Staszkówka
Staszkówka – wieś położona w województwie małopolskim, w powiecie gorlickim, w gminie Moszczenica. Miejscowość leżąca wśród wzniesień Pogórza Ciężkowickiego. W 1915 roku miejsce ciężkich walk w czasie ofensywy gorlickiej.
| wieś | |
 Centrum wsi – droga z Ciężkowic do Moszczenicy | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Liczba ludności (2021) |
1523 |
| Strefa numeracyjna |
18 |
| Kod pocztowy |
38-321[2] |
| Tablice rejestracyjne |
KGR |
| SIMC |
0450476 |
Położenie na mapie gminy Moszczenica  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa małopolskiego  | |
Położenie na mapie powiatu gorlickiego  | |
 49°45′20″N 21°01′25″E/49,755556 21,023611[1]
| |
Geografia
edytujPołożenie
edytujStaszkówka położona jest w południowo-wschodniej części województwa małopolskiego, w północnej części powiatu gorlickiego, 20 km na północny zachód od Gorlic. Najbliższej położonym miastem od Staszkówki są Ciężkowice. Staszkówka sąsiaduje z siedmioma miejscowościami: Moszczenicą od strony wschodniej, ze Zborowicami od zachodu, Ostruszą i Turzą od północy oraz z Siedliskami, Biesną i Łużną od strony południowej[3].
Pod względem geograficznym miejscowość leży na Pogórzu Ciężkowickim, w Zewnętrznych Karpatach Zachodnich. Obszar wsi położony jest na szeregu podłużnych wzgórz o wysokości ok. 400 m, ciągnących się od wschodu na zachód. Najwyższym wzniesieniem na terenie wsi jest wzgórze Patria (Mentlówka) o wysokości 437 m[4]). Pasma wzgórz o szerokich i łagodnych zboczach przecinają wąskie doliny. Powierzchnia wsi wynosi 1114 ha[5].
Części wsi
edytuj| SIMC | Nazwa | Rodzaj |
|---|---|---|
| 0450482 | Berdechów | część wsi |
| 0450499 | Granice | część wsi |
| 0450507 | Jałowczyna | część wsi |
| 0450513 | Kozłówka | część wsi |
| 0450520 | Maśluchowice | część wsi |
| 0450536 | Mentlówka | część wsi |
| 0450542 | Nowa Wieś | część wsi |
| 0450559 | Podlesie | część wsi |
| 0450565 | Sołtystwo | część wsi |
| 0450571 | Uwrocie | część wsi |
| 0450588 | Wydartuchy | część wsi |
| 0450594 | Zakościele | część wsi |
Historia
edytujWedług miejscowej tradycji osada w tym miejscu istniała już w X wieku. Przez osadę miał przechodzić św. Wojciech, udający się z misją do Prus. Upamiętnia to studzienka oraz figura świętego znajdujące się obok kościoła parafialnego.
Pierwsza zachowana wzmianka o Staszkówce datowana jest na 1382 rok. W XIV wieku we wsi istniała już parafia, z zachowanych zapisków wynika, że początki miejscowego kościoła sięgają XII wieku[8]. Staszkówka należała do dóbr królewskich oddawanych w dzierżawę rodom szlacheckim. W XVI wieku była drobną, jednowioskową tenutą dzierżawioną przez Staszkowskich herbu Bogoria[9]. W XVI wieku we wsi istniała szkoła, a w XVII wieku szpital dla ubogich[10]. Miejscowość znajdowała się w powiecie bieckim w woj. krakowskim[9].
W 1772 roku, po I rozbiorze Polski, wieś znalazła się na obszarze zaboru austriackiego. W 1773 roku obszar Galicji podzielono na cyrkuły; Staszkówka znalazła się w cyrkule pilzneńskim, a po kolejnej reformie administracyjnej (w 1782) w cyrkule jasielskim. W 1784 roku majątek Staszkówka, jako była królewszczyzna, został włączony do dóbr kameralnych[11]. Trzy lata później rząd przekazał dobra staszkowskie spadkobierczyniom hrabiego Antoniego Bilskiego, jako część rekompensaty za przejęcie jego dóbr na ziemi halickiej[12]. W 1846 roku, podczas rabacji galicyjskiej, zbuntowani chłopi napadli na dwór, niszcząc i rabując spichlerz oraz browar[3]. Po 1848 roku, w wyniku zniesienia poddaństwa, nastąpiła radykalna przebudowa stosunków panujących na wsi.
W czasie I wojny światowej Staszkówka przez kilka miesięcy pozostawała w strefie działań wojennych. Pierwsi żołnierze armii rosyjskiej pojawili się w Staszkówce 15 listopada 1914 roku. 13 grudnia do wsi wróciły wojska austro-węgierskie, 31 grudnia okolicę znów opanowała armia rosyjska. Później linia frontu się ustabilizowała, ale ciągle dochodziło do drobnych utarczek. Wrogie wojsko dopuszczało się grabieży, rekwirowano konie, bydło, nierogaciznę oraz żywność i paszę. Wypędzano mieszkańców z domów, w których zakwaterowano żołnierzy. W marcu 1915 roku od ostrzału żołnierzy węgierskich spłonął drewniany kościół. W czasie pożaru zniszczeniu uległ słynący łaskami obraz Matki Boskiej Staszkowskiej. 2 maja 1915 rozpoczęła się wielka ofensywa sprzymierzonych armii austro-węgierskiej i niemieckiej (bitwa pod Gorlicami), która przyniosła wsi wyzwolenie. W czasie zaciętych, krwawych walk we wsi spłonęło 118 domów, 89 zostało rozbitych, a 29 mieszkańców straciło życie. Materialnym świadectwem tamtych wydarzeń są cztery cmentarze wojenne, na których pochowano łącznie 1770 poległych żołnierzy[3].
Po zakończeniu wojny we wsi zapanowała wielka bieda. Skutki wojny były widoczne przez długie lata. Dopiero w latach 1928-1930 wybudowano nowy kościół, który stanął w miejscu spalonej drewnianej świątyni. Budowla powstała według projektu architektonicznego Józefa Baruta. W latach 1943–45 Józef Edward Dutkiewicz namalował nowy obraz Matki Bożej Staszkowskiej[8].
Po II wojnie światowej duży majątek dworski został rozparcelowany pomiędzy chłopów. W 1950 roku we wsi powstał Ludowy Klub Sportowy „Sokół”, a w 1956 roku utworzono Ochotniczą straż Pożarną. W 1968 roku otwarto Wiejską Bibliotekę Publiczną, która zastąpiła działający od 1949 roku punkt biblioteczny[3]. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa nowosądeckiego.
Współczesność
edytuj
im. Jana Pawła II
Staszkówka ma charakter wsi rolniczej z dominacją niewielkich indywidualnych gospodarstw rolnych. W 2020 roku na terenie wsi zarejestrowane było 68 podmiotów gospodarczych, z czego 58 stanowiły osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą, główne w branży budowlanej. W 2021 roku wieś liczyła 1523 mieszkańców[13].
W Staszkówce znajduje się Zespół Szkół im. Jana Pawła II, składający się ze szkoły podstawowej i przedszkola. W 2020 roku do przedszkola uczęszczało 64 dzieci, a do szkoły podstawowej 160 uczniów. Działa punkt lekarski, filia gminnego Ośrodka Kultury i Biblioteki, Ochotnicza Straż Pożarna, Ludowy Klub Sportowy „Sokół” i Uczniowski Klub Sportowy „Trójka”. W skład infrastruktury sportowej wchodzi stadion oraz kompleks sportowy zbudowany w ramach programu „Orlik 2012”[14].
Wieś jest siedzibą rzymskokatolickiej parafii św. Wojciecha. Kościół parafialny jest trójnawową świątynią zbudowaną w stylu neogotyckim z układem bazylikowym. Do jej budowy użyto cegły oraz kamienia. W neobarokowym ołtarzu głównym znajduje się obraz Matki Bożej Staszkowskiej[15].
Staszkówka-Dawidówka
Do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego wpisano cztery cmentarze z okresu I wojny światowej:[16]
Na cmentarzu nr 118 znajduje się pomnik Patria, wzniesiony ku czci poległych żołnierzy. Ma kształt czterech, wielkich rozmiarów, kamiennych, prostopadłościennych pylonów, pomiędzy którymi przejścia z lotu ptaka układają się w kształt krzyża. Potężne pylony wieńczą cztery stylizowane miecze zwrócone ostrzem ku górze. Cztery olbrzymie kamienne bloki widoczne są od strony wsi Zborowice, Sędziszowa, Siedliska i Łużna nawet z odległości kilku kilometrów.
Przypisy
edytuj- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 130287
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 1205 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
- ↑ a b c d Nasza miejscowość :: ZS Sztaszkówka [online], zsstaszkowka.manifo.com [dostęp 2022-08-22].
- ↑ Położenie Gminy Moszczenica [online], www.gminamoszczenica.eu [dostęp 2022-08-22] (pol.).
- ↑ Strategia rozwoju Gminy Moszczenica na lata 2016-2025; Moszczenica, marzec 2016
- ↑ Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
- ↑ GUS. Rejestr TERYT
- ↑ a b Dzieje parafii w Staszkówce [online], parafiastaszkowka.manifo.com [dostęp 2022-09-03].
- ↑ a b red. S. Trawkowski, M. Wilska - Atlas historyczny Polski. Województwo krakowskie w drugiej połowie XVI wieku. cz. II s. 98
- ↑ Historia i tradycje [online], www.gminamoszczenica.eu [dostęp 2022-09-03] (pol.).
- ↑ Krzysztof Ślusarek, W przededniu autonomii. Własność ziemska i ziemiaństwo w połowie XIX wieku, Warszawa 2013, s. 178
- ↑ Baza właścicieli dóbr ziemskich [online], genealogia.okiem.pl [dostęp 2022-09-18].
- ↑ Wieś Staszkówka (małopolskie) [online], Polska w liczbach [dostęp 2022-09-03] (pol.).
- ↑ Raport o stanie Gminy Moszczenica za rok 2020
- ↑ Marek Sztorc, Staszkówka, kościół św. Wojciecha [online], tarnowskiekoscioly.net [dostęp 2022-09-03] (pol.).
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo małopolskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024.