Wielka Synagoga w Sanoku
Synagoga w Sanoku, zwana też Wielka Synagoga[1] – nieistniejąca synagoga w Sanoku.
| |
| Państwo | |
|---|---|
| Budulec |
murowana |
| Data budowy | |
| Data zburzenia |
16 na 17 września 1939 |
| Tradycja |
ortodoksyjna |
Historia
edytuj
Znajdowała się przy dużym rynku, z wejściem od ulicy Zamkowej.
Synagoga została zbudowana w 1720 roku na mocy przywileju króla Augusta II Mocnego, na miejscu starej, drewnianej bożnicy. W roku 1764 sanocka gmina wyznaniowa uzyskała samodzielność.
Rabinami w Sanoku byli: w 1895 Natan Dym[2], w 1935 Alter Riwen Spira[3].
Do 1939 prowadzone były prace przy budowie szkoły rabinackiej przy bożnicy, lecz wybuch II wojny światowej przerwał te prace.
W okresie od 10 do 30 września 1939 urząd w mieście sprawował burmistrz Stepan Wanczycki[4]. W tym czasie w nocy z 16 na 17 września 1939 przypadającej w dzień żydowskiego Nowego Roku czczonego w synagogach jako Post Gedaliasza hitlerowcy spalili[5] tę oraz dwie inne synagogi gminy żydowskiej[6]. Podobne akcje przeciw-żydowskie miały również miejsce w gminie Bukowsko[7] oraz objęły dolny bieg granicznego Sanu[8]. 1 października 1939 wycofano z Sanoka ostatnie pododdziały zgrupowania Bernolak, wcześniej rozformowując Legion Romana Suszki[9].
W pozostałej najniższej kondygnacji okupanci urządzili warsztat samochodowy[10].
Naprzeciw miejsca istnienia synagogi został wzniesiony budynek tzw. Zajazdu.
Współczesność
edytujAtmosferę panującą w tej synagodze, woń gorejących świec, zapach czarnej tabaki, ścisk i tłok żebraków przysiadujących przy wejściu opisał Kalman Segal w opowiadaniu Raz w roku przebaczyć. Wspomina w nim, że na podwyższeniu wzdłuż wschodniej ściany siedzieli prominenci, ludzie bogaci, mądrzy i uczeni. Sufit był okopcony, pamiętający lepsze czasy gdy na firmamencie widoczne było jeszcze błękitne niebo i gwiazdy ze złoconego drzewa, blask płynął z dużego elektrycznego żyrandola. Nad głównym ołtarzem lwy skrzydlate z otwartymi paszczami. W małej galeryjce szlochające kobiety ukryte za firanami a w drzwiach w ścianie za ołtarzem kantor intonujący Kol Nidre, modlitwy powstałej w Hiszpanii przed wypędzeniem z niej Żydów[11].
W 1969 miejscu istnienia synagogi powstał biurowiec, w którym funkcjonowała administracja i dyrekcja Sanockiego Przedsiębiorstwa Budowlanego, a równocześnie także hotel robotniczy[12][13][14]. W trakcie archeologicznych badań ratunkowych w roku 1972 przy budowie obiektu socjalnego SPB na działce należącej do byłej synagogi odkryto pozostałości ośrodka garncarskiego w tym duże ilości ceramiki średniowiecznej i nowożytnej, zarówno potłuczonych jak i gotowych przedmiotów glinianych. Drugi ośrodek garncarski datowany na XVI wiek w Sanoku zlokalizowany był na terenie dzielnicy Żydowskiej[15].
Naprzeciw miejsca położenia synagogi w czerwcu 2014, został ustanowiony kamień pamiątkowy wraz z tablicą upamiętniającą Żydów pomordowanych w latach II wojny światowej w Sanoku. Zgodę wyraziła Rada Miasta Sanoka uchwałą z 25 kwietnia 2013, zaś środki celem ufundowania obiektu zapewniono w budżecie miasta[16]. Inskrypcja o treści zaproponowanej przez Towarzystwo Przyjaźni Izrael–Polska, w języku polskim, hebrajskim i angielskim brzmi: Naprzeciw znajdowała się synagoga, zbezczeszczona i spalona przez niemieckich okupantów. Pamięci ponad 10 000 Żydów z Sanoka i okolic zamordowanych w latach II wojny światowej przez niemieckich ludobójców[17][18].
Przypisy
edytuj- ↑ Sanok. Zabytki, muzea i ciekawostki miasta. sanok.pl. [dostęp 2015-01-02].
- ↑ Szematyzm na rok 1895. Lwów: 1895, s. 351.
- ↑ Spis Właścicieli Kont Czekowych w Pocztowej Kasie Oszczędności: według stanu z dnia 30 września 1934 r.. Warszawa: Pocztowa Kasa Oszczędności, 1934, s. 745.
- ↑ Dla ścisłości należy dodać, że wielką przysługę w dziele zniszczenia oddali Niemcom ukraińscy nacjonaliści, którzy w chwili wkroczenia Niemców do Sanoka pozdzierali i poniszczyli polskie godła i pamiątki, i korzystając ze sposobnej chwili uchwycili w swe ręce administrację". Edward Zając. Zarys dziejów Muzeum Historycznego w Sanoku. str. 272. - 273; "Bezpośrednio po zajęciu powiatu, Sanok został przekazany przez dowódcę sił niemieckich, generała Prihodę na rzecz Ukraińców - Obwieszczenie Komendanta Prihody z dnia 16.09.1939t " Tajne nauczanie.; Kryptonim "San": żołnierze sanockiego Obwodu Związku Walki Zbrojnej Armii Krajowej, 1939-1944 str. 28; W pierwszej połowie września Polacy radzili sobie z próbami przejęcia terenowej władzy przez Ukraińców. Od 16 września Ukraińcy podjęli także działania zbrojne przeciwko Węgrom na Ukrainie Zakarpackiej. str. 529 Trudne sąsiedztwo: stosunki polsko-ukraińskie w X-XX wieku, Karol Grünberg, Bolesław Sprengel, 2005
- ↑ Edward Zając. Synagogi, Domy Modlitwy i cmentarze żydowskiego w Sanoku. „Tygodnik Sanocki”, s. 6, Nr 39 (203) z 29 września 1995.
- ↑ Maria Łapiszczak: Sanok na dawnej pocztówce. Sanok: 2001, s. 71.; "podpalono 16 września 1939 r. trzy bóżnice wraz z ich historycznym wyposażeniem. Władze miejskie w Sanoku zostały opanowane przez Ukraińców, którzy rabowali sklepy żydowskie, rozdając towary ludności ukraińskiej, przyjeżdżającej furmankami ze wsi [w:] Mieczysław Wieliczko, Linia demarkacyjna nad Sanem - koncepcja i realizacja. Pogranicze, Studia z dziejów stosunków polsko-ukraińskich w XX wieku, Lublin, 1992, str. 83; W tym samym okresie spalono bóżnice w Jaśle, Bukowsku, Dynowie, Jarosławiu, Łańcucie oraz w Przemyślu. w: Mieczysław Wieliczko. Dzieje społeczne Polaków w warunkach okupacji: 1939-1944/1945 str. 28
- ↑ na przełomie września i października 1939 r. w rejonie Sanoka, gdzie w gminie Bukowsko, w Tokarni i Woli Jaworowej Ukraińcy usiłowali przejąć kilka kopalni od ich żydowskich właścicieli. w: Polski przemysł naftowy pod niemiecką okupacją. str. 76 Mieczysław Wieliczko. 1999
- ↑ Polski przemysł naftowy pod niemiecką okupacją. str. 76, Mieczysław Wieliczko, 1999
- ↑ Oberlander był doradcą, a w rzeczywistości zwierzchnikiem płk. Suszki. W tym charakterze przebywał on w Samborze, Sanoku, a później w Krośnie, gdzie grupę Suszki zdemobilizowano". w: Polacy i Ukraińcy dawniej i dziś. Bogumił Grott. 2002. str. 101.( Kubijowycz, Meni 85, Paryż-Monachium 1986)
- ↑ Andrzej Romaniak, Sanok. Fotografie archiwalne – Tom I. Katalog zbiorów, Sanok 2009, s. 250.
- ↑ Przygoda w Miasteczku, Raz w roku przebaczyć. 1965
- ↑ Sanockie Przedsiębiorstwo Budowlane. Warszawa: WDA – Zakład Typograficzny, 1978, s. 1.
- ↑ Józef Baszak: Powstanie i rozwój Sanockie Przedsiębiorstwo Budowlanego (1950-1978). W: Budownictwo. Sanockie Przedsiębiorstwo Ceramiki Budowlanej. Sanockie Przedsiębiorstwo Budowlane. Sanok: 2014, s. 57-93. ISBN 978-83-934513-6-4.
- ↑ Andrzej Radzik: Sanockie Przedsiębiorstwo Budowlane lata 1978-1993. W: Budownictwo. Sanockie Przedsiębiorstwo Ceramiki Budowlanej. Sanockie Przedsiębiorstwo Budowlane. Sanok: 2014, s. 119. ISBN 978-83-934513-6-4.
- ↑ Stefan Stefański. Kartki z przeszłości Sanoka (2005) str. 119
- ↑ Uchwała Nr XL/338/13 Rady Miasta Sanoka z dnia 25.04.2013 r. w sprawie wyrażenia zgody na umieszczenie tablicy pamiątkowej pamięci Żydów pomordowanych w latach II wojny światowej w Sanoku. bip.um.sanok.pl, 2013-05-09. s. 1. [dostęp 2018-04-09]. Pierwotnie w tej sprawie przyjęto uchwałę w dniu 20 września 2011, aprobującą tablicę o innej treści. Uchwała Nr XIV/129/11 Rady Miasta Sanoka z dnia 20.09.2011r. w sprawie wyrażenia zgody na umieszczenie tablicy pamiątkowej pamięci Żydów pomordowanych w latach II wojny światowej w Sanoku. bip.um.sanok.pl, 2013-09-30. s. 1. [dostęp 2018-04-09].
- ↑ Uchwała Nr XL/338/13 Rady Miasta Sanoka z dnia 25.04.2013 r. w sprawie wyrażenia zgody na umieszczenie tablicy pamiątkowej pamięci Żydów pomordowanych w latach II wojny światowej w Sanoku. bip.um.sanok.pl, 2013-05-09. s. 2. [dostęp 2018-04-09].
- ↑ Tablica upamiętniająca Wielką Synagogę. polskaniezwykla.pl. [dostęp 2015-01-02].
Linki zewnętrzne
edytuj- Synagoga w Sanoku na portalu Wirtualny Sztetl
- Strona historyczno genealogiczna