Sakramentarz tyniecki

iluminowany manuskrypt liturgiczny (XI w.)

Sakramentarz tyniecki – jeden z najstarszych zachowanych iluminowanych rękopisów liturgicznych, jakie pojawiły się na ziemiach polskich we wczesnym średniowieczu[1].

Sakramentarz tyniecki
Ilustracja
Sakramentarz tyniecki: Przedstawienie Chrystusa
Oznaczenie

Rps BOZ 8

Data powstania

ok. 1060–1070

Miejsce powstania

diecezja kolońska

Zawartość

modlitwy dla kapłana celebrującego mszę

Język

łacina

Rozmiary

28,5 × 22,5 cm

Liczba kart

237

Miejsce przechowywania

Biblioteka Narodowa w Warszawie

Historia

edytuj

Sakramentarz powstał najprawdopodobniej w XI wieku w diecezji kolońskiej, aczkolwiek dokładniejsze datowanie jest niepewne: pocz. XI w. (Sobieszczański), około 1060 (J. Sawicka), około 1060–1070 (M. Pietrusińska), około 1070–1080 (P. Bloch, H. Schnitzler)[2][3]. Możliwe, że do Polski manuskrypt został sprowadzony już za czasów panowania Kazimierza Odnowiciela przez biskupa krakowskiego Aarona z Brunwillare[4]. Jednak istnieją także przypuszczenia, że manuskrypt jest późniejszy i trafił do Polski za panowania Bolesława Śmiałego[4]. Swą nazwę manuskrypt zawdzięcza Opactwu Benedyktynów w Tyńcu, dla którego prawdopodobnie został sprowadzony i w którym był przechowywany[3]. Możliwe jednak, że początkowo, do połowy XII w., znajdował się w opactwie św. Wincentego na Ołbinie[4].

Na temat historii sakramentarza w wiekach XII–XIX jest niewiele informacji[5]. Prawdopodobnie przynajmniej do XIII w. był używany jako księga liturgiczna, później traktowano go jako cenny zabytek[5]. Wiadomo, że w 1656, w czasie wojen szwedzkich, księga została zrabowana z Tyńca przez Szwedów, a następnie odkupiona w Krakowie, skąd powróciła do klasztoru. Informuje o tym notka na pierwszej karcie: Anno domini 1656 die 11 Augusti tę xięgę w klasztorze tynieckim wyrabowano gdy obóz Szwedzi rozproszyli Polaków tamże pod tymże klasztorem y tę xiążkę odkupiono w Krakowie[2]. Obecna oprawa rękopisu pochodzi z XVII wieku[4]. W opracowaniach przyjmowano, że księga mogła mieć wcześniej drogocenną oprawę z kości słoniowej, która została odłączona po zrabowaniu przez Szwedów[6]. Możliwe jednak, że zniszczona oprawa została wymieniona jeszcze przed zrabowaniem rękopisu[6].

W 1814 sakramentarz został zakupiony w Krakowie za 1000 złotych przez Stanisława Kostkę Zamoyskiego, który w 1818 r. przekazał go do Biblioteki Ordynacji Zamojskiej[2].

W 1939 rękopis usiłowały przejąć i wywieźć do Niemiec grupy Kajetana Mühlmanna i Petera Paulsena, zajmujące się grabieżą polskich dzieł sztuki[7]. Sakramentarz został skonfiskowany z Biblioteki Zamojskich, jednak nie wywieziono go do Rzeszy i pozostał w Warszawie na Alei Szucha[8]. W listopadzie 1941 dzięki staraniom Gustava Abba, stojącego na czele utworzonej w Polsce przez Niemców Biblioteki Państwowej, rękopis powrócił do Biblioteki Ordynacji[9]. Po powstaniu warszawskim, na mocy umowy kapitulacyjnej, miała miejsce tzw. akcja pruszkowska, czyli przewożenie niektórych ocalałych zbiorów bibliotecznych do hal Zakładów Remontowych w Pruszkowie, z których część wywieziono następnie do Niemiec[10]. W trakcie tej akcji niektóre najwartościowsze zabytki, w tym Sakramentarz tyniecki, zostały potajemnie ukryte na terenie Polski[11]. Sakramentarz trafił najpierw do Podkowy Leśnej, a następnie do kolegiaty łowickiej, gdzie ukryto go pod posadzką krypty[12].

W 1946/1947 trafił wraz z depozytem Biblioteki Ordynacji Zamojskiej do zbiorów Biblioteki Narodowej[13][3]. W 1952 stał się własnością Biblioteki Narodowej na mocy ustawy znoszącej m.in. biblioteki fundacyjne[13]. Sakramentarz jest dostępny online w Cyfrowej Bibliotece Narodowej „Polona”[14].

Manuskrypt o wymiarach 28,5 × 22,5 cm spisany został na pergaminie[2]. Kodeks zawiera 234 karty[3]. Czterdzieści dwie strony zdobią bordiury tworzące prostokątne ramy wypełnione motywami liści i palmet, uzupełnione plecionką[2]. Trzydzieści osiem stron pisanych jest złotem i srebrem na purpurze[2]. Ponadto manuskrypt zawiera[2]:

  • dwie całostronnicowe miniatury figuralne:
    • Maiestas Domini (k. 17v) – postać Chrystusa w mandorli na podwójnym łuku tęczy, z aniołami po bokach i symbolami ewangelistów w rogach
    • Ukrzyżowanie (k. 19v) – inicjał T, przedstawiający Chrystusa na krzyżu, krzyż i tekst złoty na tle purpurowym, dwa medaliony z popiersiami płaczących na wysokości ramion krzyża
  • dwa inicjały całostronnicowe:
    • V (k. 18v) – wypełniony plecionką z elementami roślinnymi, z postacią anioła na dole i czterema głowami męskimi w medalionach
    • D (k. 27) – wypełniony plecionką na purpurowym tle, ujęty bordiurą
  • trzynaście mniejszych inicjałów wypełnionych złotą lub srebrną plecionką o motywach roślinnych

Większość tekstu zapisana jest pismem zbliżonym do minuskuły karolińskiej, zaś w tytułach i dla podkreślania części tekstu użyte zostały majuskuła i uncjała[2]. Karty 177–180v, 236, 237 spisane zostały inną ręką, zaś na kartach 67v–71v, 156–158 są dopiski z XII wieku[2].

Oprawę, wykonaną w XVII w., stanowi deska pokryta brązową zdobioną skórą, na górnej i dolnej okładzinie zachował się tłoczony złotem owalny superekslibris z herbem opactwa i inskrypcją: „DIVI TUTELLARES COENOBI TYNECENSIS”[3].

Manuskrypt zawiera teksty używane przez kapłana podczas sprawowania mszy (Missa in ipso die Dedicatione ecclesie et per totum annum, Missa communis, Missa pro rege et exercitu ejus, Kalendarium, Canon missae)[2][3]. Znajduje się też w nim najstarszy zapis muzyczny w Polsce w postaci cheironomicznej, dopisany w XII wieku[2].

Okazała forma manuskryptu świadczy o jego przynależności do tzw. rękopisów królewskich, które spełniały nie tylko funkcję liturgiczną, ale były także wyrazem splendoru monarchii[3]. Artystyczne zdobienia księgi i kompozycja miniatur figuralnych pozwalają zaliczyć iluminacje do jednych z najpiękniejszych dzieł późnej fazy rozwoju tzw. ottońskiej szkoły malarskiej w Kolonii[3].

Przypisy

edytuj
  1. Sijka 2018 ↓, s. 327.
  2. a b c d e f g h i j k Tyniec: sztuka i kultura benedyktynów od wieku XI do XVIII 1994 ↓, s. 32.
  3. a b c d e f g h Nad złoto droższe. Skarby Biblioteki Narodowej 2003 ↓, rozdz. „Sakramentarz tyniecki”.
  4. a b c d Łukasz Kozak: Sakramentarz tyniecki. Polona/Blog, 2015-11-25. [dostęp 2020-11-05].
  5. a b Sijka 2018 ↓, s. 328.
  6. a b Tyniec: sztuka i kultura benedyktynów od wieku XI do XVIII 1994 ↓, s. 33.
  7. Sijka 2018 ↓, s. 329, 332.
  8. Sijka 2018 ↓, s. 333.
  9. Sijka 2018 ↓, s. 334.
  10. Sijka 2018 ↓, s. 335–336.
  11. Sijka 2018 ↓, s. 336.
  12. Sijka 2018 ↓, s. 336–337.
  13. a b Sijka 2018 ↓, s. 337.
  14. Sacramentarium Tinecense [online], Polona [dostęp 2017-12-03].

Bibliografia

edytuj

Linki zewnętrzne

edytuj