Telechany

Telechany (biał. Целяханы, ros. Телеханы) – osiedle typu miejskiego na Białorusi w obwodzie brzeskim w rejonie iwacewickim, ok. 4,2 tys. mieszkańców (2010).

Telechany

Państwo	Białoruś
Obwód	brzeski
Rejon	iwacewicki
Sielsowiet	Telechany
Populacja (2010) • liczba ludności	4200
Kod pocztowy	225275
Tablice rejestracyjne	1
Położenie na mapie obwodu brzeskiego Telechany
Położenie na mapie Białorusi Telechany
52°30′46″N 25°50′32″E

Dawne miasteczko w granicach Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Siedziba parafii rzymskokatolickiej pw. Podwyższenia Krzyża Świętego i prawosławnej pw. Świętej Trójcy.

Położenie

Dawne miasteczko położone na Polesiu nad Kanałem Ogińskiego niedaleko Pińska w zabagnionych rozlewiskach rzeki Jasiołdy na Ostrowiu Telechańskim.

Nazwa

Według lokalnych przekazów nazwa miejscowości ma pochodzić od pochowanego tu ciała chana tatarskiego, który najechał Ruś. Obecna białoruska nazwa miejscowości to Cielechany, stąd prawdopodobnie ta legenda.

Historia

Rzeczpospolita Obojga Narodów

Pierwsze wzmianki z XVI wieku, w XVII wieku nazywane jest już miasteczkiem. W 1648 roku Telechany należały do Krzysztofa Dolskiego herbu Kościesza. Dobra te należały do Dolskich, później Wiśniowieckich. W 1744 za sprawą małżeństwa Anny Wiśniowieckiej z Tadeuszem Ogińskim w rękach Ogińskich – ich synem był Michał Kazimierz Ogiński wojewoda wileński i hetman wielki litewski, twórca Kanału Ogińskiego wybudowanego w latach 1765–1784. Kanał ten przechodzi przez miasteczko i dzięki niemu powstał tu port, siedziba zarządu kanału i stocznia rzeczna, dając impuls do rozwoju miejscowości.

Oprócz urządzeń związanych z kanałem działała tu fabryka fajansów, której produkcja obejmowała głównie zastawę stołową, ozdobne figurki i kafle piecowe oraz manufaktura sukna. W końcu XVIII wieku dobra telechańskie sprzedano Wojciechowi Pusłowskiemu.

Zabór rosyjski

Po Rozbiorach Telechany zostały zajęcie przez Rosję. Na początku XIX wieku nierentowna manufaktura oraz fabryka fajansów (od przejęcia przez Żydów produkty traciły na jakości) zostały zamknięte. W tym okresie oprócz portu, stoczni i kanału działały tu młyny, huta szkła, gorzelnia i miasteczko rozwijało się dalej, w ciągu ostatnich 20 lat XIX wieku niemal podwajając swoją liczbę ludności do ok. 1000 osób. W 1817 roku Wojciech Pusłowski zbudował kościół katolicki. W 1880 roku wskutek pożaru w Telechanach spłonęły prawie wszystkie budynki, w tym drewniany kościół katolicki i cerkiew. Po pożarze zbudowano nowy murowany kościół. W 1895 roku u wylotu ulicy Kościelnej, na miejscu gdzie stała huta Ogińskiego, Franciszek Pusłowski wybudował nową hutę szkła. Kanał funkcjonował do I wojny światowej, zapewniając wygodną drogę dla handlu i transportu surowców na Polesiu. Podczas rewolucji w 1905 roku carska policja wywołała w Telchanach pogrom żydowski.

W czasie I wojny światowej Telechany po 1915 roku zostały zajęte przez wojska niemieckie. W tym też czasie podczas walk z wojskami carskimi został zniszczony barokowy pałac Ogińskich. Niemcy w związku z budową linii zaopatrzeniowych i betonowych fortyfikacji zbudowali po 1915 roku linię kolejki wąskotorowej z Iwacewicz do Telechan. W celu wywozu drewna Niemcy zbudowali na zachód od wsi Wygonoszcz nowoczesny tartak i elektrownię, z osobną linią wąskotorową i nową wsią Kraśnica.

W granicach II RP (1921-1939)

Po pokoju ryskim w 1921 roku Telechany wchodziły w skład Rzeczypospolitej Polskiej. Sytuacja jednak nadal była napięta, czego dowodem był napad 40 osobowego sowieckiego oddziału terrorystycznego na posterunek Policji Państwowej w Telechanach. Po otoczeniu miasteczka w nocy z 25 na 26 sierpnia 1923 r. i opanowaniu posterunku policji oddział sowiecki uwięził wójta i zażądał od mieszkańców okupu w wysokości 5 tys. dolarów oraz 2 tys. rubli w złocie, jednak nie uzyskawszy ani rubla, zamordowali wójta strzałem w tył głowy. Zastrzeleni zostali także starszy posterunkowy Mieczysław Mirkowski i posterunkowy Antoni Szmiglarski oraz dwaj inni mieszkańcy Telechan. Po ograbieniu miasteczka i załadowaniu na furmanki zrabowanych łupów, sowieci zbiegli w kierunku ZSRR.

W latach 1923–1927 kanał został wyremontowany nakładem rządu niepodległej Polski i nadal mieściła się tu siedziba zarządu kanału, a także stocznia rzeczna remontowo-budowlana. Przy śluzie zbudowano budynek Przedsiębiorstwa Odbudowy Kanału Ogińskiego. Kanał uroczyście uruchomiono w Telechanach w dniu 9 lipca 1927 roku przy udziale ministra robót publicznych Jędrzeja Moraczewskiego i ministra reform rolnych Witolda Staniewicza. Po remoncie kanałem kursowały statki na trasie Pińsk-Telechany odbywające regularne rejsy pasażerskie i wycieczkowe. Dodatkowo miasteczko posiadało połączenie koleją wąskotorową z Iwacewiczami, a tam była możliwość przesiadki na linię kolejową Brześć-Baranowicze. Kanał był także drogą spławiania drewna. W okresie międzywojennym w Telechanach istniały 2 żydowskie synagogi. W 1934 roku zbudowano nową cerkiew, w której duchownym był ojciec Joan Strukowski. Burmistrzem był Ludwik Kowalewski, który zagospodarował brzegi jeziora na kanale Ogińskiego jako miejsca rekreacji dla mieszkańców. Zbudowano Dom Ludowy. Proboszczem był ksiądz Apoloniusz Tarnogórski. W 1938 roku właścicielem dworu w Telechanach był Wojciech Pusłowski. W 1939 roku ukończono budowę nowego szpitala, jednak przed wybuchem wojny nie zdołano go otworzyć. Za II Rzeczypospolitej miejscowość była siedzibą wiejskiej gminy Telechany.

II wojna światowa (1939-1945)

Okupacja sowiecka

We wrześniu 1939 miejscowość została zajęta przez Armię Czerwoną i wcielona do ZSRR. Ludność poddano represjom, a wielu Polaków aresztowano, w tym burmistrza, nadleśniczego i policjantów. Zlikwidowano prywatne warsztaty, sklepy i aptekę, a energia elektryczna była dostarczana tylko przez cztery godziny dziennie. Komuniści skonfiskowali wszystkie odbiorniki radiowe. Radzieccy komuniści zamordowali nauczyciela Gwiazdowskiego, a jego ciężarną żonę wywieźli na Syberię.

Okupacja hitlerowska

W czerwcu 1941 roku Telechany została zajęte bez walki przez oddziały niemieckiego Wehrmachtu, po wcześniejszej ucieczce administracji sowieckiej i NKWD. Administracja niemiecka na początku okupacji dokonała kilku mordów na mieszkańcach i utworzyła lokalną umundurowaną policję porządkową.

5 sierpnia do miasteczka przybył 1. szwadron 1. pułku kawalerii SS, którym dowodził SS-Hauptsturmführer Waldemar Fegelein. Jeszcze tego samego dnia wszystkich Żydów wyprowadzono na uroczysko Grecziszcze, a według innego źródła – na miejscowy cmentarz katolicki. Ofiarą dokonanej wtedy masakry padło od 1,4 tys. do 2 tys. mężczyzn, kobiet i dzieci.

W 1942 roku został rozstrzelany przez Niemców przedwojenny kierownik szkoły Jan Pierowski. W 1942 roku w miasteczku stacjonował oddział żołnierzy łotewskich zwalczający sowiecką partyzantkę, a następnie żołnierzy litewskich. W tym samym roku partyzanci sowieccy spalili młyn i tartak. W 1943 roku w Telechanach stacjonował oddział armii węgierskiej. Po ewakuacji Niemców w 1943 roku, miasteczko zostało obrabowane przez bandy, a następnie zostało zajęte przez sowiecką partyzantkę, jednak w lutym 1944 roku zostało ponownie na krótko zajęte przez Wehrmacht.

W czerwcu 1944 roku Telechany ponownie zajęła Armia Czerwona.

W granicach ZSRR (1945-1991)

Po 1945 roku miejscowość włączono do ZSRR. W 1949 roku komuniści uwięzili na kilka lat prawosławnego księdza Joana Strukowskiego. Kościół katolicki przy ulicy Kościelnej (później Lenina) został przebudowany na kinoteatr i dobudowano do niego nowy budynek. Kanału po wojnie nie odbudowano i ustała żegluga.

W Republice Białoruś

Obecnie miejscowość zamieszkują głównie Białorusini, gdy tymczasem do wojny zamieszkiwała je głównie ludność żydowska i polska, natomiast Białorusini zasiedlali zaś okoliczne wsie. Centralny plac miasteczka nosi nazwę Plac Lenina – znajduje się tu pomnik Lenina, apteka i sklep wielobranżowy Uniwermag. Zabudowa miasteczka jest głównie drewniana i pochodzi z okresu sprzed II wojny światowej. W miejscowości działa kilka drobnych zakładów obróbki drewna i baza melioracji dla okolicznych terenów, nad Jeziorem Wólkowskim działa ośrodek wypoczynkowy.

Zabytki

• drewniana cerkiew prawosławna pw. Świętej Trójcy z 1934 roku, zbudowana w miejscu spalonej w czasie wojny w 1916 roku; świątynia parafialna
• Kanał Ogińskiego
• cmentarz katolicki z grobem matki marszałka Konstantego Rokossowskiego oraz kwatera żołnierzy niemieckich z okresu I wojny światowej.
• cmentarz żydowski – w zachodniej części miejscowości, na północ od drogi do Iwancewicz. Zachowały się jedynie dwie macewy.
• Kopiec „Łysa Góra” – legendarne miejsce pochowania poległego tatarskiego chana
• drewniany parterowy dworek z przełomu XIX i XX w., nakryty czterospadowym dachem naczółkowym. Ganek wsparty jest na dwóch parach kolumn.
• plebania (później przedszkole)

Ludzie urodzeni w Telechanach

• Boris Brusiłow
• Stanisław Nowicki

Galeria

• 
  Dzwonnica i kościół
• 
  Kościół katolicki
• 
  Synagoga żydowska
• 
  Stacja kolejowa, 1932 rok
• 
  Kanał Ogińskiego i Promenada w Telechanach
• 
  Pałac Ogińskich w 1916 r.
• 
  Spalony Pałac Ogińskiego
• 
  Ruiny pałacu Ogińskiego po pierwszej wojnie światowej
• 
  Dworek
• 
  Dom Administratora Jastrzębskiego
• 
  ulica Kościelna
• 
  Szkoła powszechna do 1939 r.

Bibliografia

• Telechany, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII: Szlurpkiszki – Warłynka, Warszawa 1892, s. 282 .
• Grzegorz Rąkowski, Czar Polesia, Wydawnictwo Rewasz, Pruszków 2001.

Linki zewnętrzne

• Telechany w radzima.org
• Telechany. rychoc.republika.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-06-30)]. – opis wycieczki
• Telechany w szykamypolski.com
• Telechany w jewishgen.org (ang.)