Tadeusz Tertil
Tadeusz Marian Tertil (ur. 7 września 1864 w Sanoku, zm. 31 marca 1925 w Tarnowie) – polski prawnik, polityk demokratyczny, burmistrz Tarnowa, poseł do Rady Państwa w Wiedniu i Sejmu Krajowego Galicji.
.JPG) Tadeusz Tertil przed 1903 | |
| Data i miejsce urodzenia | |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci | |
| poseł Rady Państwa XII kadencji | |
| Okres |
od 17 lipca 1911 |
| Przynależność polityczna | |
| poseł do Sejmu Krajowego Galicji IX kadencji | |
| Okres |
od 15 września 1908 |
| Przynależność polityczna | |
| poseł do Sejmu Krajowego Galicji X kadencji | |
| Okres | |
| Przynależność polityczna | |
| Burmistrz Tarnowa | |
| Okres |
od 14 stycznia 1907 |
| Przynależność polityczna |
do 1918 Polskie Stronnictwo Demokratyczne, od 1922 Unia Narodowo-Państwowa |
| Poprzednik | |
| Następca | |
| Odznaczenia | |
| |
Życiorys
edytujTadeusz Marian Tertil urodził się 7 września 1864 w Sanoku[1][2]. Po zdaniu egzaminu dojrzałości[a] przez rok kształcił się w Seminarium Duchownym w Przemyślu[2]. Ukończył studia prawnicze na Wydziale Prawa Uniwersytetu Lwowskiego[2]. Przeniósł się z rodziną do Tarnowa, gdzie rozpoczął praktykę adwokacką. Pracował w istniejącym od 1895 biurze, świadczącym bezpłatną pomoc prawną dla niezamożnych mieszkańców. W 1893 został członkiem tarnowskiego gniazda Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”[3] i w 1903 został wybrany na jego prezesa[2]. Funkcję tę pełnił do czasu swojej rezygnacji w 1907.
Był członkiem Ligi Narodowej w latach 1906–1912[4]. Początkowo związany ze Stronnictwem Demokratyczno-Narodowym od 1907 był działaczem i politykiem Polskiego Stronnictwa Demokratycznego. Od 1905 był radnym tarnowskiej Rady Miejskiej[2]. Po rezygnacji w grudniu tegoż roku dotychczasowego burmistrza, Witolda Rogoyskiego, został na sesji w dniu 14 stycznia 1907 wybrany na nowego burmistrza[2]. Urząd ten pełnił (z przerwą spowodowaną przez okupację Tarnowa przez wojska rosyjskie w latach 1914–1915) do 1923. Czas jego urzędowania zaznaczył się w mieście między innymi budową nowego dworca kolejowego, elektrowni i wodociągów miejskich (wszystkie trzy inwestycje oddano do użytku 24 listopada 1910[5]), linii tramwajowej łączącej ulicę Lwowską z dworcem kolejowym (1911)[6] i warsztatów kolejowych (1917)[7]. Według stanu z 1914 był członkiem zarządu Krajowego Związku Zdrojowisk i Uzdrowisk we Lwowie oraz rady nadzorczej Własnego Galicyjskiego Zakładu Kredytowego[8].
W latach 1908 i 1913 był wybierany posłem Sejmu Krajowego Galicji we Lwowie. Był także posłem do austriackiej Rady Państwa XII kadencji (17 lipca 1911 – 28 października 1918), wybranym z listy PSD w okręgu wyborczym nr 16 (Tarnów)[9][10]. Obydwie funkcje łączył ze sprawowaniem urzędu burmistrza Tarnowa. Po wybuchu I wojny światowej Tarnów został 10 listopada 1914 zajęty przez wojska rosyjskie. Rosjanie ustanowili w mieście komendanturę wojskową, likwidując władzę burmistrza. Pomimo możliwości wyjazdu, pozostał w Tarnowie, organizując pomoc dla mieszkańców[11]. Po ponownym opanowaniu miasta przez wojska austriackie objął znów urząd burmistrza, chociaż po oskarżeniu o kolaborację z Rosjanami złożył w 1915 dymisję, która nie została przyjęta[2]. W czerwcu 1918 został wybrany prezesem Koła Polskiego w Radzie Państwa[12][2]. Do 1918 był wiceprezydentem związku dużych miast Galicji i członkiem głównej komisji gospodarki wojennej przy C. K. Ministerstwie Handlu[13].
Po utworzeniu 28 października 1918 w Krakowie Polskiej Komisji Likwidacyjnej Galicji i Śląska Cieszyńskiego wszedł z ramienia Polskiego Stronnictwa Demokratycznego w skład jej prezydium i objął funkcję zastępcy przewodniczącego[14]. Dwa dni później, na posiedzeniu Rady Miejskiej w Tarnowie, przedstawił projekt uchwały, w której radni oddali się pod władzę rządu w Warszawie[15]. Następnego dnia w Tarnowie rozbrojono żołnierzy austriackich, a władze miasta zaprzysiężono na wierność rządowi polskiemu[16]. Był założycielem Unii Narodowo-Państwowej w 1922[17]. Pozostał na stanowisku burmistrza miasta do swojej dymisji 13 września 1923, pełniąc jeszcze obowiązki do 25 października[2]. Następnie powrócił do zawodu adwokackiego[2].
Zmarł nagle w Tarnowie 31 marca 1925 wskutek nierozpoznanego zapalenia wyrostka robaczkowego[2]. Został pochowany w grobowcu rodzinnym na Starym Cmentarzu w Tarnowie[18][19].
Życie prywatne
edytujTadeusz Tertil był synem Roberta Tertila (1833-1893[20], rodem z Węgier[2], od około 1863 do około 1866 praktykant konceptowy w urzędzie cyrkułu sanockiego[21][22][23], do około 1888 komisarz urzędu starostwa powiatu lwowskiego[24]) i pochodzącej z Tarnowa Wilhelminy z domu Płońskiej (córka Karola Płońskiego, do około 1863 oficjalisy urzędu pomocniczego C. K. Sądu Krajowego w Krakowie[25][1]; zmarła 12 lutego 1866 w wieku 27 lat na tyfus w Sanoku)[2][26]. Miał brata Ludwika Waleriana (ur. 1863)[27], siostrę Helenę Marię (ur. 1865)[28]. Ojcem chrzestnym Tadeusza Tertila był Erazm Łobaczewski[1].
Jego żoną od 1896 była Amalia z domu Zollner (1873–1963, córka Karola, sędziego z Tarnopola)[2]. Ich dziećmi byli: Tadeusz (ur. 1897, zmarły 1939-1945), Wilhelmina (1890–1937, żona ppłk. i lekarza Stanisława Goździewskiego), Stanisław (1901-1957, inżynier), Władysław (1907-1990)[2][29].
Upamiętnienie
edytujImieniem Tadeusza Tertila została nazwana w 1925 dotychczasowa ulica Lipowa w Tarnowie (po 1944 ul. 1 Maja[2], obecnie al. Solidarności). Współcześnie jego imię nosi pasaż, łączący tarnowski Rynek z placem Kazimierza Wielkiego, na terenie dwóch kamienic należących niegdyś do niego. W 2007 wmurowano w ścianę Ratusza tablicę pamiątkową poświęconą burmistrzowi a Rada Miasta i Rada Powiatu ustanowiły doroczną Nagrodę im. Tadeusza Tertila dla najlepszej pracy magisterskiej bądź licencjackiej poświęconej miastu i regionowi. W 2008 prezydent Lech Kaczyński odznaczył go pośmiertnie Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski[30]. 30 października 2018 na tarnowskim Rynku odsłonięto pomnik upamiętniający Tadeusza Tertila[31].
Uwagi
edytuj- ↑ Wbrew podanym przez Antoniego Sypka informacjom Tadeusz Tertil nie jest wymieniony jako uczeń oraz jako absolwent C. K. Gimnazjum w Sanoku. Historycznie pierwsza matura w tej szkole miała miejsce w 1888.
Przypisy
edytuj- ↑ a b c Księga chrztów 1861–1870. Parafia rzymskokatolicka w Sanoku, s. 57 (poz. 136).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p Tertil Tadeusz (1864-1925). W: Antoni Sypek: Cmentarz Stary w Tarnowie. Przewodnik. T. II. Tarnów: 1994, s. 79-81. ISBN 83-901529-4-0.
- ↑ Pamiętnik IV zlotu sokolstwa polskiego we Lwowie w dniach 27-29 czerwca 1903. Lwów: Związek Polskich Gimnastycznych Towarzystw, 1904, s. 39.
- ↑ Stanisław Kozicki, Historia Ligi Narodowej (okres 1887–1907), Londyn 1964, s. 586.
- ↑ Maria Sąsiadowicz, Ewa Stańczyk, Barbara Sawczyk, Tarnowskie kalendarium, s. 29.
- ↑ Maria Sąsiadowicz, Ewa Stańczyk, Barbara Sawczyk, Tarnowskie kalendarium, s. 30.
- ↑ Maria Sąsiadowicz, Ewa Stańczyk, Barbara Sawczyk, Tarnowskie kalendarium, s. 31.
- ↑ Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkim Księstwem Krakowskiem na rok 1914. Lwów: 1914, s. 1047-1048.
- ↑ Józef Buszko, Polacy w parlamencie wiedeńskim – 1848-1918, Warszawa 1996, s. 343, 434.
- ↑ Hof- und Staatshandbuch der Österreichisch-Ungarischen Monarchie für das Jahr 1918. Wiedeń: 1918, s. 406.
- ↑ Kazimierz Bańburski, Janusz Kozioł, Wielka Wojna. Tarnów Gorlice 1915, s. 5-6.
- ↑ Nowy prezes Koła polskiego. „Iskra”. Nr 141, s. 1, 25 czerwca 1918.
- ↑ Hof- und Staatshandbuch der Österreichisch-Ungarischen Monarchie für das Jahr 1918. Wiedeń: 1918, s. 459.
- ↑ Marek Przeniosło, Polska Komisja Likwidacyjna 1918-1919, Kielce 2010, s. 23 ISBN 978-83-7133-428-3
- ↑ Kazimierz Bańburski, Droga Tarnowa do niepodległości.
- ↑ Maria Sąsiadowicz, Ewa Stańczyk, Barbara Sawczyk, Tarnowskie kalendarium, s. 32.
- ↑ Deklaracja programowa. [Inc.:] Polska jako naród ani na chwilę nie przestawała istnieć [...] : 28 czerwca 1922 r. / [Unia Narodowo-Państwowa]
- ↑ Tadeusz Tertil. tarnow.artlookgallery.com. [dostęp 2019-07-23].
- ↑ Protokół nr IV/2002 z sesji Rady Miejskiej w Tarnowie, która odbyła się w dniu 19 grudnia 2002. Ad. 21 Sprawozdanie z działalności Prezydenta Miasta. bip.malopolska.pl. [dostęp 2015-01-13].
- ↑ Robert Tertil. tarnow.artlookgallery.com. [dostęp 2019-07-23].
- ↑ Handbuch des Statthalterei-Gebietes in Galizien für das Jahr 1864. Lwów: 1864, s. 18.
- ↑ Handbuch des Statthalterei-Gebietes in Galizien für das Jahr 1865. Lwów: 1865, s. 18.
- ↑ Handbuch des Statthalterei-Gebietes in Galizien für das Jahr 1866. Lwów: 1866, s. 19.
- ↑ Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkim Księstwem Krakowskiem na rok 1889. Lwów: 1889, s. 24.
- ↑ Handbuch des Statthalterei-Gebietes in Galizien für das Jahr 1863. Lwów: 1863.
- ↑ Antoni Sypek podał lata życia Wilhelmimy Tertil 1839-1908, jednak zgodnie z księgą parafialną zmarła ona w 1866 w Sanoku i została pochowana na cmentarzu przy ulicy Jana Matejki. Księga zmarłych 1855–1878 Sanok. Sanok: Parafia rzymskokatolicka w Sanoku, s. 149 (poz. 20).
- ↑ Księga chrztów 1861–1870. Parafia rzymskokatolicka w Sanoku, s. 36 (poz. 65).
- ↑ Księga chrztów 1861–1870. Parafia rzymskokatolicka w Sanoku, s. 75 (poz. 138).
- ↑ Zarząd Cmentarzy Komunalnych w Krakowie. Internetowy lokalizator grobów. rakowice.eu. [dostęp 2019-07-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-01-27)].
- ↑ Postanowienie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 28 października 2008 r. o nadaniu orderów i odznaczeń (M.P. z 2009 r. nr 27, poz. 362).
- ↑ Instytut Gość Media, Pierwszy burmistrz pierwszego niepodległego..., „tarnow.gosc.pl”, 30 października 2018 [dostęp 2018-11-21].
Bibliografia
edytuj- Tertil Tadeusz (1864-1925). W: Antoni Sypek: Cmentarz Stary w Tarnowie. Przewodnik. T. II. Tarnów: 1994, s. 79-81. ISBN 83-901529-4-0.
- Kazimierz Bańburski, Droga Tarnowa do niepodległości, w: Odpowiedź. Miesięcznik Klubu Inteligencji Katolickiej im. ks. Arcybiskupa Jerzego Ablewicza w Tarnowie, nr 183 (listopad 2008).
- Kazimierz Bańburski, Janusz Kozioł, Wielka Wojna. Tarnów Gorlice 1915, Tarnów: Muzeum Okręgowe, 2005, ISBN 83-85988-56-4, OCLC 749962048.
- Piotr Filip, Poczet burmistrzów Tarnowa, Tarnów 2010, ISBN 978-83-87785-57-4.
- Maria Sąsiadowicz, Ewa Stańczyk, Barbara Sawczyk, Tarnowskie kalendarium, Tarnów 2004, ISBN 83-915445-5-9.