Republika Radomska
Republika Radomska - nazwa pierwszych w Królestwie Polskim niepodległych struktur władz lokalnych działających w Radomiu od 2 do 9[1] listopada 1918 r.
| 1918 | |
| Ustrój polityczny |
Republika |
|---|---|
| Stolica |
Radom |
| Data powstania |
2 XI 1918 |
| Data likwidacji |
9 XI 1918 |
| Narody i grupy etniczne |
Polacy, Żydzi |
| Język urzędowy |
polski |
| Religia dominująca |
Katolicyzm |
Tło Wydarzeń
edytujPod koniec I wojny światowej na ziemiach polskich okupowanych przez państwa centralne coraz wyraźniej było czuć nastroje niepodległościowe. Polaków różniło natomiast zdanie co do tego, jak miała odbyć się przejęcie władzy z rąk zaborców. Konserwatyści dążyli do pokojowego przejęcia władzy z rąk okupantów na drodze politycznej rozgrywki. Aby uprzedzić ich zamierzenia w Radomiu obóz niepodległościowy zdecydował się dokonać zbrojnego zamachu i przy pomocy lokalnych struktur Polskiej Organizacji Wojskowej (POW) położyć kres austriackiej okupacji miasta. Wieczorem 1 XI 1918 r. w mieszkaniu adwokata Jana Wigury w kamienicy przy ul. Szerokiej 2 (ob. ul. Piłsudskiego) ukonstytuował się tzw. Komitet Pięciu. Tworzyli go szanowani obywatele, członkowie różnych środowisk niepodległościowych:
- dr Stanisław Kelles-Krauz(przewodniczący)
- Jan Wigura(zastępca przewodniczącego)
- Roman Szczawiński
- Aleksy Rżewski
- Wacław Dębowski
Komitet był organem politycznym, który pokierować miał całą akcją i przejąć władzę w Radomiu.
Akcja zbrojna
edytujZbrojne wystąpienie przeprowadzić miał komendant Radomskiego Okręgu POW ppor. Józef Marjański ps. ''Marski"'. Ten były oficer Legionów dał się poznać jako znakomity konspirator, a pod jego wodzą radomska POW znacznie się rozwinęła. W październiku komendant ''Marski" snując plany ataku na austriacki garnizon w Radomiu miał w swoim okręgu ok. 3,5 tys. ludzi, ale do akcji na koszary zmobilizował ok. 250. Większość z nich miała za sobą walkę na frontach I wojny światowej, a w odwodzie pozostała młodzież z starszych klas szkół średnich, głównie radomskiej Szkoły Handlowej. Atak rozpoczął się o godz. 2 w nocy 2 XI 1918 r. Dzięki kompletnemu zaskoczeniu załogi koszar, operacja zakończyła się pełnym sukcesem bez ani jednego wystrzału. Austriaków rozbrojono, jedynie żołnierzom czeskim, których część sympatyzowała z Polakami, pozwolono zachować broń.
Niepodległy Radom
edytujNastępnego dnia, na znak przejęcia kontroli nad miastem z gmachu Austriackiej Komendy Miejskiej usunięto symbole okupanta i wywieszono biało-czerwone flagę, orła legionowego, herb Radomia i portret Józefa Piłsudskiego. Z balkonu budynku w im. Komitetu Pięciu przemówił dr Stanisław Kelles-Krauz:
"Powiewały z tego balkonu sztandary carskie, pruskie i austriackie jako symbole wrogich państw zaborczych. Obecnie - w imieniu Tymczasowego Rządu Narodowego - zawieszam nasz znak narodowy! Niech powiewa nad ich trony, na chwałę ludu polskiego, na pohybel wrogom! Niech żyje Polska!"[2]
Kres temu fenomenowi lokalnej samowładzy położyło podporządkowanie się Komitetu Pięciu lubelskiemu Tymczasowemu Rządowi Republiki Polskiej 9 XI 1918 r.
Upamiętnienie
edytuj- w 1978 r. z inicjatywy Michała Tadeusza Brzęk-Osińskiego dąb na skwerze przy Resursie Obywatelskiej nazwano „Dębem Wolności”, co upamiętniono kamieniem z datą 2 listopada 1918.
- w 2018 nar. fasadzie domu przy ul. Piłsudskiego 2 umieszczono tablicę upamiętniającą Komitet Pięciu.
Przypisy
edytuj- ↑ Piotr A. Tusiński, "Republika Radomska" w listopadzie 1918 roku, Radom: Ośrodek Kultury i Sztuki „Resursa Obywatelska”, 2013, ISBN 978-83-928963-5-7 (pol.).
- ↑ Marek Pietruszka: Józef Bronisław Marjański. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2021, s. 17, seria: Bohaterowie Niepodległej. ISBN 978-83-8229-296-1. [dostęp 2023-11-08].
Bibliografia
edytuj- Piotr A. Tusiński, "Republika Radomska" w listopadzie 1918 roku, resursa.home.pl, Radom 2013