Stanisław Skarbek (1780–1848)
Stanisław Marcin Skarbek z Gury herbu Habdank (ur. 20 listopada 1780 w Obertynie, zm. 27 października 1848 we Lwowie) – polski hrabia, ziemianin galicyjski, przemysłowiec, filantrop, mecenas kultury.
| |
| Data i miejsce urodzenia | |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci | |
| Miejsce spoczynku | |
| Narodowość |
polska |
| Odznaczenia | |
| |
Życiorys
edytuj
Stanisław Skarbek z Gury[1] urodził się 20 listopada 1780 w Obertynie. Wywodził się z rodu Skarbków herbu Habdank[1]. Był wnukiem[2][3] chorążego kołomyjskiego i starosty sołotwińskiego[4] Rafała Ludwika Skarbka[5] i Teresy z domu Bogusz[6] herbu Półkozic[4], córki Jana Marcina, chorążego wojsk koronnych, starosty czerwonogrodzkiego[6] oraz synem hrabiego Jana Skarbka i Teresy z domu Bielskiej[7][2]. Kilka dni po jego narodzinach zmarła matka, a ojca stracił, gdy miał cztery lata[2][3]. Miał o rok młodszego brata Ignacego[3]. Ich wychowaniem zajmowała się ciotka Julia Rzewuska[3].
Uczył się w szkołach publicznych we Lwowie do 1800[2][3]. Po ukończeniu 21 roku życia został uznany pełnoletnim i w 1801 objął majątek Rożniatów (który przypadł mu po dziadku w 1793)[7][2][3]. W 1802 odziedziczył dobra ziemskie Brzozdowce po swojej ciotce i opiekunce hr. Juliannie Rzewuskiej z domu Skarbek[7][2][3].
Podjął szeroko zakrojoną działalność przedsiębiorczą[3]. Był intendentem żup solnych i dóbr narodowych w obwodzie stryjskim i samborskim[3]. Dostarczał paliwo dla miasta Lwowa[3]. Wstąpił do cechu handlarzy wołów i prowadził woły na targi do Ołomuńca i do Wiednia[2]. Tym samym zerwał z tradycją działalności nie tylko własnego rodu, ale i stanu szlacheckiego[2]. Po powstaniu strajku rzeźników w Wiedniu założył własne jatki w tym mieście[2]. W swoich majątkach łączył charakter rolniczy, fabryczny i przemysłowy gospodarstw[2]. Zakładał tartaki, młyny, huty, browary, gorzelnie, kopalnie, żupy[2][8]. Dzierżawił prawo propinacji w okolicach Rożniatowa i sprzedawał wyroby alkoholowe swojej produkcji[2]. Posiadał także placówki handlowe[8]. Z uzyskanych dochodów spłacał długi i nabywał uprzednio sprzedane majątki[2] (np. w 1836 odkupił Brzozdowce sprzedane w 1822)[7]. W 1812 był mianowanym przez Rząd Narodowy intendentem żup i dóbr narodowych w obwodach stryjskim i samborskim[2]. Po upadku powstania listopadowego (1831) poświęcił się pracy na rzecz poprawy dobrobytu narodowego i oświaty[2].
Pod koniec lat 30. przystąpił do budowy polskiego teatru we Lwowie, ukończonego w 1842, którego był pierwszym dyrektorem[2]. Aktem z 1 sierpnia 1843 ufundował i 24 października 1848 potwierdził w testamencie Zakład Sierot i Ubogich w Drohowyżu, w którym przewidział umieszczenie 400 ubogich chrześcijan i 600 chrześcijańskich sierót obojga płci, w późniejszych latach dającego dożywotnie schronienie starcom i wychowującego osieroconych chłopców i dziewcząt[9][2][10]. Swoje posiadłości: Rożniatów, Brzozdowce, Żydaczów, Żabie i Stupijka, Drohowyże, Teatr we Lwowie, polecił poświęcić na utrzymanie Instytutu Drohowyzkiego[11], w którym dzieci-sieroty były utrzymywane, kształcone i uczone prac i rzemiosła, a ubogim starcom zapewniano schronienie i wyżywienie[2]. Darowany majątek hr. Skarbka zajmował obszar w Małopolsce Wschodniej o powierzchni około 33 000 ha (większość stanowiły lasy), ponadto wspomniany teatr we Lwowie i realności w tym mieście, a także kapitał[12].
27 lipca 1817 został mianowany c. k. podkomorzym Jego Ces. Kr. Apost. Mości (przyrzeczenie złożył 12 września 1817)[1]. Otrzymał też godność c. k. rzeczywistego tajnego radcy[1][13][7]. W kraju koronnym Cesarstwa Austrii do śmierci był członkiem wydziału krajowego (Landesausschuss) w grupie dostojników krajowych (Landesawürde) ze stanu panów[13]. Był także c. k. łowczym (Obristland-Jägermeister)[14]. Został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Świętego Stefana[13][15]. Był członkiem C. K. Galicyjskiego Towarzystwa Gospodarskiego[16]. Do końca życia hr. Skarbek był właścicielem majątków: Brzozdowce, Drohowyże, Opary, Ostałowice, Rożniatów, Smorze, Żabie[17]. Łącznie na dobra ziemskie hr. Skarbka składało się trzy miasta i 29 wsi[18] (według innego źródła 37[8]).
Jego zawarte w 1814 małżeństwo z Zofią Jabłonowską zakończyło się rozwodem po kilku latach pożycia[2][3], po którym Zofia niezwłocznie poślubiła Aleksandra Fredrę[3]. Zmarł 27 października 1848 w swoim mieszkaniu w założonym przez siebie teatrze we Lwowie[2][1][19]. Pierwotnie został pochowany na Cmentarzu Łyczakowskim[2]. Po niespełna 40 latach, 8 maja 1888 jego szczątki uroczyście przeniesiono do kaplicy w Drohowyżu[2][20]. W listopadzie 1937 miało miejsce włamanie do grobowca rodzinnego S. Skarbka w Drohowyżu, w trakcie którego uszkodzono także trumnę z jego szczątkami[21].
Pomnik Stanisława Skarbka stał w foyer Teatru Miejskiego we Lwowie.
Był to szlachcic o całą głowę wyższy od swoich współczesnych, mądry po nad przesądy, szlachcic, który pojmował szlachetność na punkcie własnej pracy i godności człowieka i tem właśnie wzniósł się ponad poziom ogółu. Przewodnią ideą jego życia była zasada, że praca uzacnia i uszlachetnia człowieka.
Fundacja
edytujZostała ustanowiona Fundacja Stanisława hr. Skarbka w Drohowyżu[10]. Po śmierci hr. St. Skarbka, wobec braku potomstwa tj. bezpośrednich spadkobierców, jako kuratorzy fundacji występowali krewni fundatora[3].
Według stanu z 1914 stanowiły ją dobra ziemskie: Brzozdowce, Drohowyże (w tym zabudowania zakładu), Grzęda, Wulka Grzędecka, Opary, Ostałowice, Rożniatów, Smorze, Klimiec, Kulików, Żabie, Żydaczów oraz we Lwowie gmach teatralny Zwierzyniec Skarbka (wcześniej pod nazwą Kortumówka)[10].
Fundacja zarządzała odrębną, ustanowioną w 1870 Fundacją Władysława hr. Skarbka, której celem było premiowane wyposażenie rękodzielników, występujących z Zakładu Drohowyskiego i zakładających samodzielny zakład rękodzielniczy[10].
Pod koniec lat 30. XX wieku nadal funkcjonowała Fundacja Stanisława hr. Skarbka[22][23]. W okresie II Rzeczypospolitej ostatnim kuratorem Fundacji hr. Stanisława Skarbka był oficer Wojska Polskiego, późniejszy pułkownik Stanisław Skarbek[23][18][24]. W tym czasie Fundacja była uważana za jedną z największych w Europie, zarówno pod względem liczebności wychowanków, jak też z uwagi na wielkość substancji użytkowej[18].
Przypisy
edytuj- ↑ a b c d e Jerzy Sewer Dunin-Borkowski: Polacy dygnitarzami austryackimi. I. Podkomorzowie i paziowie (1750-1890). Lwów: 1890, s. 15.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w Stanisław hr. Skarbek. „Kurjer Lwowski”. Nr 128, s. 1, 8 maja 1888.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m Kemiń 2017 ↓, s. 24.
- ↑ a b Boguszowie h. Półkozic. W: Adam Boniecki: Herbarz polski. T. 1: A – Boniccy. Warszawa: Gebethner i Wolff, 1899, s. 357.
- ↑ Rafał Ludwik Skarbek h. Awdaniec [online], Sejm-Wielki.pl [dostęp 2023-02-26].
- ↑ a b Dunin-Borkowski 1909 ↓, s. 846.
- ↑ a b c d e Dokumenta 1875 ↓, s. 4.
- ↑ a b c Kemiń 2017 ↓, s. 22.
- ↑ Dokumenta 1875 ↓, s. 3.
- ↑ a b c d Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkim Księstwem Krakowskiem na rok 1914. Lwów: 1914, s. 1107-1109.
- ↑ Dokumenta 1875 ↓, s. 4-5.
- ↑ Dziesięciolecie Polski 1928 ↓, s. 1160.
- ↑ a b c Schematismus der Königreiche Galizien und Lodomerien für das Jahr 1848. Lwów: 1848, s. 237, 239.
- ↑ Schematismus der Königreiche Galizien und Lodomerien für das Jahr 1848. Lwów: 1848, s. 590.
- ↑ Andrzej Tadeusz Tyszka: Nekrologi „Kuriera Warszawskiego” 1821-1939. T. 2. Biblioteka Publiczna m. st. Warszawy, 2004, s. 155.
- ↑ Schematismus der Königreiche Galizien und Lodomerien für das Jahr 1848. Lwów: 1848, s. 590-591.
- ↑ Schematismus der Königreiche Galizien und Lodomerien für das Jahr 1848. Lwów: 1848, s. 351, 363, 413, 414, 429, 463.
- ↑ a b c Stanisława hr. Skarbka. „Informator Rzemieślniczy”. Nr 7, s. 6-7, 1938.
- ↑ Kemiń 2017 ↓, s. 25.
- ↑ Kronika. Przeniesienie zwłok fundatora hr. Skarbka. „Kurjer Lwowski”. Nr 126, s. 3, 6 maja 1888.
- ↑ Włamanie do grobowca hr. Skarbka w Drohowyżu. „Gazeta Lwowska”. 254, s. 2, 7 listopada 1937.
- ↑ Komunikat. „Gazeta Stryjska”. Nr 36, s. 2, 7 listopada 1937.
- ↑ a b Dziesięciolecie Polski 1928 ↓, s. 1161.
- ↑ Z żałobnej karty. „Biuletyn”. Nr 44, s. 98, Grudzień 1982. Koło Lwowian w Londynie.
Bibliografia
edytuj- Dokumenta Fundacyi Stanisława hr. Habdank Skarbka tworzącej Zakład sierót i ubogich w Drohowyżu. Lwów: 1875, s. 1-66.
- Jerzy Hr. Dunin-Borkowski: Almanach błękitny. Genealogie żyjących rodów polskich. Lwów: 1909, s. 844-848.
- Opisy. Fundacja Stanisława hr. Skarbka dla ubogich i sierót w Drohowyżu. W: Dziesięciolecie Polski Odrodzonej. Księga pamiątkowa 1918-1928. Kraków, Warszawa: Ilustrowany Kurier Codzienny, 1928, s. 1160-1161.
- Barbara Lasocka: Skarbek Stanisław Marcin h. Abdank (1780–1848). W: Polski Słownik Biograficzny. T. XXXVIII: Skarbek Aleksander – Słomka Jan. Warszawa – Kraków: Polska Akademia Nauk, 1997–1998, s. 23–25.
- Piotr Marek Stański, Stanisław Abdank-Skarbek, fundator lwowskiego teatru, „Semper Fidelis” 5/2003.
- Wołodymyr Kemiń. Mecenasostwo hrabiego Stanisława Skarbka w tradycji wychowawczej Galicji. „Studia Gdańskie. Wizje i rzeczywistość”. Tom 14, s. 21-30, 2017.