System Polińskiego

System Polińskiego, także: system Gabelsbergera-Polińskiego – system stenograficzny.

Przykład pisma w systemie Józefa Polińskiego (wersja z lat 70. XX wieku)

Pierwsza jej wersja została wydana w roku 1861 pt. Stenografja polska według zasad Gabelsbergera. Autor oparł się głównie o dokonania Franciszka Gabelsbergera i prace Jakuba Hegera, pierwszego autora czeskiej stenografii. W konkurencji z innymi systemami, których ukazało się do połowy XX wieku kilkadziesiąt, system Józefa Polińskiego zdobył absolutny prymat w całym kraju. Uznano go za najlepiej dostosowany do języka polskiego. Po II wojnie światowej stał się praktycznie jedynym parlamentarnym systemem stenograficznym w Polsce, za konkurenta mając jedynie stworzony w latach 50. Jednolity System Stenografii Polskiej, który jednak znajdował zastosowanie głównie w państwowych biurach i urzędach.

Opis systemu

Alfabet, czyli podstawowe znaki systemu Polińskiego

Cechy ogólne

System zaliczany do fonetycznych, kursywnych, cieniowanych^[1], zmiennolinijnych^[2], pozycyjnych^[3]. Jest to system parlamentarny, choć posiada też wersję tzw. nieskróconą, którą z powodzeniem można wykorzystywać jako stenografię notatkową.

Alfabet

Większość znaków identycznych jak w systemie Gabelsbergera. Niektórym, dla dostosowania wygody pisania do języka polskiego zostały zamienione przyporządkowania do głosek. Znaki różnią się od siebie, zwykle wedle określonych zasad, wielkością^[4], lub kształtem, w zależności od wokalizacji^[5], lub z innych, wynikających z cech systemu stenograficznego przyczyn. Litery różnią się też kierunkiem pisania, niektóre głoski mają przyporządkowane po dwa znaki (c i ć), gdzie indziej (l i ł) dla dwóch głosek przyporządkowano jeden znak. Znaki łączą się ze sobą na kilka sposobów: koniec poprzedniego z początkiem następnego, łącznikiem międzyliterowym, poprzez zmianę kształtu i nachylenia znaku. Fonetyczność systemu polega na tym, że dwuznaki alfabetyczne mają swoje odpowiedniki w postaci znaków alfabetu stenograficznego. Przy czym ujednolicono pisownię u oraz ó, a pozostawiono rozróżnienie ż i rz oraz h i ch.

Spółgłoski

Znaki spółgłoskowe stanowią podstawę systemu. Jest ich więcej niż w polskim alfabecie łacińskim, różniących się kształtem i długością. Ustalone zasady dla kształtów liter mają dużo wyjątków, gdyż naczelną zasadą tego systemu była prędkość pisania. Zatem przyporządkowanie znaków do głosek odbyło się najpierw na podstawie częstości występowania danej głoski w języku polskim^[6], w drugiej kolejności wedle zasady Wilhelma Stolze^[7]. Jeżeli zastąpienie jakiegoś znaku innym, o podobnym brzmieniu, daje widoczną korzyść w postaci wygody pisania, jest to stosowane, np. zastępuje się wzajemnie z, ż, ź oraz s, sz i ś, szczególnie w wyrazach pochodzenia obcego, np. sztandar→standar.

Samogłoski

Mają oznaczenie literalne (tj. przez przyporządkowany znak) oraz symboliczne^[8]. W sylabach niestanowiących źródłosłowu danego słowa (tj. rdzennych) zaleca się ich opuszczanie dla przyspieszenia pisania, gdyż dla wprawnego stenografa nie stanowi to przeszkody w odczycie. Wokalizację symboliczną stosuje się prawie zawsze metodą przedgłosową^[9], co ma takie uzasadnienie, że większość sylab polskich jest otwartych, czyli pozbawionych wygłosu. Osobną technikę symboliczną stosuje się dla zmiękczania spółgłosek, gdyż w polskim alfabecie i raz pełni rolę zmiękczającą, innym razem jest samodzielną samogłoską. Stąd znak i postawiony po spółgłosce miękkiej czytany jest jako i, natomiast postawiony po spółgłosce twardej – jako y.

Symbolizacje dla samogłosek:

a: pogrubienie spółgłoski poprzedzającej (tzw. cieniowanie),
e: połączenie zwykłe, lekko przedłużone (spółgłoski zwiększają dystans między sobą),
ę: połączenie jak dla e, bardziej przedłużone,
o: spółgłoski się wyokrąglają, lub wyokrągla się łącznik między nimi,
ą: tak samo jak dla o, lecz bardziej,
i, y: podniesienie znaku poprzedniego lub następnego, czasem „wyostrzenie” kształtu,
u: opuszczenie znaku poprzedzającego.

Grupy spółgłoskowe i sylabowe

Przykłady grup spółgłoskowych w systemie Polińskiego

W systemie tym, przez prawie sto lat prac i modyfikacji, rozwinęła się bardzo technika grup spółgłoskowych^[10] oraz sylabowych^[11].

Przykłady grup sylabowych w systemie Polińskiego

Sam autor (Józef Poliński) nie utworzył wielu grup sylabowych (zwanych też zgłoskowymi) i nie zalecał tego uważając, że bardziej pasują one do języka niemieckiego i innych podobnych, gdzie sylaby w większości są zamknięte. Dla języka polskiego zalecał rozwój grup spółgłoskowych, grupy sylabowe zostawiając dla charakterystycznych brzmień o jasno określonej funkcji (np. -ciel, jak w słowach nauczy-ciel, przyja-ciel, zbawi-ciel itp.).

Znaczniki i skróty

Przykłady znaczników z systemu Polińskiego

W momencie powstania systemu znaczników^[12] było około setki. W miarę upływu czasu układano wciąż nowe, dostosowując system do potrzeb i różnych zastosowań, tj. układano grupy znaczników dla stenografowania posiedzeń sejmowych, lub do pracy biurowej itp. Jednocześnie trwała ciągle praca nad uproszczeniem systemu, aby uczynić go łatwiejszym do nauki – m.in. przez usuwanie nadmiaru arbitralnych znaczników i rozwijaniem ścisłych i jasnych metod pisania skrótami. Współczesne wersje systemu Polińskiego posiadają ok. 250-400 znaczników (liczby mogą się różnić zależnie od podręcznika). Autorzy podręczników mieli także różne poglądy względem odmiany znaczników i dodawania im końcówek gramatycznych. Największy nacisk w nowoczesnych wersjach systemu Polińskiego położono na naukę skracania, czyli pisania skrótami, jako najwydajniejszą metodę uzupełniającą alfabet stenograficzny.

Skracanie i skróty

W systemie Polińskiego zaleca się stosowanie skrótów zgodnie z własną wprawą i praktyką stenograficzną oraz potrzebami. Im więcej skrótów, tym trudniej odczytać stenogram. Skróty zaleca się budować zgodnie z etymologią i fonetyką polską, czyli nie wprowadza się ścisłych metod skracania, lecz opiera się o właściwości języka. Pierwszą metodą skracania jest opuszczanie samogłosek w sylabach niestanowiących rdzenia wyrazu. Powstałe w ten sposób grupy sylabowe mogą być zastosowane w dowolnych okolicznościach. Z tego wynika następny stopień skracania, czyli identyfikacja typowych przedrostków, przyrostków i zrostków, w tym końcówek gramatycznych, jak np. po-, popro-, prze-, przez-, -liwy, -tyw itp. Kolejnym stopniem skracania jest opuszczanie niektórych spółgłosek i sylab bez szkody dla odczytu, np. cias-n-ego, kasztano-wa-ty, pięk-niej-szy, niedos-ta-tek.

Najwyższą formą skracania jest pismo parlamentarne, gdzie wprowadzone jest także skracanie zdań o standardowe wyrazy i związki frazeologiczne. Na tym poziomie wyróżnionych jest kilka metod:

skracanie formą wyrazu, tj. pisanie samego przedrostka lub zakończenia, lub obu i porzuceniem tematu (np. rozwój→roz, wobec→w+c),
skracanie źródłosłowu przez pisanie samego jego końca, początku, lub wręcz samogłoski źródłosłowu (np. zwłaszcza→zwł, wolność→ność),
skracanie mieszane, czyli kompilację dwóch powyższych metod (np. osobiście→oso),
skracanie logiczne, czyli opuszczanie wyrazów dających się domyślić z sensu zdania (np. dzień dobry→bry).

Większość skrótów daje się łatwo rozpoznać, gdyż są pisane powyżej bazowej linii pisma.

Przypisy

↑ Czyli takich, w których grubość kreski ma znaczenie.
↑ Pismo zmiennolinijne „trzyma się” z grubsza linii pisma, ale pismo „wędruje” powyżej i poniżej linii bazowej pisma.
↑ Pismo pozycyjne to takie, gdzie położenie znaku względem linii pisma ma znaczenie.
↑ W tym wypadku znaki twarde i miękkie (np. małe ‘m’, wielkie m).
↑ Wokalizacja: zmiana cech litery/znaku pisarskiego oznaczającego spółgłoskę zależnie od towarzyszącej mu samogłoski, np. znak „sz” jest „płaski, wydłużony”, a „szo” ma zaokrąglony „brzuszek”.
↑ W XIX w. nie istniały jeszcze naukowe opracowania tego problemu, zatem Poliński musiał się oprzeć o wyliczenia własne, ewentualnie swoich poprzedników – twórców systemów stenograficznych.
↑ Dla głosek o podobnym brzmieniu dopasować podobne znaki.
↑ Symbolizacja: zmiana brzmienia zapisanej głoski przez zmianę jej położenia lub kształtu. Najczęściej stosowana do oznaczania samogłosek.
↑ Wokalizacja przedgłosowa: przypisanie symbolu samogłoski do spółgłoski poprzedzającej, czyli nagłosowej sylaby. Dla języka niemieckiego stosowana jest wokalizacja zagłosowa, czyli symbol samogłoski przypisuje się do spółgłoski następującej po samogłosce (czyli wygłosowej).
↑ Grupy spółgłoskowe: eng. „consonant groups”, powszechnie w stenografii światowej identyfikowane dla każdego języka związki często występujących spółgłosek. W języku polskim występują w dużej liczbie i różnorodności.
↑ Grupy sylabowe: specjalne znaki, składające się ze zlanych znaków oddających daną sylabę, lub z innego, dedykowanego znaku, dla szybkiego zapisu często występującej sylaby lub grupy sylab, np. „prze-”, „przez-”, lub „wyprze-” itp.
↑ Znacznik: znak ułożony arbitralnie, lub wyprowadzony ze znaków składających się na słowo, lub grupę słów (znaczniki dla związków frazeologicznych nazywa się frazeogramami), dający się pisać łatwo i szybko. Znaczniki układa się dla bardzo często występujących słów lub związków frazeologicznych.

Bibliografia

Stenografja Polska według systemu Gabelsbergera-Polińskiego, Kazimierz Karpiński, Państwowe Wydawnictwo Książek Szkolnych we Lwowie, Lwów, 1938
Dzieje stenografji, Stefania Bobrowska, Szymon Taub, Władysław Chrapusta, Zespół towarzystw stenograficznych systemu Polińskiego na Województwo Śląskie, 1931
Bibliografja stenografji polskiej, Władysław Chrapusta, Szymon Taub, wyd. Chrapusta, 1933

Linki zewnętrzne

[1] Czyli takich, w których grubość kreski ma znaczenie.

[2] Pismo zmiennolinijne „trzyma się” z grubsza linii pisma, ale pismo „wędruje” powyżej i poniżej linii bazowej pisma.

[3] Pismo pozycyjne to takie, gdzie położenie znaku względem linii pisma ma znaczenie.

[4] W tym wypadku znaki twarde i miękkie (np. małe ‘m’, wielkie m).

[5] Wokalizacja: zmiana cech litery/znaku pisarskiego oznaczającego spółgłoskę zależnie od towarzyszącej mu samogłoski, np. znak „sz” jest „płaski, wydłużony”, a „szo” ma zaokrąglony „brzuszek”.

[6] W XIX w. nie istniały jeszcze naukowe opracowania tego problemu, zatem Poliński musiał się oprzeć o wyliczenia własne, ewentualnie swoich poprzedników – twórców systemów stenograficznych.

[7] Dla głosek o podobnym brzmieniu dopasować podobne znaki.

[8] Symbolizacja: zmiana brzmienia zapisanej głoski przez zmianę jej położenia lub kształtu. Najczęściej stosowana do oznaczania samogłosek.

[9] Wokalizacja przedgłosowa: przypisanie symbolu samogłoski do spółgłoski poprzedzającej, czyli nagłosowej sylaby. Dla języka niemieckiego stosowana jest wokalizacja zagłosowa, czyli symbol samogłoski przypisuje się do spółgłoski następującej po samogłosce (czyli wygłosowej).

[10] Grupy spółgłoskowe: eng. „consonant groups”, powszechnie w stenografii światowej identyfikowane dla każdego języka związki często występujących spółgłosek. W języku polskim występują w dużej liczbie i różnorodności.

[11] Grupy sylabowe: specjalne znaki, składające się ze zlanych znaków oddających daną sylabę, lub z innego, dedykowanego znaku, dla szybkiego zapisu często występującej sylaby lub grupy sylab, np. „prze-”, „przez-”, lub „wyprze-” itp.

[12] Znacznik: znak ułożony arbitralnie, lub wyprowadzony ze znaków składających się na słowo, lub grupę słów (znaczniki dla związków frazeologicznych nazywa się frazeogramami), dający się pisać łatwo i szybko. Znaczniki układa się dla bardzo często występujących słów lub związków frazeologicznych.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]