Simondsja kalifornijska

Simondsja kalifornijska, jojoba (wym. żożoba albo chochoba) (Simmondsia chinensis) – gatunek rośliny z monotypowego rodzaju (simondsja Simmondsia) i rodziny (simondsjowate Simmondsiadaceae) z rzędu goździkowców.

Simondsja kalifornijska

Kwitnący pęd rośliny męskiej
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	goździkopodobne
Rząd	goździkowce
Rodzina	simondsjowate
Rodzaj	simondsja
Gatunek	simondsja kalifornijska
Nazwa systematyczna
Simmondsia chinensis (Link) C.K. Schneid. Ill. Handb. Laubholzk. 2: 141 141 1907

Owoce

Pokrój

Nazwa rodzajowa upamiętnia angielskiego botanika – Thomasa W. Simmonsa (1767–1804). Wbrew swej gatunkowej nazwie naukowej (chinensis oznacza „chiński, chińska”) nie pochodzi z Chin, lecz z pustyni Sonora i Mojave w południowo-zachodniej części Ameryki Północnej – rozciągających się od Arizony po Meksyk. Przyczyną nadania jej mylącej nazwy naukowej było omyłkowe umieszczenie przez uczonych opisujących po raz pierwszy ten gatunek jego materiału zielnikowego wśród okazów pochodzących z Chin (z powodu błędnego odczytania skrótowo zapisanego skrótu Calif. oznaczającego Kalifornię).

Nasiona simondsji zawierają płynny wosk wykorzystywany jako olej jojoba. Ze względu na olej roślina rozpowszechniona została w uprawie w Ameryce Południowej, Afryce i południowej Azji. Ze względu na podobieństwo nazw gatunek ten można pomylić z głożyną pospolitą, znaną jako „jujuba” (Ziziphus jujuba), która jest inną, niespokrewnioną rośliną.

Morfologia

Pokrój

Zawsze zielony, silnie rozgałęziony krzew osiągający do 4 m wysokości.

Liście

Niewielkie, naprzeciwległe, siedzące, bez przylistków. Blaszki sinozielone do szarawych, skórzaste i całobrzegie.

Kwiaty

Jojoba to roślina dwupienna – rośliny męskie mają drobne kwiaty pręcikowe zebrane w główkowate skupienia u nasady liści. Mają okwiat 4- lub 6-krotny oraz odpowiednio dwukrotnie większą od liczby listków okwiatu liczbę pręcików. Kwiaty słupkowe wyrastają zwykle pojedynczo w kątach liści wzdłuż szczytowych odcinków pędów. Wsparte są dwoma liśćmi podkwiatowymi, są znacznie większe od kwiatów męskich i zwisają na szypułkach. Ich listki okwiatu utrzymują się długo – do czasu dojrzenia owoców. Słupek jest górny, 3-krotny. Każda komora zawiera pojedynczy zalążek. Szyjki słupka są wolne i odgięte.

Owoce

Torebki trójklapowe zawierające zwykle pojedyncze, ciemnobrązowe nasiono. Rozwijają się wsparte trwałymi, mięśniejącymi listkami okwiatu.

Biologia

Anatomia

Charakterystyczną cechą tego gatunku jest anomalna struktura drewna polegająca na występowaniu w przekroju pnia kilku grup koncentrycznych słojów przyrostów rocznych.

Rozwój

Roślina wieloletnia, owocująca od 3–5 roku życia i później powtarzająca owocowanie rokrocznie przez 100–200 lat. Największy plon dają rośliny w wieku ponad 7 lat. Owoce dojrzewają w ciągu 90 do 180 dni po zapłodnieniu.

Właściwości fizykochemiczne

Nasiona zawierają do ok. 60% wosku, będącego mieszaniną estrów kwasów tłuszczowych i alkoholi o długości łańcucha C20–C26 (kwasu eikozenowego, kwasu dokozenowego, eikozenolu, dokozanolu, heksakozanolu). W odróżnieniu od olejów roślinnych wosk ten nie zawiera triglicerydów. Wosk jojoba jest ciekły nawet w niskiej temperaturze, dlatego przed zastosowaniem np. w kosmetyce jest uwodorniany dzięki czemu w postaci stałej utrzymuje się do ok. 65 °C. Charakterystyczna dla tego wosku jest łatwość przenikania przez wierzchnie warstwy skóry. Nie powinien być stosowany doustnie ze względu na działania niepożądane. Poza woskami nasiona zawierają nitrylozydy (simmondsynę).

Ekologia

Krzew w naturze zasiedlający tereny bardzo suche (o opadach rocznych nie przekraczających 240 mm), zwykle stoki, zawsze na podłożu przepuszczalnym.

Systematyka

Takson włączany był przez długi czas do rodziny bukszpanowatych, gdzie tworzył monotypowe plemię Simmondsieae lub wyodrębniany był w randze rodziny, jednak blisko sytuowanej wobec bukszpanowatych. Takie pokrewieństwo sugerowały podobieństwa morfologiczne. W systemie Takhtajana z 1997 takson wyodrębniony został jako rząd Simmondsiales w obrębie Hamamelididae. Przynależność do goździkowców wynika z analiz sekwencji DNA oraz licznych dowodów związanych z morfologią i anatomią nasion, fitochemią i budową plastydów. Linia rozwojowa prowadząca do tego gatunku oddzieliła się od innych goździkowców ok. 70–88 milionów lat temu.

Synonimy

Buxus chinensis Link, Simmondsia californica Nutt.

Pozycja systematyczna w kladzie caryophylloids w rzędzie goździkowce według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016)

caryophylloids

Rhabdodendraceae Simmondsiaceae – simondsjowate Asteropeiaceae Physenaceae Macarthuriaceae Microteaceae Caryophyllaceae – goździkowate Achatocarpaceae Amaranthaceae – szarłatowate Stegnospermataceae Limeaceae – libawowate Lophiocarpaceae Kewaceae Barbeuiaceae Gisekiaceae Aizoaceae – pryszczyrnicowate Phytolaccaceae – szkarłatkowate Sarcobataceae Nyctaginaceae – nocnicowate Petiveriaceae Molluginaceae – ugłastowate Montiaceae – zdrojkowate Halophytaceae Basellaceae – wyćwiklinkowate Didiereaceae Talinaceae – porwinkowate Anacampserotaceae Portulacaceae – portulakowate Cactaceae – kaktusowate

Zastosowanie

Uprawy jojoby na pustyni Thar w Indiach

Woski zawarte w nasionach były wykorzystywane przez Indian w leczeniu schorzeń skóry. Współcześnie, znane jako olej jojoba są szeroko stosowane jako składnik kosmetyków, leków i pestycydów. Olej służy też jako smar w delikatnych mechanizmach. Ponieważ jest pełnowartościowym substytutem spermacetu, jego uprawy i wykorzystanie zyskało na znaczeniu po ograniczeniu polowań na wieloryby.

Poza pozyskiwaniem nasion jako surowca do produkcji oleju jojoba, stanowią one źródło białek roślinnych. Rośliny służą także do nasadzeń chroniących przed erozją i pustynnieniem.

Uprawa

Rośliny uprawiane są na plantacjach, na których sadzi się głównie rośliny żeńskie. Do skutecznego zapylenia i zawiązywania nasion wystarcza, że rośliny męskie posadzone zostaną w co 20 rzędzie. Krzewy silniej rosną na siedliskach silniej nawodnionych. Młode rośliny tolerują spadki temperatury do −5 °C, starsze do −9 °C.