strony (URL), DOI lub PMID. Formularz dostępny jest poprzez funkcję „Przypis” w zakładce „Automatycznie”. Przypisy utworzone w ten sposób wymagają jednak często poprawek (np. usunięcia zbędnych parametrów).
• Za pomocą konwertera szablonów można przetłumaczyć szablony {{cite journal}} z anglojęzycznej Wikipedii na parametry szablonu {{cytuj pismo}}. Obsługuje też inne szablony (np. „cite book” i „cite web”). Szablon tłumaczy jedynie nazwy parametrów, natomiast wartości trzeba przetłumaczyć samodzielnie.
• refTools – gadżet, który zalogowani użytkownicy mogą włączyć w swoich preferencjach; pozwala na wypełnianie wybranego szablonu w formularzu i automatycznie generuje wywołanie szablonu w miejsce kursora.
• Konwerter BibTeX/RIS – konwerter danych bibliograficznych BibTeX lub RIS na szablon {{cytuj pismo}}.
• Wikipedia template filling tool (ang.) – automatycznie generuje anglojęzyczne szablony cytowania, w tym {{cite journal}} m.in. po identyfikatorach PMID, PMC, który można przekonwertować na {{cytuj pismo}}.
• Universal Reference Formatter (ang.) – szuka artykuły poprzez interfejs Google Scholar lub po identyfikatorach DOI, PMID i PMC; automatycznie generuje anglojęzyczny szablon cytowania {{cite journal}}, który można przekonwerterować na {{cytuj pismo}}.
• Zotero – rozszerzenie przeglądarki Mozilla Firefox; umożliwia znalezienie artykułów w przeglądarce i łatwe wklejenie ich do Wikipedii jako szablon; zobacz też pierwsze kroki z Zotero.

Bibliografia

Wszystkie informacje w artykule powinny być opatrzone przypisami, dlatego tworzenie sekcji „Bibliografia” zazwyczaj nie jest potrzebne. Może jednak być to konieczne w sytuacji, gdy korzysta się z przypisów harwardzkich poprzez szablon {{odn}}. Przy cytowaniu w tej sekcji publikacji stosuje się te same zasady i szablony cytowania, co w sekcji „Przypisy”.

Linki zewnętrzne

Linki zewnętrzne zawierające wartościowe informacje, uzupełniające artykuł dodawać należy w formie listy, np.:

• JanJ. Nowak JanJ., Związek chemiczny [online], Wydawca chemiczny 1, 11 listopada 2011 [dostęp 2012-01-24] .strona główna serwisu
• AnnaA. Kowalska AnnaA., Związek chemiczny – zastosowania [online], Wydawca chemiczny 2, 12 grudnia 2011 [dostęp 2012-01-24] .strona główna serwisu

Pamiętać należy, że Wikipedia nie jest zbiorem linków zewnętrznych. Sekcja ta powinna więc być ograniczona do minimum, a zamiast dodawać nowe linki, lepiej je wykorzystać jako źródła do rozbudowy artykułu.

Szablony końcowe

Na końcu artykułu (po ostatniej sekcji) można zamieścić odpowiednie szablony (nie tworząc dla nich osobnej sekcji). Umieścić można szablony nawigacyjne typu {{Szablon nawigacyjny}}. Szablony nawigacyjne związane z chemią znajdują się w kategorii Szablony nawigacyjne – chemia. Jeśli opisywany związek chemiczny wykazuje działanie farmakologiczne lub lecznicze (niezależnie czy dotyczy to medycyny konwencjonalnej czy niekonwencjonalnej), to nad szablonami nawigacyjnymi należy zamieścić szablon {{Zastrzeżenia|Medycyna}}.

Przykład

Przeczytaj ostrzeżenie dotyczące informacji medycznych i pokrewnych zamieszczonych w Wikipedii.

Strona dyskusji artykułu

Na stronie dyskusji artykułu związanego z chemią należy zamieścić szablon {{Wikiprojekt:Chemia/info}}.