Wikipedia

Trytoma

rodzaj roślin

Trytoma, knifofia, wstydlin[4] (Kniphofia) – rodzaj roślin z rodziny złotogłowowatych. Obejmuje 70 gatunków[5][6]. Większość gatunków (48) występuje w południowej części Afryki, zwłaszcza w Górach Smoczych. W górach Afryki środkowej rosną 22 gatunki (na północy sięgają do Kamerunu i Erytrei[6]). Dwa opisano także z Madagaskaru, a jeden z Jemenu[5].

Trytoma
Ilustracja
Kniphofia uvaria
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

liliopodobne (≡ jednoliścienne)

Rząd

szparagowce

Rodzina

złotogłowowate

Rodzaj

trytoma

Nazwa systematyczna
Kniphofia Moench
Meth. 631. 4 Mai 1794[3]
Typ nomenklatoryczny

K. alooides Moench[3]

Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Kniphofia northiae
Kniphofia laxiflora

Rośliny w naturze rosną zwykle w miejscach wilgotnych i przy strumieniach na obszarach górskich, często w zbiorowiskach trawiastych[7].

Trytomy zapylane są przez ptaki – nektarniki. Kwiaty u okazów uprawianych w Europie mogą być pułapką dla pszczół – ich wąskie korony powodują, że owady w nich utykają[5].

Niektóre gatunki uprawiane są jako rośliny ozdobne, kiedyś zwłaszcza trytoma groniasta K. uvaria i łodygowa K. caulescens[5][8], a współcześnie są to zwykle mieszańce różnych gatunków określane mianem trytomy ogrodowej K. × hybrida[9], K. × praecox[5]. W ich powstaniu uczestniczyły zwykle trytoma groniasta, trójgraniasta, Kniphofia pauciflora i inne[9]. Trytoma groniasta byłą pierwszą z wielu roślin sprowadzonych z południowej Afryki do uprawy w Europie[5] (trafiła do uprawy w Niemczech już w 1707 roku)[10].

Morfologia

edytuj
Pokrój
Byliny z tęgimi lub cienkimi kłączami rosnącymi poziomo, z odgałęzieniami, z których gęsto (kępiasto) lub rzadko (rośliny pojedyncze) wyrastają kępy liści. Rośliny zwykle bezłodygowe[6] (u trytomy łodygowej jest ona tęga i osiąga do 30 cm wysokości[5]).
Liście
Liczne, wąskie, tworzą rozetę przyziemną, czasem wyrastają dwurzędowo[6][9], zwykle łukowato przewisają[7]. Blaszka równowąska, zwykle z wyraźną linią grzbietową (stąd na przekroju w kształcie litery V), całobrzegie lub drobno piłkowane[6][9]. Osiągają do 120 cm wysokości[9]. Mają barwę od jasnozielonej do niebieskawej[7].
Kwiaty
Zebrane w wysokie (od 60 do 180 cm wysokości[11]), zwykle nierozgałęzione (czasem z krótkimi rozgałęzieniami) gęste, kłosokształtne kwiatostany groniaste. Pod kwiatostanem obecne są 1–3 niewielkie podsadki. Kwiaty siedzące lub krótkoszypułkowe, wsparte błoniastymi przysadkami dłuższymi od szypułek. Kwiaty dojrzewają sukcesywnie od dołu kwiatostanu ku górze. Początkowo (w pąku) odstają poziomo, z czasem przewisają i stają się coraz jaśniejsze. W efekcie kwiatostany zwykle dwubarwne – od góry mniej lub bardziej czerwone, przechodzą w dół przez odcienie koloru żółtego do białego na samym dole, rzadziej kwiatostany podobne kolorystycznie na całej długości – czerwone lub żółtozielone. Okwiat składa się z 6 listków zrośniętych w długą rurkę lub lejek, na końcu z 6 nierównej wielkości łatkami. Pręcików jest 6, z wyprostowanymi, dłuższymi od okwiatu nitkami, przy czym trzy pręciki okółka wewnętrznego są dłuższe od zewnętrznych. Zalążnia górna, trójkomorowa, z licznymi zalążkami i z pojedynczą, nitkowatą szyjką słupka o podobnej długości jak pręciki. Znamię drobne, główkowate[6][9].
Owoce
Kulistawe lub jajowate, trójkanciaste torebki zawierające nasiona, spłaszczone, trójkanciaste lub czasem oskrzydlone[6].

Systematyka

edytuj

Rodzaj z rodziny złotogłowowatych Asphodelaceae Jussieu, a w jej obrębie z podrodziny Asphodeloideae Burnett[2]. W obrębie podrodziny tworzy monotypową grupę, jedną z 6 wyróżnianych, ale o niejasnych relacjach filogenetycznych[12].

Wykaz gatunków[6][4][9]

Zastosowanie i uprawa

edytuj

Rośliny uprawia się jako ozdobne w ogrodach skalnych i naturalistycznych, także na rabatach kwiatowych[9] i jako rośliny parkowe[8]. Wykorzystywane są także na kwiat cięty[9].

Rośliny wymagają stanowisk słonecznych i ciepłych na glebach dobrze przepuszczalnych i mineralnych[9] (piaszczystych[7]). Źle znoszą nadmiar wilgoci zimą (w warunkach Europy Środkowej zaleca się zimowanie pod dachem[8]), natomiast wiosną latem wymagają obfitego podlewania[9]. Nie są mrozoodporne w stopniu pozwalającym na pewne zimowanie w gruncie w warunkach Europy Środkowej[13]. Ze względu na rozłożystość i rozrastanie się rośliny zajmować mogą znaczną powierzchnię[14].

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2019-12-06] (ang.).
  3. ↑ a b Kniphofia. [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2019-12-06].
  4. ↑ a b c d Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 109. ISBN 978-83-925110-5-2.
  5. ↑ a b c d e f g David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 491, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
  6. ↑ a b c d e f g h Kniphofia Moench. [w:] Plants of the World Online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2019-12-05].
  7. ↑ a b c d Will Giles: Encyclopedia of Exotic Plants for Temperate Climates. Portland, Or.: Timber Press, 2007, s. 323-324. ISBN 978-0-88192-785-6.
  8. ↑ a b c d e Alicja i Jerzy Szweykowscy (red.): Słownik botaniczny. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo "Wiedza Powszechna", 2003, s. 1009. ISBN 83-214-1305-6.
  9. ↑ a b c d e f g h i j k l m Beata Grabowska, Tomasz Kubala: Encyklopedia bylin. Tom II, K-Z. Poznań: Zysk i s-ka, 2012, s. 344-346. ISBN 978-83-7506-846-7.
  10. ↑ Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe 2. Warszawa: Muza SA, 1998, s. 370. ISBN 83-7079-779-2.
  11. ↑ John Brookes: Wielka księga ogrodów. Warszawa: Wiedza i Życie, 1992, s. 272. ISBN 83-85231-02-1.
  12. ↑ K.Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. IV. Flowering Plants. Monocotyledons. Alismatanae and Commelinanae (except Gramineae). Berlin, Heidelberg: Springer, 1998, s. 136, 138. ISBN 978-3-642-08378-5.
  13. ↑ Zygmunt Hellwig: Byliny w parku i ogrodzie. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1971, s. 143.
  14. ↑ Antony Atha: Ogród w pojewmnikach. Bath: Parragon Books, 2008, s. 149. ISBN 978-1-4054-7959-2.
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Trytoma&oldid=70134156”