Rzeźba młodoglacjalna
Rzeźba młodoglacjalna – typ rzeźby terenu powstały i ukształtowany w trakcie ostatniego zlodowacenia północnopolskiego (najmłodsze ze zlodowaceń plejscoceńskich)[1].
Ten typ rzeźby charakteryzuje się stosunkowo silnym pofałdowaniem terenu oraz częstym występowaniem form polodowcowych (głównie: sandry, ozy, drumliny, moreny, jeziora, kemy, itp.). Dominują krajobrazy nizinne[2].
Rzeźba młodoglacjalna wyraźnie odróżnia się od staroglacjalnej przez większe zróżnicowanie hipsometryczne, złożoną sieć dolin oraz występowanie gęstej sieci rynien polodowcowych i zagłębień, w tym także wypełnionych jeziorami[3].
Cechy charakterystyczne
edytujRzeźba młodoglacjalna charakteryzuje się licznym występowaniem form polodowcowych, dlatego, że niszczenie tychże form zaczęło się stosunkowo niedawno (około 10-12 tysięcy lat temu, po ustąpieniu zlodowacenia północnopolskiego). Ten typ rzeźby terenu charakteryzuje się przede wszystkim występowaniem[1][2]:
- ozów - wydłużone i kręte wzgórze przebiegające zgodnie z kierunkiem ruchu lądolodu ciągnące się przez kilka/kilkanaście kilometrów, jest zbudowane ze żwirów i piasków osadzonych przez wody płynące w szczelinach polodowcowych
- kemów - okrągłe lub wydłużone wzniesienie o płaskim wierzchołku, którego średnica może dochodzić nawet do kilkuset metrów, zbudowany na skutek procesu akumulacji żwirów, piasków i mułów przez wody w otwartych szczelinach i zagłębieniach lądolodu
- drumlinów - niewysoki pagórek o nieregularnym kształcie wydłużony w kierunku ruchu lądolodu, powstaje on pod lądolodem z materiału morenowego, zbudowany przeważnie z piasków lub gliny
- sandrów - duży i płaski stożek napływowy powstały na przedpolu moren czołowych z piasków i żwirów, dzięki nanoszeniu materiału skalnego przez wodę wypływającą z topniejącego lądolodu
- głazów narzutowych - skały osadzone wskutek przeniesienia ich przez lądolód
- rynien polodowcowych - długie, wąskie zagłębienia utworzone przez wody subglacjalne, aktualnie przeważnie są wypełnione jeziorami rynnowymi
- pradolin - szerokie doliny (dno może mieć około 2-25 kilometrów) powstałe przez wody spływające z topniejącego lądolodu.
Wały moreny czołowej występują przed czołem lądolodu, wykształciły się z gliny zwałowej, na którą składają się iły, piaski, żwiry i głazy, podczas postoju lądolodu. Na południe od pasa moren czołowych spotyka się równiny sandrowe i pradoliny, sandry są wówczas ograniczone przez praktycznie równoległe do położenia lądolodu pradoliny. W niektórych fragmentach pradoliny można spotkać przepływające tamże rzeki (np. Noteć w przypadku pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej). Z kolei w kierunku północnym od pasa moren czołowych występuje morena denna, która przypomina falistą równinę z licznymi jeziorami i została wykształcona, dzięki osadzaniu się materiału skalnego po wytopieniu się lądolodu[2].
Współczesna rzeźba strefy młodoglacjalnej tworzy się przede wszystkim pod wpływem denudacji chemicznej przeważającej nad denudacją mechaniczną, erozji, akumulacji wód spływających po powierzchniach równinnych i stokowych, intensywnej erozji wgłębnej w górnych biegach rzek, procesów nadbudowywania równin zalewowych, erozji bocznej w dolnych biegach rzek oraz procesów antropogenicznych[3].
Najwyższe wzniesienie strefy młodoglacjalnej stanowi Wieżyca (ok. 328,6 m n.p.m.), a najniższy pod względem położenia jest fragment Żuław z 1,8 m p.p.m.[3]
Ten typ rzeźby zajmuje około 30% obszaru Polski – niziny nadmorskie, pas pojezierzy, oraz wysoczyzny jeziorne. Cechą obszaru o rzeźbie młodoglacjalnej jest wyraźny układ pasowy rzeźby wynikający z sukcesywnie przebiegającej recesji lądolodu w okresie zlodowacenia[4].
Przypisy
edytuj- ↑ a b Sławomir Dmowski, Wpływ zlodowaceń na środowisko pojezierzy [online], 10 lipca 2023 [dostęp 2024-03-19].
- ↑ a b c Sławomir Dmowski, Ukształtowanie powierzchni Polski. Zlodowacenia [online], 14 września 2023 [dostęp 2024-03-19].
- ↑ a b c Andrzej Kostrzewski i inni, Współczesny morfosystem strefy młodoglacjalnej [online], 13 listopada 2008 [dostęp 2024-03-19].
- ↑ Współczesna ewolucja rzeźby młodoglacjalnej Niżu Polskiego. W: Andrzej Kostrzewski, Zbigniew Zwoliński, Leon Andrzejewski, Wacław Florek, Małgorzata Mazurek, Władysław Niewiarowski, Zbigniew Podgórski, Grzegorz Rachlewicz, Ewa Smolska, Alfred Stach, Jacek Szmańda, Józef Szpikowski: Współczesne przemiany rzeźby Polski. Wyd. II rozszerzone. Poznań: Bogucki Wydawnictwo Naukowe, 2021, s. 271-5. ISBN 978-83-7986-382-2.