Wikipedia

Systemy miar stosowane na ziemiach polskich

Systemy miar stosowane na ziemiach polskich – w Polsce stosowano wiele systemów miar. Było to związane z wpływami ośrodków władzy i handlu. Wynikało z konieczności ujednolicenia miar stosowanych do wymiaru podatków i w wymianie towarowej. W późniejszym okresie mnogość systemów była wynikiem ujednolicania miar, narzucanego przez zaborców na terenie zaborów. Jednocześnie trwały starania o powszechne ujednolicenie miar, którego efektem było wprowadzenie jednostek metrycznych.

Zrekonstruowane miary gdańskie (miary długości) na fasadzie Ratusza Głównego Miasta w Gdańsku

O potrzebie ujednolicenia miar może świadczyć fakt sporych różnic między wartościami odpowiadającymi tej samej jednostce (o tej samej nazwie) w różnych układach. Należy podkreślić, że na tym samym obszarze i w tym samym czasie mogły być stosowane różne systemy miar.

Jednostki metryczne, które stanowią ujednolicone miary do dzisiejszych czasów, zostały wprowadzone na ziemiach zaboru pruskiego w 1872 – zaboru austriackiego w 1876. Na terenie zaboru rosyjskiego można ich było używać fakultatywnie od 1875.

Do ważniejszych systemów miar stosowanych w przeszłości w Polsce należały:

Miary i wagi w dawnej Polsce

edytuj

Najstarsze miary polskie noszą nazwy rodzime i opierały się na przeciętnych wymiarach ludzkich: siąg, łokieć, piędź, stopa, skok. W późniejszym czasie pod wpływem kontaktów handlowych z kupcami zagranicznymi weszły w użycie nowe miary i wagi: antał, cal, cetnar, funt, huba, klafter, łan, łaszt, łut, mendel, mila, morga, sznur, tuzin, wiertel.

W prawodawstwie staropolskim widać dążenie do ujednolicenia miar i wag w całym państwie, przy jednoczesnym zachowywaniu dużej wyrozumiałości dla prowincjonalnych uświęconych tradycją odrębności.

Prawo z 1420 r. stanowi: „miary zboża, sukien i innych rzeczy ziemnych przez kmiecie do targu wożonych, przez wojewodę na każdy rok stanowione być mają.”

W 1511 r. uchwalono, że „miara ze starodawna postanowiona, ma być od kupców chowana, którą gdyby kto utracił, według statutu przez wojewody i starosty karany być ma”.

W 1565 r. postanowiono, że „miary i wagi wszelakie jednakie być mają, które wojewodowie po tym sejmie, każdy w swojem województwie, uczyniwszy konwokację dygnitarzów i urzędów starościch, i Rady miasta główniejszego, w onemże województwie powinni opowiedzieć i sprawiedliwie wymierzawszy, oneż na zamki główne starostom, i do każdego miasta i miasteczka pod swą cechą oddać, gdzie na ratuszu mają być chowane, darmo każdemu wymierzone i wszędy pod winami w statuciech opisanemi używane.”

W 1507 r. waga i łokieć krakowski z poznańskim zostały zrównane, a lwowski i lubelski „w swojej mierze pozostawione”.

W 1532 r. zrównano miarę płocką z poznańską, a w 1565 r. wprowadzono łokieć krakowski jako obowiązujący w całej Koronie. W 1569 r. województwo podlaskie otrzymało takie same miary jak Warszawa. W 1613 r. określono miary wileńskie i kowieńskie i nakazano, aby miary wymierzone i cechowane były „żelazem okowane, albo z miedzi urobione, jedne na ratuszu a drugie w grodzie zostały i potrzebującym dawane były”.

Staropolskie jednostki rachuby

edytuj

Staropolskie handlowe miary długości

edytuj

Staropolskie rolne miary długości

edytuj
  • Zagon (staje) = 3 sznury = 15 lasek = 30 prętów = 60 kroków = 225 łokci = 133,996 m
  • Sznur = 10 prętów = 100 pręcików = 1000 ławek = 44,665 m
  • Laska (miara) (wierzbica (miara)) = 2 pręty = 4 kroki = 15 łokci = 8,933 m
  • Pręt = 10 pręcików = 100 ławek = 4,466 m
  • Krok geometryczny = 5 pręcików = 2,233 m
  • Łokieć = 595,54 mm
  • Pręcik (stopa geometryczna) = 10 ławek = 446,65 mm
  • Ławka (cal geometryczny) = 44,665 mm

Staropolskie górnicze miary długości

edytuj

Staropolskie drogowe miary długości

edytuj
  • Mila = 2 półmile = 4 ćwierćmile = 8 stai = 7,5-8,5 km

Staropolskie rolne miary powierzchni

edytuj
  • Łan królewski = 3 włóki = 90 mórg = 270 sznurów = 2700 prętów większych kw. = 27 000 pólek = 1 516 750 łokci kwadratowych = 2 700 000 pręcików kw. = 53,865 ha
  • Źreb (zgrzeb, hak) = 1,5 włóki
  • Włóka chełmińska = 30 mórg = 90 sznurów kw. = 900 prętów większych kw. = 17,955 ha
  • Morga chełmińska (mórg) = 3 sznury kw. = 30 prętów większych kw. = 300 pólek = 59,85 a
  • Sznur mierniczy kwadratowy = 10 prętów większych kw. = 100 pólek = 5625 łokci kwadratowych = 10 000 pręcików kw. = 19,95 a
  • Pręt większy kwadratowy = 10 pólek = 562,5 łokcia kw. = 1000 pręcików kw. = 1,995 a
  • Pólko, kopanka, pręt kopany = 56,25 łokcia kw. = 100 pręcików kw. = 19,95 m²
  • Łokieć kwadratowy = 17/9 (=16/9) pręcika kw. = 0,3547 m²
  • Pręcik kwadratowy (stopa geometryczna kw.) = 0,1995 m²

Miary w Piotrkowie w latach 80. XVIII wieku – dziś Piotrków Trybunalski

  • 1 łan = 30 morgów geometrycznych;
  • 1 morga geometryczna = 30 zagonów geometrycznych;
  • 1 zagon geometryczny = 1000 stóp geometrycznych;
  • 1 stopa geometryczna = 3/4 łokcia kwadratowego.
  • 1 łan = 900000 stóp kwadratowych;
  • 1 morga kwadratowa = 300 prętów kwadratowych;
  • 1 pręt kwadratowy = 56 1/4 łokcia kwadratowego.

Staropolskie miary objętości ciał sypkich

edytuj
  • Łaszt = 30 korców = 60 półkorców = 120 ćwierci = 240 miarek = 960 garncy = 3840 kwart = 15 360 kwaterek = 3618 litrów
  • Korzec = 2 półkorce = 4 ćwierci = 8 miarek = 32 garnce = 128 kwart = 512 kwaterek = 120,6 litra
  • Półkorzec = 2 ćwierci = 4 miarki = 16 garncy = 64 kwarty = 256 kwaterek = 60,3 litra
  • Ćwierć warszawska = 2 miarki = 8 garncy = 32 kwarty = 128 kwaterek = 30,151 litra
  • Miarka (faska, miara) = 4 garnce = 16 kwart = 64 kwaterek = 15,07 litra
  • Garniec = 4 kwarty = 16 kwaterek = 3,7689 litra
  • Kwarta = 4 kwaterki = 0,9422 litra
  • Kwaterka = 0,2356 litra

Staropolskie miary objętości płynów

edytuj
  • Beczka = 2 półbeczki = 14,4 konwi = 72 garnce = 144 półgarncy = 288 kwarty = 1152 kwaterki = 271,36 litra – w systemie miar wprowadzonym w 1764 roku. Wcześniej różnie w zależności od regionu i rodzaju płynu, np. beczka miodu ok. 48 l, beczka piwa między 130 a 160 l, wina 130 – 160 l.
  • Półbeczka = 36 garncy = 144 kwarty = 576 kwaterek = 136,68 litra
  • Antał = ćwierć beczki, w zależności od regionu od 35 do 90 litrów
  • Achtel = ósma część beczki
  • Baryła – ok. 70 litrów
  • Konew = 5 garncy = 20 kwart = 80 kwaterek = 18,845 litra
  • Garniec = 4 kwarty = 16 kwaterek = 3,7689 litra
  • Półgarniec = 2 kwarty = 8 kwaterek = 1,88445 litra
  • Kwarta = 4 kwaterki = 0,9422 litra
  • Kwaterka = 0,2356 litra

Staropolskie miary masy

edytuj
  • Szyffunt (funt morski) = 2,6 centnara = 13 kamieni = 416 funtów = 832 grzywny = 13 312 łutów = 168,57 kg
  • Centnar (cetnar) = 5 kamieni = 160 funtów = 320 grzywien = 5120 łutów = 64,836 kg
  • Kamień = 32 funty = 64 grzywny = 1024 łuty = 12,967 kg
  • Funt warszawski = 2 grzywny = 32 łuty = 0,4052 kg
  • Grzywna (marka) = 16 łutów = 0,2026 kg
  • Łut = 12,66 g

Tradycyjne miary papieru

edytuj

Tradycyjne miary ilości tkanin

edytuj
  • bela sukna = 20 postawów = 240-1280 (śr. 640) łokci
  • postaw = 27–62 łokci
  • sztuka = częsty synonim postawu, określona ilość tkaniny sprzedawana jako całość
  • sztuczka =
  • półsztuczek = 6 łokci
  • kupon = ilość tkaniny wystarczająca na jedno ubranie (np. spodnie, suknię, płaszcz, garnitur).

Inne miary staropolskie

edytuj
  • Spąd – miara zboża znana w Polsce w XVI wieku
  • Koniuszka – miara obroku dla koni równa 2 garncom
  • Rączka (miara) – miara miodu wielkości ponad 10 garncy, którą bartnicy składali jako daninę.
  • Bałwan, beczka – miary soli w Polsce ok. 1690 r.

Inne miary używane w dawnej Polsce

edytuj
  • Wiorsta – rosyjska miara odległości drogowej, stosowana też w Polsce pod zaborem rosyjskim, 1/7 mili rosyjskiej, 42000 cali, ok. 1077 m, a po 1835 r. = 1066,78 m

Bibliografia

edytuj
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Systemy_miar_stosowane_na_ziemiach_polskich&oldid=74693702”