Stopnie harcerskie

Stopnie harcerskie – stopnie zdobywane w harcerstwie poprzez wykazanie się określonym zasobem wiedzy i umiejętności.

Stopnie są elementem metody harcerskiej, dzięki której harcerze zostają zmotywowani do samorozwoju.

W poszczególnych organizacjach harcerskich są różne systemy stopni, choć różnice między nimi są stosunkowo nieznaczne (zwiększyły się nieco po 2003) – dotyczą części oznaczeń i niektórych nazw.

Stopnie harcerskie obecnie

Stopnie harcerskie w ZHP

W Związku Harcerstwa Polskiego od 2003 funkcjonuje 6 stopni harcerskich. Wprowadzono je Uchwałą nr 40/XXXII Rady Naczelnej ZHP z dnia 15 czerwca 2003. Stopnie są odtąd ściśle powiązane z grupami metodycznymi (wiekowymi): harcerzy, harcerzy starszych i wędrowników (w każdej grupie są 2 stopnie). Członkowie ZHP, którzy wstępują do związku w wieku późniejszym niż w grupie metodycznej harcerzy, nie muszą zdobywać niższych stopni, a jedynie te przypisane do grupy, do której należą. Mimo reformy systemu oświaty z 2017 w ZHP (likwidacja gimnazjów, przywrócenie 8-klasowych szkół podstawowych) w ZHP pozostawiono „gimnazjalną” grupę harcerzy starszych z przypisanej do tego wieku stopniami. W 2020, po przeprowadzonych konsultacjach, Rada Naczelna ZHP podjęła uchwałę nr 58/XL z 28 czerwca 2020, w której znalazły się zapisu o konieczności uelastycznienia systemu metodycznego (w tym systemu stopni) i wzmocnienia płynnego dostosowywania pracy wychowawczej do zmieniających się z wiekiem potrzeb harcerek i harcerzy.

Oznaczenia stopni harcerskich ZHP

Oznaczenia na naramiennikach:
Oznaczenia na patkach w drużynach wodnych:
Nazwa stopnia - chłopcy:	młodzik (mł.)	wywiadowca (wyw.)	odkrywca (odkr.)	ćwik (ćw.)	harcerz orli (HO)	harcerz Rzeczypospolitej (HR)
Nazwa stopnia - dziewczęta:	ochotniczka (och.)	tropicielka (trop.)	pionierka (pion.)	samarytanka (sam.)	harcerka orla (HO)	harcerka Rzeczypospolitej (HR)
Grupa metodyczna:	harcerze		harcerze starsi		wędrownicy
Wiek:	10-13 lat		13-16 lat		16-21 lat (przed 1 września 2015 do 25 lat)

Harcerz bez stopnia nosi pagony bez oznaczeń.

Oprócz stopni istnieją jeszcze także: próba harcerza i próba wędrownicza:

• Próbę harcerza należy przejść przed rozpoczęciem zdobywania pierwszego stopnia, kończy się ona złożeniem przyrzeczenia harcerskiego i wręczeniem Krzyża Harcerskiego.
• Próbę wędrowniczą należy odbyć przed zdobyciem stopnia harcerza orlego, a po jej zakończeniu zostaje przyznany naramiennik wędrowniczy.

Oznaki stopnia harcerskiego znajdują się na patkach (pagonach) w barwach jednostki, nasuniętych na naramienniki. Członkowie jednostek o specjalności wodnej lub żeglarskiej, noszą dystynkcje na specjalnych, czarnych patkach umieszczonych z przodu koszuli.

Stopnie od odkrywcy i pionierki wzwyż można oznaczać nabiciami na krzyżu harcerskim.

Stopnie harcerskie w ZHR

W Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej funkcjonuje 5 stopni harcerskich.

System 5 stopni harcerskich używany jest też przez: HROŚ, NDH „Bądź Gotów”, NKIH „Leśna Szkółka”, Szczep „Czerwone Maki” oraz Choragiew Harcerzy w Kanadzie.

Oznaczenia na krzyżu:
	—	Srebrna lilijka	Złota lilijka	Złota lilijka	Złota lilijka
	—	—	—	Złoty okrąg	Złoty okrąg
	—	—	—	—	Złoty wieniec
Nazwa stopnia - chłopcy:	młodzik (mł.)	wywiadowca (wyw.)	ćwik (ćw.)	harcerz orli (HO)	Harcerz Rzeczypospolitej (HR)
Nazwa stopnia - dziewczęta:	ochotniczka (och.)	tropicielka (trop.)	samarytanka (sam.)	wędrowniczka (wędr.)	Harcerka Rzeczypospolitej (HR)

Stopnie w Stowarzyszeniu Harcerskim

W Stowarzyszeniu Harcerskim stosuje się również system 5 stopni. Wymagania stopni pochodzą z regulaminu stopni KIHAM, i podobnie jak w tym systemie stopni stosowana jest nazwa pionierka na oznaczenie 3. stopnia żeńskiego (w ZHR samarytanka). Stopnie oznacza się tradycyjnie elementami nabijanymi na krzyżu harcerskim, a dodatkowo można stosować naramienniki.

Oznaczenia na krzyżu:
	—	Srebrna lilijka	Złota lilijka	Złota lilijka	Złota lilijka
	—	—	—	Złoty okrąg	Złoty okrąg
	—	—	—	—	Złoty wieniec
Opcjonalne oznaczenia na naramiennikach:
Nazwa stopnia - chłopcy:	młodzik (mł.)	wywiadowca (wyw.)	ćwik (ćw.)	harcerz orli (HO)	Harcerz Rzeczypospolitej (HR)
Nazwa stopnia - dziewczęta:	ochotniczka (och.)	tropicielka (trop.)	pionierka (pion.)	wędrowniczka (wędr.)	Harcerka Rzeczypospolitej (HR)

Stopnie w SHK Zawisza - FSE

Stowarzyszenie Harcerstwa Katolickiego Zawisza - FSE używa jeszcze innego systemu stopni:

• organizacja męska: wywiadowca, ćwik, harcerz orli, Harcerz Rzeczypospolitej
• organizacja żeńska: tropicielka, pionierka, samarytanka, wędrowniczka, Harcerka Rzeczypospolitej

Stopnie harcerskie w przeszłości, nazwy i oznaczenia

Początki harcerstwa w Polsce

Większość obecnych nazw stopni harcerskich stosowanych jest niemal od początków harcerstwa. Nazwy młodzik użył jako jednej z propozycji na nazwę pierwszego stopnia Andrzej Małkowski. Określeń pierwszych 3 stopni: młodzik, wywiadowca, ćwik użyli już w 1912 w swoim podręczniku skautowym Harce młodzieży polskiej Mieczysław Schreiber i Eugeniusz Piasecki:

Frycem zwano w Polsce niedoświadczonego młodzika, ćwikiem zaś człowieka wypróbowanego.

Mieczysław Schreiber, Eugeniusz Piasecki, Harce młodzieży polskiej

Poziom	Małkowski (Scouting... 1911)	Piasecki, Schreiber (Harce... 1912)
przyjęcie do patrolu	ochotnik	fryc, młodzik, ochotnik
skaut II klasy	zwiadowca, wywiadowca	harcerz, wywiadowca
skaut I klasy	harcerz	ćwik, harcerz(sic!)

Naczelnictwo Skautowe we Lwowie w październiku 1912 wprowadziło następujące stopnie:

1. młodzik
2. wywiadowca
3. ćwik
4. harcerz

i ogłosiło w 1912–1913 w czasopiśmie „Skaut” wymagania stawiane na „egzaminach” na poszczególne stopnie. Rozkazem Naczelnictwa z 15 października 1913 wprowadzono oficjalne oznaki pierwszych dwóch stopni, a rozkazem z 15 kwietnia 1914 – stopnia ćwika.

IV Zjazd ZHP 1920r.

W dniach 3–5 stycznia 1920 na czwartym zjeździe Naczelnej Rady Harcerskiej w Warszawie uchwalono projekt statutu ZHP, zatwierdzony przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych 2 sierpnia 1920 w którym został zawarty system wymagań na stopnie harcerskie (nazwane „próbami młodzieży”) wraz z oznaczeniami stopni, które w części organizacji harcerskich stosuje się do dziś:

Stopień	Nazwa stopnia	Oznaczenie	Zadania prób dostosowane do wieku
próba III stopnia	młodzik	krzyż harcerski, oksydowany noszony na lewej piersi dwa centymetry nad kieszenią lub (zastępczo z powodu braku metalu na krzyże) lilja z białej blachy, wysokości 25 mm, na lewej piersi na podkładce barwy chorągwi	do 12 lat włącznie
próba II stopnia	wywiadowca	krzyż ze srebrną lilją	do 14 lat
próba I stopnia	ćwik	krzyż ze złotą lilją	do 16 lat
–	Harcerz Rzeczypospolitej	krzyż ze złoconym wiankiem	do 18 lat

Nieco później pojawiło się określenie skaut Orła Białego (dzisiejszy harcerz orli). Stopnie wyższe od skautów I klasy polegały głównie na zdobyciu odpowiedniej ilości sprawności.

W 1925 (rozkaz Naczelnictwa z 30 listopada) uzupełniono programy prób dla wędrowników (tzw. włóczęgów) o stopień starszego ochotnika dla kandydatów nowo wstępujących do drużyn wędrowników bez wcześniejszego doświadczenia harcerskiego i próbę wędrowniczą (włóczęgi).

Drużyny żeńskie - po 1925r.

W harcerstwie żeńskim w 1925 (rozkaz Głównej Kwatery Żeńskiej L.2 z 2 czerwca 1925) ustalono pięciostopniowy system prób na stopnie:

1. ochotniczka
2. pionierka
3. samarytanka
4. przewodniczka
5. harcerka Rzeczypospolitej.

Ewa Grodecka opisuje je w 1937 w nieco innym podziale:

1. ochotniczka
2. pionierka
3. samarytanka
4. wędrowniczka
5. przewodniczka.

Pierwsze trzy stopnie były realizowane przez dziewczęta w wieku 11 - 16 lat, natomiast kolejne adresowano do dziewcząt starszych. Granice wiekowe nie były ustalone sztywno:

Okres samarytanki stoi na granicy dwóch etapów wychowania harcerskiego. W pewnych wypadkach zamyka on etap młodszych dziewcząt, w innych wchodzi już w okres dziewcząt starszych. Zależy to przede wszystkim od czynników psychologicznych: kierować się tu będziemy znajomością naszych dziewcząt, ich rozwoju, potrzeb indywidualnych i warunków zewnętrznych. Według nich będziemy postępować, im podporządkujemy wytyczne organizacyjne. Zwróćmy uwagę: żaden program próby nie określa sztywno wieku, w jakim określony stopień powinien być przez dziewczęta zdobyty. Programy są dla dziewcząt, nie dziewczęta dla programów. Ewa Grodecka

Starszymi dziewczętami nazywano ochotniczki, pionierki i samarytanki. Dziewczęta, które wstąpiły do harcerstwa w wieku powyżej 16 lat, po przejściu okresu próbnego miały zdobywać stopień starszej ochotniczki. Następnie, zależnie od wieku i wyrobienia harcerskiego, dziewczęta mogły zdobywać stopień samarytanki lub wędrowniczki. Stopień wędrowniczki można było zatem zdobyć po stopniu samarytanki lub będąc bardziej doświadczoną starszą ochotniczką.

System 5 stopni

Krzyż harcerski z nabitymi złotymi elementami - tradycyjne oznaczenie stopnia harcerza Rzeczypospolitej

W okresie międzywojennym używano systemu 5 stopni:

1. młodzik
2. wywiadowca
3. ćwik
4. harcerz orli i
5. harcerz Rzeczypospolitej

– podobnie jak nadal w ZHR, Stowarzyszeniu Harcerskim i kilku innych mniejszych organizacjach.

Harcerki zdobywały stopnie:

1. ochotniczki (przed I wojną światową nazywanej też młódką)
2. pionierki
3. samarytanki
4. przewodniczki (od 1936 – wędrowniczki) i
5. harcerki Rzeczypospolitej.

W 1946 po ochotniczce dodano tropicielkę, a zrezygnowano z harcerki Rzeczypospolitej.

Stopnie wyrównawcze

Dla starszych harcerzy (w wieku powyżej 15 lat) nowo wstępujących do drużyny wprowadzano okresowo stopnie wyrównawcze: starszego ochotnika i włóczęgi, dla starszych harcerek – starszej ochotniczki. Stopnie wyrównawcze stosowane były w ZHP w okresie międzywojennym, w Szarych Szeregach, w KIHAM i w ZHR w latach 90.

Aby zdobyć stopień harcerza orlego – wędrowniczki oraz harcerza Rzeczypospolitej – harcerki Rzeczypospolitej, należało ułożyć indywidualny program próby i uzgodnić go odpowiednio z komisją harcerza orlego – wędrowniczki lub z kapitułą stopnia HR.

System 5 stopni obowiązywał ponownie w całym ZHP w latach 1993–2003.

Oznaczenia na krzyżu harcerskim

Z systemem 5 stopni jest związany tradycyjny sposób oznaczania stopni na krzyżu harcerskim – zdobycie pierwszego stopnia potwierdzane jest dopuszczeniem do złożenia przyrzeczenia harcerskiego i wręczeniem krzyża. Kolejne stopnie oznacza się przez nabijanie na krzyżu srebrnych i złotych elementów: lilijki, kręgu i wieńca. O oznaczaniu stopni na krzyżu pisał Kazimierz Lutosławski w projektach polskiej odznaki skautowej: Pole, prążkowane tylko w środku, oznaczać by mogło ochotnika, gwiazdka srebrna – skauta II klasy, złota by ją zastąpić mogła po zdaniu egzaminu na skauta I klasy.

System ten stosowany był także w Szarych Szeregach (stopień harcerza orlego zastąpił wówczas bojowiec (dla harcerzy Bojowych Szkół), a po II wojnie światowej do 1949 oraz w krótkim okresie po reaktywowaniu ZHP 1957–1962 (w niektórych środowiskach nieformalnie – dużo dłużej). Używano go też w latach 80. w drużynach i szczepach skupionych w KIHAM. Twórcy jednego z wielu wstępnych projektów systemu stopni KIHAM, prezentowanych na seminariach metodycznych, przyznawali, że podstawą wymagań na stopnie (w ich projekcie) był program stopni z 1957 kontynuujący tradycje stopni przedwojennych zdobywanych w harcerstwie do 1948, a wymagania uzupełniono o doświadczenia metodyczne szczepów 22 WDHiZ i 208 WDHiZ oraz Kręgu Instruktorów Harcerskich „Zawisza” z Lublina, wykorzystując także wymagania stopni starszoharcerskich (wędrownicze i KIMB) z 1958 a także doświadczenia innych środowisk, zwłaszcza krakowskich. .

System 6 stopni i oznaczenia na naramiennikach

W 1949 w ZHP ujednolicono męskie i żeńskie nazwy stopni: ochotnik – ochotniczka, pionier – pionierka, przodownik – przodowniczka, organizator – organizatorka. Do pomysłu tego powrócono także w 1962 – dodano wtedy do wymienionych stopnie tropiciel - tropicielka, odkrywca, wędrownik – wędrowniczka i (od 1968) sprawny (później, od 1978 – organizator). Od tego czasu, tj. w okresie 1962–1993 w ZHP obowiązywał system 6 stopni (okresowo 7 stopni):

1. ochotnik – ochotniczka
2. tropiciel – tropicielka
3. odkrywca (niekiedy też przodownik)
4. wędrownik – wędrowniczka
5. harcerz orli – harcerka orla
6. harcerz Rzeczypospolitej – harcerka Rzeczypospolitej

Oprócz nazw ujednoliconych (podobnie brzmiących męskich i żeńskich), ale odbiegających od tradycyjnych z początków harcerstwa (młodzik, wywiadowca, ćwik), charakterystyczne dla tego systemu są oznaczenia na naramiennikach (stosowane zamiast oznaczeń na krzyżu lub równocześnie z nimi) oraz powiązanie stopni z grupami wiekowymi.

Od 1957 do 1993 dzielono stopnie na harcerskie (pierwsze trzy lub cztery) i starszoharcerskie (pozostałe – zdobywane w drużynach starszoharcerskich-specjalnościowych). W 2003 zrezygnowano w ZHP z tradycyjnego systemu 5 stopni, wprowadzając system 6 stopni, z obowiązkowymi oznaczeniami na naramiennikach oraz ścisłym powiązaniem stopni z grupami wiekowymi (harcerzy, harcerzy starszych i wędrowników). Zachowano przy tym tradycyjne nazwy stopni.

Modyfikacje systemów stopni

W latach 70. w niektórych środowiskach modyfikowano stopnie, np. w taki sposób, że zdobywano 5 stopni, ale miały one zmodyfikowane nazwy, oznaczane np. w Czarnej Jedynce w sposób tradycyjny – elementami nabijanymi na krzyżu harcerskim, a w Pomarańczarni – belkami i gwiazdkami na pomarańczowej lub zielonej podkładce naramiennika:

1. biszkopt
2. młodzik (wędrownik) / przodownik
3. wywiadowca (pionier) / wędrownik
4. ćwik (sprawny) / pionier
5. harcerz orli / sprawny

Ciekawostki

• Andrzej Małkowski wśród propozycji nazwy pierwszego stopnia harcerskiego przedstawiał dosłowne tłumaczenie z angielskiego tenderfoot – delikatna nóżka, a także żółtodziób, fryc i ostatecznie przyjęte młodzik.
• Harcerza bez stopnia Małkowski nazywał ciurą. W niektórych drużynach, m.in. związanych z KIHAM w przeszłości i obecnie np. w ZHR, nazywa się go biszkoptem. W niektórych drużynach biszkopta traktowano jako pierwszy stopień harcerski, w innych – jako miano.

Zobacz też

• Stopnie instruktorskie

Linki zewnętrzne

• Regulamin stopni Organizacji Harcerek ZHR. harcerki.zhr.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-01-09)].
• Regulamin stopni Organizacji Harcerzy ZHR. harcerze.zhr.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2006-11-13)].