Regał (instrument)
Regał – klawiszowy instrument muzyczny, rodzaj małych organów z piszczałkami wyłącznie języczkowymi. Jego najbardziej eksponowaną częścią są dwa miechy klinowe oraz wąska, obejmująca dwie do czterech oktaw klawiatura. Skonstruowany został u schyłku średniowiecza i do XVIII wieku wykorzystywany był w epokach renesansu i baroku do gry solowej, jak i akompaniamentu.
| |
| Klasyfikacja naukowa | |
| 412.122-8 | |
| Klasyfikacja popularna | |
| instrument dęty klawiszowy | |
| Podobne instrumenty | |
Budowa
edytujRegał podczas spoczynku, złożony, ma formę płaskiej drewnianej skrzynki, szkatułki lub kasetki. Wzdłuż jednego z boków widoczna jest klawiatura[1][2]. Podczas gry, kiedy kalikant obsługuje umieszczone za klawiaturą miechy klinowe, przypomina wielką księgę z rozłożonymi okładkami, i z tej przyczyny nazywany bywa regałem książkowym (niem. Bibelregal)[3][4].
Konstrukcja regału uwzględnia wszystkie trzy zasadnicze części organów: mechanizm powietrzny (wiatrownicę i miechy), mechanizm dźwięku (piszczałki ułożone w głosy) oraz mechanizm gry (klawiaturę i trakturę)[1][5]. Miechy występują zazwyczaj w liczbie dwóch (rzadziej jednego). Podyktowane jest to wymogiem dostarczenia nieprzerwanego strumienia powietrza, który dwa miechy naprzemiennie zasysające i tłoczące powietrze zapewniają[5][6][7]. Powietrze tłoczone jest do niewielkiej wiatrownicy o szerokości klawiatury, zazwyczaj wyposażonej tylko w przegrody tonowe, bez zasuwek przełączających głosy. Bezpośrednio nad wiatrownicą umieszczona jest klawiatura[8] – obejmuje od dwóch do czterech oktaw, a zatem ma od 25 do 49 klawiszy. Czasami, przy zastosowaniu tzw. krótkiej oktawy (czyli skali diatonicznej, bez dźwięków Cis, Dis, Fis, Gis) klawiszy jest mniej niż 25, lub ich liczba nie jest wielokrotnością 12 powiększoną o jeden[1][9]. Ruch klawiszy przenoszony jest na wentyle pod piszczałkami za pośrednictwem prostej, pozbawionej cięgieł i wałków, składającej się z jednej dźwigni traktury. Taka konstrukcja zapewnia zwartą budowę i efektywnie wykorzystuje dostępną w obudowie przestrzeń[8].
Krótkie piszczałki ułożone są poziomo pod klawiaturą lub między nią a miechami[10][4]; zazwyczaj tworzą jeden głos[11][12][7][13], który w przypadku zastosowania więcej niż jednego rzędu piszczałek jest miksturą[14][15]. Regał ma wyłącznie piszczałki języczkowe[1][16]; nie mają one rezonatorów (składają się z samego stroika) lub tuby i są bardzo krótkie[7][8]. Barwa dźwięku piszczałek regału jest piskliwa, ostra, nosowa i brzęcząca[14][7]. Tuby rezonansowe w piszczałkach regałów kształtują ostateczną barwę i natężenie dźwięku wywołanego drganiem języczka[17]. Jeden z rodzajów głosów organowych – regal – ma nazwę wywodzącą się od nazwy instrumentu; konstrukcja piszczałek tych głosów jest analogiczna. Jednym z popularniejszych głosów organowych z grupy regałowej jest vox humana[8][7].
Historia
edytuj
Geneza regału jest nieznana. Niektóre źródła podają, że istniał już w XV wieku[1]. Wzmiankują go dokumenty polskich dworów z XIV i połowy XV wieku[18].
Szczególnie rozpowszechniony był w XVI wieku, popularny zarówno w muzyce kościelnej, jak i świeckiej i w domach prywatnych[10]. Pochodzące z okresu renesansu inwentarze polskich dworów i mieszczan licznie wymieniają nowsze, w niektórych przypadkach nie mające odpowiedników w instrumentarium europejskim, typy regałów, o skali od dwóch do trzech oktaw[19]. Christoph Weiditz na jednym ze swoich obrazów przedstawił kompozytora Paula Hofhaimera, grającego na regale z kulistymi rezonatorami; towarzyszy mu chór zmarłego w 1519 cesarza Maksymiliana I[14]. Inwentarze z 1547 króla Henryka VIII wzmiankują 17 regałów o różnych rozmiarach i wysokościach brzmienia[20][7]. Inne źródła podają, że Bibelregal mógł być wynaleziony przez organistę G. Volla z Norymbergii w 1575[3]. W Polsce był instrumentem także świeckim – używano go w muzyce tanecznej, często w połączeniu z dudami. Wymieniony jest np. w sporządzonym w 1586 grodzieńskim inwentarzu kapeli nadwornej króla Stefana Batorego (jako regał z dodanym głosem fletowym)[21][12] oraz w inwentarzu Bartłomieja Kiejchera (jako regał norymberski – Bibelregal)[22]. Zachowane akta wizytacji diecezji płockiej z 1591–1623 wymieniają regał – często jako instrument przejściowy, na czas wyremontowania lub zakupienia organów – na wyposażeniu około 30 kościołów[23].
Kompozytor Claudio Monteverdi wyznaczył regałowi partię w IV akcie opery Orfeusz z 1607[7], a Michael Praetorius opisał regał na początku XVII wieku w Syntagma Musicum[14]. Wizerunek organisty grającego na regale szkatularnym przedstawiony jest na namalowanym w trzeciej ćwierci XVII wieku przez Franciszka Lekszyckiego obrazie Taniec śmierci, w Kościele św. Bernardyna w Krakowie[24].
W drugiej połowie XVIII wieku instrument wyszedł z użycia[3][1].
Przypisy
edytuj- ↑ a b c d e f Baculewski et al. 2006 ↓, s. 740.
- ↑ Chwałek 1971 ↓, s. 203.
- ↑ a b c Baculewski et al. 2006 ↓, s. 101.
- ↑ a b Drobner 1997 ↓, s. 186.
- ↑ a b Dorawa 1971 ↓, s. 27.
- ↑ Chwałek 1971 ↓, s. 102.
- ↑ a b c d e f g regal, [w:] Encyclopædia Britannica, 23 lipca 2008 [dostęp 2023-12-28] [zarchiwizowane z adresu 2023-12-28] (ang.).
- ↑ a b c d Chwałek 1971 ↓, s. 202.
- ↑ Chwałek 1971 ↓, s. 201.
- ↑ a b Dorawa 1971 ↓, s. 8.
- ↑ Chwałek 1971 ↓, s. 200.
- ↑ a b Łyjak 1986 ↓, s. 23.
- ↑ The Resonators, [w:] Reeds, Greifenberger Institut für Musikinstrumentenkunde [dostęp 2023-12-29] [zarchiwizowane z adresu 2023-12-29] (ang.).
- ↑ a b c d Sachs 2005 ↓, s. 294.
- ↑ Baculewski et al. 2006 ↓, s. 554.
- ↑ Szymanowicz 2016 ↓, s. 216.
- ↑ Chwałek 1971 ↓, s. 40.
- ↑ Kamiński 1971 ↓, s. 58, 60.
- ↑ Kamiński 1971 ↓, s. 67.
- ↑ Sachs 2005 ↓, s. 293.
- ↑ Kamiński 1971 ↓, s. 100.
- ↑ Kamiński 1971 ↓, s. 101, 149.
- ↑ Łyjak 1986 ↓, s. 22.
- ↑ Kamiński 1971 ↓, s. 99, 171.
Bibliografia
edytuj- Krzysztof Baculewski et al.: Encyklopedia muzyki. Andrzej Chodkowski (red.). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-13410-0.
- Jan Chwałek: Budowa organów: wprowadzenie do inwentaryzacji i dokumentacji zabytkowych organów w Polsce. Cz. 1, Tekst. Maria Charytańska (red.). Warszawa: MKiS, ZMiOZ, 1971.
- Marian Dorawa: Organy. Konstrukcja, ochrona, konserwacja. Bogusław Mansfeld (red.). Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika, 1971. OCLC 68661032.
- Mieczysław Drobner: Instrumentoznawstwo i akustyka. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1997. ISBN 83-224-0469-7.
- Włodzimierz Kamiński: Instrumenty muzyczne na ziemiach polskich. Zarys problematyki rozwojowej. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1971. OCLC 830914178.
- Wiktor Z. Łyjak. Organy w kościołach Diecezji Płockiej w latach 1591-1623. „Notatki Płockie”. 31 (4 = 129), s. 22–32, 1986. Płock: Towarzystwo Naukowe Płockie. ISSN 0029-389X.
- Kurt Sachs: Historia instrumentów muzycznych. Stanisław Olędzki (tłum.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza Volumen, 2005. ISBN 83-7233-036-0.
- Maria Szymanowicz. Organy w kościołach dekanatu chodelskiego w XVIII wieku (na podstawie akt wizytacyjnych). „Roczniki Teologiczne”. 13, s. 203–220, 2016. Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II i Wydział Teologii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. ISSN 2353-7272.