Wikipedia

Rozpad ZSRR

upadek państwa sowieckiego
(Przekierowano z Rozpad Związku Radzieckiego)

Rozpad ZSRR – proces rozpadu Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ówcześnie największego państwa świata) zapoczątkowany ogłoszeniem suwerenności przez Estońską SRR 16 listopada 1988 i zakończony deklaracją o samorozwiązaniu ZSRR uchwaloną przez Radę Najwyższą ZSRR 26 grudnia 1991[1][2]. W okresie tym wszystkie piętnaście republik ZSRR ogłosiło suwerenność, wystąpiło z ZSRR i stało się niepodległymi państwami.

ZSRR na mapie świata
Państwa powstałe w wyniku rozpadu ZSRR:
1 –  Armenia
2 –  Azerbejdżan
3 –  Białoruś
4 –  Estonia
5 –  Gruzja
6 –  Kazachstan
7 –  Kirgistan
8 –  Łotwa
9 –  Litwa
10 –  Mołdawia
11 –  Rosja
12 –  Tadżykistan
13 –  Turkmenistan
14 –  Ukraina
15 –  Uzbekistan

Geneza

edytuj

10 marca 1985 roku zmarł Konstantin Czernienko. Dzień później władzę w ZSRR objął Michaił Gorbaczow. Gospodarka ZSRR była w bardzo złym stanie. Nierentowne górnictwo, zacofanie techniczne, głód mieszkaniowy, koszty wyścigu zbrojeń i wojny w Afganistanie oraz niewykonywalne plany gospodarcze doprowadziły do sytuacji, w której Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego (KPZR) musiała zaakceptować istnienie wolnego rynku wbrew ideologii[3].

Podczas pierwszych lat rządów Gorbaczow zrestrukturyzował biurokrację państwową i partyjną, zrezygnował z doktryny Breżniewa oraz rozpoczął proces rozbrojenia. W marcu 1986 roku rozpoczął się program reform gospodarczych i społecznych nazwany pierestrojką[3]. Reformy Gorbaczowa spotkały się ze sprzeciwem zarówno konserwatywnych członków KPZR, jak i radykałów domagających się przyspieszenia zmian. Na czele radykałów stanął Borys Jelcyn[4]. Polityka jawności (głasnost) spowodowała wzrost żądań secesji ze strony bałtyckich i zakaukaskich republik[4]. W czerwcu 1988 roku na specjalnej Wszechzwiązkowej Konferencji Partyjnej zaaprobowano poprawki do konstytucji ZSRR. Na mocy nowej konstytucji w 1990 roku Gorbaczow został prezydentem ZSRR. Wkrótce po wyborze na prezydenta Gorbaczow zaakceptował niekomunistyczne rządy w Europie Środkowo-Wschodniej[4].

Rozpad

edytuj

Reformy Gorbaczowa wywołały wzrost napięć narodowościowych i niezadowolenie społeczne wynikające z klęski pierestrojki[4]. W kwietniu 1989 roku Armię Radziecką wysłano na Zakaukazie, by stłumić niepodległościowe demonstracje w Tbilisi, zaś w styczniu 1990 roku armię wysłano do Armenii i Azerbejdżanu w celu stłumienia wojny domowej o Górski Karabach[4]. W grudniu 1989 roku Michaił Gorbaczow oraz George H.W. Bush ogłosili zakończenie zimnej wojny[4]. W listopadzie 1990 roku w Paryżu odbyła się Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, w której uczestniczył Gorbaczow[4].

Przez cały 1990 rok sytuacja polityczna i ekonomiczna w ZSRR pogarszała się. W republikach pojawiły się nowe rządy, które domagały się niepodległości. Z upływem roku rozgorzała „wojna prawna” pomiędzy Rosją, a pozostałymi republikami, które nie wpłacały funduszy do kasy związkowej (przez co wzrósł federalny deficyt)[4]. Niepokoje pracownicze oraz wzrost przestępczości przyczyniły się do spadku produkcji i wzrostu deficytu budżetowego. Zimą 1990/1991 ZSRR był zmuszony do skorzystania z międzynarodowej pomocy żywnościowej[4].

W 1990 roku rozpoczął się rozpad KPZR. Partia komunistyczna podzieliła się na kilka frakcji: konserwatystów (dwie grupy: Komuniści dla Rosji oraz Sojusz), liberałów (Komuniści dla Demokracji) oraz radykałów (Platforma Demokratyczna)[4]. Podział sformalizowano podczas XXVIII Zjazdu KPZR w kwietniu 1990 roku. W celu powstrzymania dezintegracji politycznej i ekonomicznej w grudniu 1990 roku Gorbaczow wymusił na parlamencie głosowanie za większymi uprawnieniami prezydenckimi i nową federalistyczną strukturą polityczną[4]. Pod presją Sojuszu, KGB i kół wojskowych kierunek polityki przesunął się w kierunku zachowawczych komunistów. W lipcu 1991 roku na stanowisko premiera mianowano Walentina Pawłowa, a ministrem spraw wewnętrznych został Boris Pugo. Wcześniej Eduard Szewardnadze zrezygnował z funkcji ministra spraw zagranicznych, ostrzegając, że kraj zmierza w stronę dyktatury[4].

Po ogłoszonej 11 marca 1990 deklaracji niepodległości Litwy, w styczniu 1991 roku do Wilna Moskwa skierowała wojsko w celu zdobycia litewskich budynków rządowych i środków przekazu[4], podczas szturmu komandosów sowieckich na wileńską wieżę telewizyjną zginęło 14 osób, ponad 600 zostało rannych. Zaostrzono cenzurę prasową i telewizyjną[4].

Osobne artykuły: Akt Przywrócenia Państwa Litewskiego, Wydarzenia styczniowe, Referendum w ZSRR w 1991 roku i Wybory prezydenckie w Rosji w 1991 roku.
 
Borys Jelcyn

Od wiosny 1991 roku Gorbaczow próbował zrekonstruować sojusz na rzecz reform. W sojuszu mieli znaleźć się partyjni liberałowie oraz radykałowie. W kwietniu 1991 roku 9 republik związkowych (Azerbejdżan, Białoruś, Kazachstan, Kirgistan, Rosja, Tadżykistan, Turkmenistan, Ukraina i Uzbekistan) podpisało układ mający na celu osiągnięcie stabilnych relacji między rządem federalnym a rządami republik oraz wprowadzenie reform gospodarczych (prywatyzacji i uwolnienia cen)[4]. W lipcu 1991 roku Gorbaczow uczestniczył w spotkaniu państw G7[4]. Od czerwca 1991 roku Borys Jelcyn nawoływał do przyspieszenia reform gospodarczych. W lipcu 1991 roku powstał Ruch Reform Demokratycznych[4].

Inicjatywy liberalno-radykalne budziły niepokój wśród komunistycznych ortodoksów. W czerwcu 1991 roku Pawłow próbował nakłonić parlament do udzielenia mu nadzwyczajnych uprawnień[4]. 19 sierpnia 1991 roku rozpoczął się pucz moskiewski. We wczesnych godzinach porannych ogłoszono, że przebywający na Krymie na urlopie Gorbaczow jest chory i że władze prezydencką przejął wiceprezydent Giennadij Janajew, lider ośmioosobowego Komitetu Stanu Wyjątkowego (KSW)[4]. W skład KSW oprócz Janajewa wchodzili m.in. Walentin Pawłow, Boriss Pugo, szef KGB Władimir Kriuczkow oraz minister obrony Dmitrij Jazow[4]. KSW objął kontrolą radio i telewizję, zakazał wydawania większości gazet i organizowania demonstracji, ogłosił godzinę policyjną i wysłał czołgi do Moskwy[4]. Rebeliantom nie udało się aresztować Jelcyna, który zaapelował o strajk generalny i przywrócenie Gorbaczowa na stanowisko prezydenta. W Moskwie doszło do masowych manifestacji, wojsko opowiedziało się za Jelcynem. Ze względu na brak poparcia Rosjan i wojska oraz presję zagraniczną pucz upadł. 22 sierpnia oddziały puczystów wycofano z Moskwy a Gorbaczow wrócił do Moskwy. Podczas puczu zginęło 15 osób[4].

Po puczu Gorbaczow początkowo głosił, że należy przeprowadzić tylko minimalne zmiany w państwie. Pod presją Jelcyna i opinii publicznej prezydent ZSRR został zmuszony do przeprowadzenia zdecydowanych zmian w rządzie[4]. 24 sierpnia 1991 roku Gorbaczow ogłosił rezygnację z pełnienia funkcji sekretarza generalnego KPZR (zastąpił go Wołodymyr Iwaszko), a Komitetowi Centralnemu nakazał samorozwiązanie[4].

Nieudany pucz przyspieszył rozpad ZSRR. Podczas puczu Litwa, Łotwa, Estonia i Ukraina ogłosiły niepodległość[4]. Po puczu niepodległość ogłosiły także Armenia, Azerbejdżan, Białoruś, Gruzja, Mołdawia i Uzbekistan. 8 grudnia Borys Jelcyn, Łeonid Krawczuk (reprezentujący Ukrainę) oraz Stanisłau Szuszkiewicz (reprezentujący Białoruś) podpisali układ białowieski, który umożliwił likwidację ZSRR oraz powołanie na jego miejscu Wspólnoty Niepodległych Państw (WNP)[5]. Dwa tygodnie później w Ałma-Acie do paktu dołączyły się kolejne republiki[6]. WNP oficjalnie powstało 21 grudnia 1991 roku – w jej składzie znalazło się 11 republik: Armenia, Azerbejdżan, Białoruś, Kazachstan, Kirgistan, Mołdawia, Rosja, Tadżykistan, Turkmenistan, Ukraina i Uzbekistan. Zdecydowano się na podział państwa według granic dotychczasowych republik związkowych, zaś republice rosyjskiej przyznano następstwo prawne po byłym ZSRR[4].

25 grudnia 1991 roku Michaił Gorbaczow podał się do dymisji. Tego samego dnia, o godzinie 19:32 po raz ostatni na Kremlu opuszczono flagę ZSRR, zastępując ją flagą Rosji[7]. Formalne rozwiązanie ZSRR nastąpiło 26 grudnia 1991 roku[8].

Państwa powstałe w wyniku rozpadu ZSRR

edytuj
Republika związkowa ZSRR Nazwa kraju po ogłoszeniu niepodległości Niepodległość – ogłoszenie deklaracji Uznanie niepodległości przez ZSRR/Rosję Przystąpienie do WNP lub do UE
Armeńska Socjalistyczna Republika Radziecka Armenia 23 września 1991[9] 26 grudnia 1991[10] WNP – 21 grudnia 1991[6]
Azerbejdżańska Socjalistyczna Republika Radziecka Azerbejdżan 18 października 1991[11] 26 grudnia 1991[10] WNP – 21 grudnia 1991
Białoruska Socjalistyczna Republika Radziecka Białoruś 25 sierpnia 1991[12] 26 grudnia 1991[10] WNP – 21 grudnia 1991[6]
Estońska Socjalistyczna Republika Radziecka Estonia 20 sierpnia 1991[13] 6 września 1991[14] UE – 1 maja 2004
Gruzińska Socjalistyczna Republika Radziecka Gruzja 9 kwietnia 1991[15] 26 grudnia 1991[10] WNP – 9 grudnia 1993[6] (wyszła w 2008)
Kazachska Socjalistyczna Republika Radziecka Kazachstan 16 grudnia 1991[16] 26 grudnia 1991[10] WNP – 21 grudnia 1991[6]
Kirgiska Socjalistyczna Republika Radziecka Kirgistan 31 sierpnia 1991[17] 26 grudnia 1991[10] WNP – 21 grudnia 1991[6]
Litewska Socjalistyczna Republika Radziecka Litwa 11 marca 1990[14] 6 września 1991[14] UE – 1 maja 2004
Łotewska Socjalistyczna Republika Radziecka Łotwa 21 sierpnia 1991[14] 6 września 1991[14] UE – 1 maja 2004
Mołdawska Socjalistyczna Republika Radziecka Mołdawia 27 sierpnia 1991[18] 26 grudnia 1991[10] WNP – 21 grudnia 1991[6]
Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka Rosja prawny kontynuator ZSRR 26 grudnia 1991[10] WNP – 21 grudnia 1991[6]
Tadżycka Socjalistyczna Republika Radziecka Tadżykistan 9 września 1991[19] 26 grudnia 1991[10] WNP – 21 grudnia 1991[6]
Turkmeńska Socjalistyczna Republika Radziecka Turkmenistan 27 października 1991[20] 26 grudnia 1991[10] WNP – 21 grudnia 1991[6][a]
Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka Ukraina 24 sierpnia 1991[22] 26 grudnia 1991[10] WNP – 21 grudnia 1991[a][6] (wyszła w 2018)
Uzbecka Socjalistyczna Republika Radziecka Uzbekistan 31 sierpnia 1991[23] 26 grudnia 1991[10] WNP – 21 grudnia 1991[6]

Zobacz też

edytuj

Uwagi

edytuj
  1. ↑ a b Ukraina i Turkmenistan nie ratyfikowały Statutu WNP, w związku z czym de iure nie stały się państwami członkowskimi WNP[21].

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Deklaracja № 142-Н Rady Najwyższej ZSRR z 26 grudnia 1991, formalnie rozwiązująca ZSRR jako państwo i podmiot prawa międzynarodowego. (ros.).
  2. ↑ Serge Schmemann: END OF THE SOVIET UNION; The Soviet State, Born of a Dream, Dies. nytimes.com, 1991-12-26. [dostęp 2017-07-06]. (ang.).
  3. ↑ a b Nadzieje lat dziewięćdziesiątych. W: Oxford Wielka Historia Świata. T. 30: XX wiek Świat i Polska od lat osiemdziesiątych do początku XXI w. – Filozofia, religia i sztuka II połowy XX w.. Poznań: Oxford Educational, s. 17–24. ISBN 978-83-7425-833-3.
  4. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z Oxford Wielka Encyklopedia Świata. T. 17. Poznań: Oxford Educational, 2005, s. 106–107. ISBN 83-7325-883-3.
  5. ↑ Michael Dobbs: Slavic Republics Declare Soviet Union Liquidated. washingtonpost.com, 1991-12-09. [dostęp 2017-07-06]. (ang.).
  6. ↑ a b c d e f g h i j k l Wspólnota Niepodległych Państw, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2017-07-06].
  7. ↑ Francis X. Clines, Communist Flag Is Removed; Yeltsin Gets Nuclear Controls, [w:] End of the Soviet Union; Gorbachev, last Soviet Leader, Resigns; U.S. Recognizes Republics’ Independence [online], The New York Times, 26 grudnia 1991 [dostęp 2020-12-13] (ang.).
  8. ↑ Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2017-07-06].
  9. ↑ Armenia. Historia, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2017-07-06].
  10. ↑ a b c d e f g h i j k l Przemysław Zieliński: Jak upadał Związek Radziecki. konflikty.pl, 2011-12-26. [dostęp 2017-07-06].
  11. ↑ Azerbejdżan. Historia, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2017-07-06].
  12. ↑ Białoruś. Historia, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2017-07-06].
  13. ↑ John-Thor Dahlburg, Tyler Marshall: Independence for Baltic States: Freedom: Moscow formally recognizes Lithuania, Latvia and Estonia, ending half a century of control. Soviets to begin talks soon on new relationships with the three nations. latimes.com, 1991-09-07. [dostęp 2017-07-06]. (ang.).
  14. ↑ a b c d e Andres Kasekamp: Jak państwa bałtyckie odzyskały wolność. histmag.org, 2013-04-30. [dostęp 2017-07-06].
  15. ↑ Krzysztof Nodar Ciemnołoński: Historia Gruzji – Dzieje najnowsze od 1991. polakogruzin.pl, 2014-11-25. [dostęp 2017-07-06].
  16. ↑ Kazachstan. Historia, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2017-07-06].
  17. ↑ Kirgistan. informatorekonomiczny.msz.gov.pl. [dostęp 2017-07-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-06-26)].
  18. ↑ Mołdawia. kiszyniow.msz.gov.pl. [dostęp 2017-07-06].
  19. ↑ Tadżykistan. Historia, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2017-07-06].
  20. ↑ Turkmenistan. Historia, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2017-07-06].
  21. ↑ Содружество Независимых Государств (СНГ) [online], РИА Новости, 18 sierpnia 2014 [dostęp 2024-04-02] (ros.).
  22. ↑ 25 lat niepodległości Ukrainy – kalendarium. dzieje.pl, 2016-08-22. [dostęp 2017-07-06].
  23. ↑ Uzbekistan. Historia, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2017-07-06].

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Rozpad_ZSRR&oldid=74112254”