Wieszcz

poeta natchniony

Wieszcz – poeta natchniony, poeta-prorok[1].

Homer – wieszcz Troi (William-Adolphe Bouguereau – Homer i jego przewodnik)
Jan Kochanowski – wieszcz z Czarnolasu (na obrazie Władysława Łuszczkiewicza)

Słowo to istniało już w staropolszczyźnie, wiążąc się jednak nie z określoną postawą artysty, lecz z funkcją przewidywania przyszłości, czyli wieszczenia[2].

W czasach przedromantycznych

edytuj

W czasach przedromantycznych wieszcz oznaczał piewcę określonego tematu (np. Homer – wieszcz Troi), albo wskazywał na pochodzenie twórcy, np. Kochanowski – wieszcz z Czarnolasu[3].

W przypadku Kochanowskiego określenie to wiązało się z pojęciem poeta vates, które występowało w dobie humanizmu, ale nie miało kontynuacji historycznoliterackiej, jednakże w pewnej mierze uświadomił je sobie Kochanowski, pisząc[2][3]:

Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony polecę precz, poeta, ze dwojej złożony natury: ani ja już przebywać na ziemi więcej będę; a więtszy nad zazdrość, ludnemi miasty wzgardzę (...) nie umrę ani mię czarnymi Styks niewesoła zamknie odnogami swymi. (...) Już mi w ptaka białego wierzch się głowy mieni; po palcach wszędy nowe piórka się puszczają, a z ramion sążeniste skrzydła wyrastają. Terazże, nad Ikara prędszy przeważnego, puste brzegi nawiedzę Bosfora hucznego i Syrty Cyrynejskie, Muzom poświęcony ptak (...) (Jan Kochanowski, Pieśń XXIV)

W okresie romantyzmu

edytuj

Właściwa popularność terminu rozpoczęła się w dobie romantyzmu[1]. Dokonało się to w nawiązaniu do tradycji ludowego wieszczka (postać Wernyhory), mitu pieśniarza ludowego (bardowie celtyccy, Bojan ze Słowa o wyprawie Igora), sybillińskich elementów poezji łacińskiej (gł. Wergiliusza), które podjął m.in. Jan Paweł Woronicz (poemat Świątynia Sybilli, wyd. w 1818 r.)[3].

Romantyczne przeświadczenie o nadrzędnej roli poety, połączone z poczuciem odpowiedzialności za naród i jego przyszłe losy historyczne sprawiło, że zaczęto w okresie Wielkiej Emigracji nadawać słowu wieszcz to szczególne znaczenie, które ma ono wyłącznie w języku polskim i w polskiej świadomości zbiorowej[3].

Dziady drezdeńskie i Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego przyniosły praktyczną realizację zasady wizjonerskiego wieszczenia przyszłości, a nowe użycie słowa wieszcz usankcjonował ostatecznie Adam Mickiewicz, oświadczając w 1842 roku[2][3]:

Nie nazywajcie mnie krytykiem, ale wieszczem: przyznaję się do tego charakteru.

Po czym zaczęła się kształtować koncepcja tzw. trzech wieszczów, jako najwyższych artystów narodu, utrwalona ostatecznie w latach 1860–1870. Za pierwszego i najważniejszego z nich uznawany był Adam Mickiewicz, następnie tym mianem zaczęto określać także najpierw Zygmunta Krasińskiego, a następnie Juliusza Słowackiego. Tzw. trójca wieszczów wyznaczała do końca XIX wieku najwyższe zadania sztuki narodowej w społeczeństwie pozbawionym niepodległości[2][3].

Spór o Zygmunta Krasińskiego i Cypriana Kamila Norwida

edytuj

Określenie wieszcz bywało rozciągane na takich twórców, jak Jan Matejko czy Stanisław Wyspiański. Z początkiem XX wieku termin ten zaczął jednak ulegać dewaloryzacji. Coraz częściej zdawano sobie sprawę z jego anachronicznego, choć doniosłego charakteru[3].

W okresie 1918–1939 historycy literatury coraz dobitniej odmawiali Zygmuntowi Krasińskiemu miejsca w trójcy wieszczów ze względu na niższą od Adama Mickiewicza i Juliusza Słowackiego rangę twórczą jego dorobku[3].

Pojawiały się próby wprowadzenia na jego miejsce innego poety romantycznego, mianowicie Cypriana Kamila Norwida. Były to jednak próby czysto teoretyczne, ponieważ sam Norwid nie uznawał romantycznego pojęcia wieszcz, a ponadto w warunkach odzyskanej niepodległości koncepcja trzech wieszczów narodowych stawała się kategorią czysto historyczną, a wobec tego nienadającą się do poprawek czy zmian[3].

Niemniej oddziaływanie jej na polską świadomość narodową po rozbiorach Polski było poważne, a pojęcia: wieszcz, trójca wieszczów, trzech wieszczów tworzą tak terminologiczny, jak i ideowy wyróżnik, określający funkcję wielkiej literatury romantycznej w społeczeństwie polskim[2][3].

Koncepcja trzech wieszczów znalazła swoje odzwierciedlenie w toponimii niektórych polskich miast (np. Krakowa czy Bydgoszczy).

Przypisy

edytuj
  1. a b wieszcz, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2023-05-02].
  2. a b c d e Kazimierz Wyka: Wieszcz. W: Wielka Encyklopedia Powszechna. T. 12. Warszawa: PWN, 1969, s. 300–301.
  3. a b c d e f g h i j Wyka, Kazimierz (1969). "wieszcz". Wielka Encyklopedia Powszechna. Tom 12. PWN. s. 300–301
  4. Justyna Bajda, Młoda Polska, Wyd. Dolnośląskie, 2003 („A to Polska właśnie”).

Bibliografia

edytuj