Lipa
rodzaj drzew
(Przekierowano z Tilia)
Lipa (Tilia) – rodzaj drzew należący do podrodziny lipowych z rodziny ślazowatych. Obejmuje 31[4] gatunków. Rośliny te występują w umiarkowanej strefie półkuli północnej. W Ameryce Północnej (wschodnie Stany Zjednoczone i Meksyk) rośnie jeden gatunek (lipa amerykańska T. americana)[5]; w Europie i zachodniej Azji – trzy (lipa drobnolistna T. cordata, szerokolistna T. platyphyllos i srebrzysta T. tomentosa), z czego dwa pierwsze rosną w stanie dzikim w Polsce; pozostałe gatunki rosną w Azji Wschodniej, gdzie jest centrum zróżnicowania rodzaju (15 gatunków jest endemitami Chin)[6].
 Morfologia (lipa drobnolistna) | |
| Systematyka[1][2] | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Podkrólestwo | |
| Nadgromada | |
| Gromada | |
| Podgromada | |
| Nadklasa | |
| Klasa | |
| Nadrząd | |
| Rząd | |
| Rodzina | |
| Rodzaj |
lipa |
| Nazwa systematyczna | |
| Tilia L. Sp. Pl. 514. 1753 | |
| Typ nomenklatoryczny | |
Liczne gatunki lip uprawiane są poza swym rodzimym zasięgiem. W Polsce uprawianych jest ok. 20 gatunków[7].
Lipy mają duże znaczenie kulturowe i użytkowe – dostarczają cenionego drewna, sadzone są jako ozdobne, użytkowane są jako rośliny miododajne i lecznicze.
Morfologia
edytuj- Pokrój
- Drzewa osiągające znaczne rozmiary[8], niektóre do ok. 37 m wysokości[9], choć niektóre gatunki są mniejsze – maksymalnie do 15 m wysokości[5]. Korony często regularne[8]. Kora włóknista – z biegnącymi wzdłuż spękaniami i sieciowato rozgałęzionymi listewkami[9]. Pnie osiągają średnicę ponad 2 m[5]. Różne organy w różnym stopniu pokryte są włoskami pojedynczymi i gwiazdkowatymi[7].
- Pąki
- Z dwoma lub trzema łuskami mogą być bardzo różnej wielkości, podłużnie owalne, na wierzchołku tępe[8], często czerwonawo nabiegłe[9].
- Liście
- Ulistnienie zwykle gęste, liście opadające na zimę, pojedyncze, skrętoległe[8]. Wsparte szybko odpadającymi przylistkami. Ogonki liściowe nie oskrzydlone[5]. Blaszka okrągława do jajowatej, u nasady zwykle sercowata[5], czasem ucięta lub zaokrąglona[6], często lekko asymetryczna[5]. Brzegi karbowano-piłkowane[8]. Od spodu zwykle z włoskami w kątach wiązek przewodzących (domacjach)[6].
- Kwiaty
- Promieniste[5], obupłciowe, zielonkawo-białe do żółtych, zebrane zwykle w baldachogrona lub dwuramienne wierzchotki. Do osi kwiatostanu (zwykle wiotkiej i zwisającej[7]) przyrośnięta jest podłużna i wąska podsadka. Płatków korony i działek kielicha po 5[8]. Na działkach znajdują się okryte włoskami miodniki[9]. Słupek jest jeden. Zalążnia 5-komorowa, w każdej z komór z dwoma zalążkami. Szyjka słupka jest cienka i zakończona pięcioramiennym znamieniem. Pręciki są liczne, zgrupowane w 5 wiązek. U części gatunków występują płonne pręciki, tzw. prątniczki, jest ich 5 i są podobne do płatków[9] (różnią się od nich tym, że są mniejsze)[5].
Biologia
edytujRośliny wieloletnie. Są to drzewa dość długowieczne – osiągać mogą do ok. 300–500 lat[8], czasem prawdopodobnie także ponad tysiąc lat[5].
Liście rozwijają zwykle wcześnie. Kwiaty są zwykle pachnące i miododajne, rozwijające się latem[8]. Kwiaty są przedprątne i owadopylne[7]. Intensywny opad spadzi z koron drzew powoduje silne namnażanie się bakterii nitryfikacyjnych w glebie i zasilanie ich w związki azotu, co poprawia warunki rozwoju tych drzew[10].
Lipa jest jedynym obecnie rozpoznanym rodzajem w rodzinie ślazowatych wchodzącym w symbiozę ektomykoryzową[11][12][13].
Systematyka
edytuj- Pozycja systematyczna
Rodzaj w systemach APG klasyfikowany jest do podrodziny Tilioideae, rodziny ślazowatych Malvaceae i rzędu ślazowców[2][14]. W niektórych ujęciach systematycznych (np. w systemie Reveala 1993–1999) podrodzina ta podnoszona jest do rangi odrębnej rodziny[15].
Badania molekularne wskazują na bliskie pokrewieństwo lip z rodzajami Craigia i Mortoniodendron, tworzących razem grupę na tyle odległą od reszty lipowych, że uzasadniają wyodrębnienie ich w osobną podrodzinę lub nawet rodzinę[6]. Współcześnie te trzy rodzaje tworzą podrodzinę Tilioideae, dawniej i w niektórych ujęciach (np. system Takhtajana z 2009) szerzej ujmowaną[16].
- Wykaz gatunków
Według Plants of the World w obrębie tego rodzaju rozróżniono 31 gatunków[17].
- Tilia americana L. – lipa amerykańska
- Tilia amurensis Rupr. – lipa wonna
- Tilia callidonta Hung T.Chang
- Tilia chinensis Maxim.
- Tilia chingiana Hu & W.C.Cheng
- Tilia concinna Pigott
- Tilia cordata Mill. – lipa drobnolistna
- Tilia dasystyla Steven
- Tilia endochrysea Hand.-Mazz.
- Tilia henryana Szyszyl.
- Tilia hyrcana Tabari & Colagar
- Tilia japonica (Miq.) Simonk. – lipa japońska
- Tilia jiaodongensis S.B.Liang
- Tilia kiusiana Makino & Shiras.
- Tilia kueichouensis Hu
- Tilia likiangensis Hung T.Chang
- Tilia mandshurica Rupr. & Maxim.
- Tilia maximowicziana Shiras.
- Tilia membranacea Hung T.Chang
- Tilia mexicana Schltdl.
- Tilia miqueliana Maxim.
- Tilia mongolica Maxim. – lipa mongolska
- Tilia nasczokinii Stepanov
- Tilia nobilis Rehder & E.H.Wilson
- Tilia oliveri Szyszyl.
- Tilia paucicostata Maxim.
- Tilia platyphyllos Scop. – lipa szerokolistna
- Tilia sabetii H.Zare
- Tilia stellatopilosa Zare, Amini & Assadi
- Tilia tomentosa Moench – lipa srebrzysta
- Tilia tuan Szyszyl.
- Mieszańce międzygatunkowe
- Tilia × cinerascens (Rehder & E.H.Wilson) Pigott
- Tilia × euchlora K.Koch – lipa krymska
- Tilia × europaea L. – lipa holenderska, mieszaniec lipy drobnolistnej (T. cordata) i szerokolistnej (T. platyphyllos), sztuczny oraz naturalny[18]
- Tilia × juranyiana Simonk.
- Tilia × noziricola Hisauti
Zastosowanie
edytuj
- Rośliny ozdobne – często sadzone w parkach jako drzewa alejowe, przy kościołach, placach, na terenach sportowych[8]. Zastosowanie lip ogranicza problematyczność intensywnego opadu spadzi pod nimi (ok. 1 kg cukrów na 1 m²[10]), na której rozwijają się zwykle grzyby sadzakowe powodujące czernienie powierzchni oblepionych wcześniej spadzią[5][7], poza tym drzewa te są wrażliwe na zasolenie – powszechne przy drogach[8].
- Drewno bardzo jasne[9], czerwonawe[19], o delikatnym rysunku[9] jest bardzo cenione, miękkie, łatwe w obróbce, stosowane w rzeźbiarstwie (m.in. Ołtarz Wita Stwosza w Krakowie i rzeźby Grinlinga Gibbonsa[10]), snycerstwie, do wyrobu instrumentów muzycznych[8][10], dawniej też talerzy i sztućców[10]. Wyrabia się z niego także chodaki[7].
- Pasma łyka wykorzystywano w plecionkarstwie do wyrobu mat, koszyków i obuwia[8]. Z włókien w nich zawartych splatano także sznury i liny[5].
- Cenne rośliny miododajne, aczkolwiek nektar niektórych gatunków ze względu na wysokie stężenie mannozy uważany bywa za toksyczny dla pszczół w nadmiarze[10].
- Drewno lipy było uznawane przez Indian Ameryki Północnej za najlepsze drewno do ługowania (procesu moczenia niektórych roślin w roztworze popiołu drzewa liściastego w celu wytrącenia szkodliwych substancji).
- Napar z kwiatów lipy spożywany jest jako popularna herbatka ziołowa[9]. Tłuczone owoce i kwiaty lipy mongolskiej stanowić mają substytut czekolady[10]. Olej z nasion lipy drobnolistnej jest cenionym olejem spożywczym[19].
- Rośliny lecznicze:
- Surowiec zielarski: Kwiatostan wraz z podsadką (lipa drobnolistna i lipa szerokolistna)[20], do leczenia dawniej używano nie tylko kwiatów, lecz również drewna i węgla drzewnego[21]. Kwiatostan obfituje w śluzy i flawonoidy (ok. 1%), fenolokwasy, zawiera w niewielkich ilościach olejek eteryczny[21].
- Do leczenia kaszlu wykorzystywany jest olej pozyskiwany z bielma nasion[10]. W lecznictwie wykorzystywany jest także nektar, pyłek i spadź lipowe[7].
- Działanie: Napar z kwiatostanów lipy działa napotnie i poprawia oddychanie przez skórę. Stosowany jest w chorobach układu oddechowego, przy bezsenności, nadciśnieniu i migrenach[20]. Olejek eteryczny z kwiatów oraz flawonoid tilirozyd ma działanie uspokajające[20]. Łagodzi także kaszel i stosowany jest do płukania jamy ustnej[10].
Lipa w kulturze
edytuj
- Lipa uznawana jest za narodową roślinę Czechów (pojawia się na fladze prezydenckiej), Słowaków, Słoweńców (nieoficjalna waluta Słowenii z lat 1989–1990), Serbów Łużyckich (m.in. w logo organizacji Domowina). W Chorwacji zdawkowa jednostka monetarna nosi nazwę lipa.
- Liść lipowy był także w okresie międzywojennym symbolem polskiej mniejszości w Niemczech używanym przez Związek Polaków w Niemczech. W latach 1924–1939 był elementem znaku młodzieży polskiej w Niemczech.
- Lipa była opisywana przez wielu poetów i pisarzy. Najbardziej znana jest fraszka Na lipę autorstwa Jana Kochanowskiego. Juliusz Słowacki w swej „Podróży na Wschód”, myśląc z tęsknotą o Polsce, wyznaje: „Lubiłem lipę, co nad sławnym Janem”. Maria Konopnicka, znakomita znawczyni chłopskich obyczajów pisała: „Kołysz mi się, kołysz, kołysko lipowa! Niechaj cię, Jasieńku, Pan Jezus zachowa!”.
- Ślady uwielbienia lipy przetrwały do dziś w nazwach niektórych miejscowości – Święta Lipa, Świętolipie, Święte Lipy... a wieś Święta Lipka (na granicy Warmii i Mazur, nad jeziorem Dejnowo) jeszcze długo po przyjęciu chrześcijaństwa słynęła jako przybytek pogańskich bogów. Dawni Słowianie wierzyli[22], że lipa ochrania przed piorunami, a dotknięcie jej pnia uzdrawia. W mitologii rzymskiej drzewo to poświęcone było bogini Wenus.
- Nazwa miesiąca lipca pochodzi od kwitnących wówczas lip.
- W gminie Lipnica Murowana tradycyjnymi wyrobami są miód lipowy oraz herbata z kwiatów lipy "Lipnicka lipina"[23] (która została wpisana w 2014 r. na Listę Produktów Tradycyjnych Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi).
Przypisy
edytuj- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-03-10] (ang.).
- ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-03-10] (ang.).
- ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-04-03].
- ↑ Tilia L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2021-07-07].
- ↑ a b c d e f g h i j k John L. Strother: Tilia Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-07-07].
- ↑ a b c d e Tilia Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-07-07].
- ↑ a b c d e f g Włodzimierz Seneta, Jakub Dolatowski: Dendrologia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1997, s. 399-401. ISBN 83-01-12099-1.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m Bugała W. 1991. Drzewa i krzewy dla terenów zieleni. PWRiL, Warszawa. ISBN 83-09-00013-8
- ↑ a b c d e f g h Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 150. ISBN 0-333-73003-8.
- ↑ a b c d e f g h i David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 925, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
- ↑ Sari Timonen, Pauliina Kauppinen, Mycorrhizal colonisation patterns of Tilia trees in street, nursery and forest habitats in southern Finland, „Urban Forestry & Urban Greening”, 7 (4), 2008, s. 265–276, DOI: 10.1016/j.ufug.2008.08.001 [dostęp 2021-12-13] (ang.).
- ↑ Maria Rudawska i inni, Ectomycorrhizal community structure of the admixture tree species Betula pendula, Carpinus betulus, and Tilia cordata grown in bare-root forest nurseries, „Forest Ecology and Management”, 437, 2019, s. 113–125, DOI: 10.1016/j.foreco.2019.01.009 [dostęp 2021-12-13] (ang.).
- ↑ Daniel Janowski, Kazuhide Nara, Unique host effect of Tilia japonica on ectomycorrhizal fungal communities independent of the tree’s dominance: A rare example of a generalist host?, „Global Ecology and Conservation”, 31, 2021, e01863, DOI: 10.1016/j.gecco.2021.e01863 [dostęp 2021-12-13] (ang.).
- ↑ United States Department of Agriculture Agricultural Research Service: Family: Malvaceae Juss.. Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-02-19]. (ang.).
- ↑ Crescent Bloom: Systematyka rodzaju Tilia. The Compleat Botanica. [dostęp 2009-04-03]. (ang.).
- ↑ Armen Takhtajan: Flowering Plants. Springer, 2009, s. 267. ISBN 978-1-4020-9608-2.
- ↑ Tilia L.. Plants of the World Online. [dostęp 2021-07-08]. (ang.).
- ↑ Tanguy De Jaegere, Sebastian Hein, Hugues Claessens. A Review of the Characteristics of Small-Leaved Lime (Tilia cordata Mill.) and Their Implications for Silviculture in a Changing Climate. „Forests”. 7 (56), 2016. DOI: 10.3390/f7030056. [dostęp 2021-09-16]. (ang.).
- ↑ a b Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: PWRiL, 1989, s. 197-198. ISBN 83-09-00256-4.
- ↑ a b c Eliza Lamer-Zarawska, Barbara Kowal-Gierczak, Jan Niedworok (red.), Fitoterapia i leki roślinne, Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2007, s. 277-278, ISBN 978-83-200-3401-1, OCLC 750093865.
- ↑ a b Ben-Erik Van Wyk, Rośliny lecznicze świata : ilustrowany przewodnik naukowy po najważniejszych roślinach leczniczych świata i ich wykorzystaniu, Wrocław: MedPharm Polska, [cop. 2008], s. 324, ISBN 978-83-60466-51-3, OCLC 749816856.
- ↑ Praca zbiorowa: Oxford – Wielka Historia Świata. Cywilizacje Europy. Anglia – Słowianie. Cywilizacje Australii i Oceanii. Papuasi. T. 13. Poznań: Polskie Media Amer.Com, 2006, s. 72. ISBN 83-7425-368-1.
- ↑ Stowarzyszenie "Na Śliwkowym Szlaku" [online], www.nasliwkowymszlaku.pl [dostęp 2018-01-18] (pol.).
Identyfikatory zewnętrzne:
- EoL: 39692789
- Flora of China: 133008
- Flora of North America: 133008
- GBIF: 3152041
- identyfikator iNaturalist: 54856
- IPNI: 39532-1
- ITIS: 21535
- NCBI: 64580
- Plants of the World: urn:lsid:ipni.org:names:39532-1
- Tela Botanica: 87317
- identyfikator Tropicos: 40014550
- USDA PLANTS: TILIA
- identyfikator taksonu Fossilworks: 56055
- CoL: 7WX3