Wikipedia

Psychoterapia

proces modyfikacji charakteru

Psychoterapia – stosowanie metod psychologicznych, zwłaszcza opartych na regularnym kontakcie międzyludzkim, w celu pomocy osobom zmagającym się z różnorodnymi problemami. Psychoterapia służy poprawie dobrostanu i zdrowia psychicznego, rozwojowi relacji i umiejętności społecznych, może dotyczyć zmiany lub radzenia sobie z dokuczliwymi zachowaniami, przekonaniami, obsesjami, myślami lub emocjami. Niektóre techniki psychoterapeutyczne są uznane za oparte na dowodach naukowych metody leczenia określonych zaburzeń psychicznych.

Istnieje wiele różnych technik i form psychoterapeutycznych, czasem opartych na znacząco odmiennym pojmowaniu psychologii, etyki i metod pomocy. Większość polega na regularnych spotkaniach klienta lub grupy klientów z jednym lub kilkoma terapeutami. Wspólną cechą psychoterapii jest prymat metod psychologicznych, w odróżnieniu od leczenia psychiatrycznego, zorientowanego na metody medyczne i leki. Psychoterapia i medycyna mogą się nawzajem efektywnie uzupełniać.

Zasady dostępu do zawodu psychoterapeuty ustala najczęściej lokalne prawo lub dobrowolna organizacja zawodowa – psychoterapia jest z reguły traktowana jako zawód zaufania publicznego, ograniczony wymogiem zawodowej certyfikacji i superwizji, i wykonywany przez osoby z wykształceniem psychologicznym lub psychiatrycznym, po dodatkowych szkoleniach.

Teorie psychologiczne formułowali już tacy myśliciele starożytni jak Arystoteles i Galen[1], a termin psychoterapia (al-ilaj nal-nafs) wprowadzili do słownictwa medycznego prawdopodobnie tacy średniowieczni medycy bliskowschodni jak Rhazes i Ali al-Tabari[2]. Zachodni termin psychoterapia pochodzi od stgr. ψυχή: psyche – dusza i therapein – leczyć. Psychoterapia nowożytna powstała oryginalnie jako integralna część psychoanalizy, ale wraz z rozwojem psychologii sformułowano wiele innych podejść.

W rozumieniu medycznym należy podzielić psychoterapię na dwie różniące się od siebie dziedziny pomocy psychologicznej – ścisłą psychoterapię i poradnictwo psychologiczne (pomoc psychospołeczną). Psychoterapia sensu stricto jest metodą z wyboru w leczeniu m.in. zaburzeń lękowych i zaburzeń osobowości. Pomoc psychospołeczna jest to mniej sformalizowane pomaganie – tam, gdzie nie ma zdiagnozowanej (według ICD-10 i DSM-5) choroby ani zaburzenia, ale jednak pacjent potrzebuje czyjejś pomocy.

Status w Polsce

edytuj

W Polsce zawód psychoterapeuty nie jest bezpośrednio uregulowany prawnie. Do wykonywania psychoterapii uznanej przez Ministerstwo Zdrowia uprawnione są m.in. osoby z dyplomem lekarza, pielęgniarstwa, psychologii, pedagogiki i resocjalizacji, które ukończyły dodatkowe podyplomowe szkolenie z uznanej naukowo szkoły psychoterapii. Regulują to decyzje Ministerstwa i NFZ, oraz m.in. ustawa z dnia 8 czerwca 2001 r. o zawodzie psychologa i samorządzie zawodowym psychologów[3] oraz Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 kwietnia 2013 r. w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach[4].

Pewne usługi psychoterapeutyczne są dostępne w ramach bezpłatnych świadczeń medycznych dla osób objętych powszechnym ubezpieczeniem zdrowotnym przez NFZ. Mogą je świadczyć takie ośrodki, jak np. Poradnie Zdrowia Psychicznego, Poradnie Leczenia Uzależnień i Poradnie Psychologiczno-Pedagogiczne, które zawarły umowy z NFZ.

Największymi organizacjami zrzeszającymi psychoterapeutów w Polsce są Polskie Towarzystwo Terapii Poznawczej i Behawioralnej (ponad 1900 certyfikowanych psychoterapeutów), Polskie Towarzystwo Psychiatryczne (ok. 550 certyfikowanych psychoterapeutów), Polskie Towarzystwo Psychologiczne (ok. 300) oraz Polskie Towarzystwo Terapii Psychodynamicznej (ok. 200).[5] Ze względu na istnienie wielu niewielkich organizacji psychoterapeutycznych, zrzeszających po kilkunastu-kilkudziesięciu psychoterapeutów, brak centralnego oficjalnego rejestru oraz posiadania "podwójnej certyfikacji", łączna liczba psychoterapeutów posiadających certyfikat psychoterapeuty jest trudna do dokładnego ustalenia, natomiast jest szacowana na ok. 4000 osób z certyfikatami psychoterapeuty.

Mechanizmy i efektywność

edytuj

Według niektórych badań przeglądowych, większość klientów odnotowuje istotną poprawę już po około ośmiu–dwunastu sesjach terapeutycznych[6]. Wyniki opublikowanej w 2017 r. metaanalizy 207 badań sugerują, że już ok. 8 tygodni psychoterapii może wiązać się z utrzymującymi się w badaniach kontrolnych po 6 miesiącach zmianami takich cech osobowości, jak stabilność emocjonalna i ekstrawersja[7]. Efekt ten występował w znacznej mierze niezależnie od rodzaju terapii, czy wieku lub płci uczestników badania.

W Polsce przegląd metaanaliz dotyczący skuteczności psychoterapii w leczeniu zaburzeń psychicznych przeprowadził w 2022 roku zespół naukowców w ramach Zespołu Roboczego Polskiego Towarzystwa Terapii Poznawczej i Behawioralnej ds. Badań nad Skutecznością Psychoterapii [8] a w 2024 wydany został "Systematyczny narracyjny przegląd metaanaliz badań nad skutecznością psychoterapii poznawczo-behawioralnej i zaleceń terapeutycznych opublikowanych między 2010 a 2023" zawierający najbardziej współczesny przegląd metaanaliz dotyczących skuteczności psychoterapii.[9]

Praktyka oparta na dowodach

edytuj

Ruch evidence-based practice (EBP; także EBM, EBT – od medicine, treatments itp.) – nurt praktyki opartej na dowodach – wyłonił się w drugiej połowie XX wieku z nasilających się apeli o krytyczną, naukową ocenę decyzji i procedur stosowanych w medycynie, psychologii, polityce i innych obszarach życia społecznego[10][11]. Na przełomie XX i XXI wieku jego postulaty zostały szeroko zaakceptowane, m.in. przez środowiska akademickie i towarzystwa zawodowe takie jak Amerykańskie Towarzystwo Psychologiczne[12][13]. EBP w psychoterapii polega na obiektywnym badaniu efektywności różnych podejść, ze stopniowaniem wartości dowodowej różnych analiz, i promowaniem najbardziej wiarygodnych technik naukowych, takich jak eksperymenty kliniczne (RCT), podwójnie ślepe próby czy metaanalizy i recenzja naukowa kontrolujące jakość metodologiczną badań[11][14][15]. W EBP kładzie się również nacisk na szanowanie indywidualnych wartości i preferencji klientów[13].

Metody oparte na dowodach (EST – ang. empirically supported treatments) są definiowane np. jako „jasno zdefiniowane metody psychologiczne, których efektywność zademonstrowano w eksperymentach klinicznych w odniesieniu do ściśle określonej populacji[16]”. W badaniach okazuje się jednak, że większość praktyków opiera się częściej na intuicji niż metodach naukowych[17][18][19]. Kliniki i praktycy, którzy w większym stopniu korzystają z EST, notują większą efektywność i trwałość zmian terapeutycznych[20].

Wykaz skutecznych metod według Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego

edytuj

Jeden z publicznych wykazów metod opartych na naukowych dowodach prowadzi Stowarzyszenie Psychologii Klinicznej Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego, według rekomendacji grup zadaniowych ekspertów Towarzystwa[21]. Rekomendacje te mogą się z czasem zmieniać, wraz z napływem wyników kolejnych badań; aktualna lista opiera się głównie na danych dostępnych do 1998 r., aktualizacja do 2015 r. nie została jeszcze opublikowana.[kiedy?]

Wśród przedstawionych w wykazie APA powiązań zaburzeń z metodami terapeutycznymi o efektywności podpartej silnymi dowodami znajdują się na przykład:

Psychoterapia a leczenie medyczne

edytuj

Badania wskazują, że psychoterapia i leczenie psychiatryczne mogą się efektywnie uzupełniać, również w przypadku klinicznych zaburzeń psychiatrycznych, np. w leczeniu i radzeniu sobie z zaburzeniami afektywnymi[24][25], zaburzeniami lękowymi i PTSD, uzależnieniami czy schizofrenią[26]. W szczególności, o ile działanie leków jest często ograniczone do okresu ich zażywania, efekty udanej psychoterapii utrzymują się długotrwale.

Czynniki terapeutyczne

edytuj

Podjęto wiele prób sklasyfikowania i zbadania wpływu różnych czynników na efektywność psychoterapii. Wśród roboczych klasyfikacji czynników terapeutycznych można wymienić np. propozycję Irvina Yaloma[27], Grencavage i Norcrossa[28], oraz Lamberta[29]. Duża część starszych badań i metaanaliz, stwierdza, że efektywność odmiennych szkół psychoterapii głównego nurtu nie różni się znacząco [potrzebny przypis]. W związku z tym, w interpretacji wielu autorów, skuteczność terapii w większości wynika z czynników wspólnych, przede wszystkim relacji terapeutycznej, a nie z cech specyficznych dla każdego podejścia. Z drugiej strony badanie szeroko poszczególnych nurtów psychoterapii i porównania między nurtami, a nie tego jak poszczególne metody psychoterapii działają, lub nie działają, w odniesieniu do poszczególnych typów zaburzeń, jest obarczone dużymi problemami metodologicznymi. Oryginalnie, Saul Rosenzweig nazwał tę hipotezę werdyktem ptaka Dodo, cytując Alicję w Krainie Czarów[30][31]. Przykładowo, publikacja Lamberta z 1992 r. przypisała różnym czynnikom następujący wkład procentowy w sukces terapii: zmiana pozaterapeutyczna (40%), tj. czynniki działające na klienta niezależnie od udziału w terapii, np. upływ czasu; czynniki wspólne (30%), występujące w większości podejść terapeutycznych, takie jak empatyczna relacja terapeutyczna; nadzieja (15%), część poprawy wynikająca z pozytywnych oczekiwań i wiary klienta w skuteczność terapii; wreszcie, specyficzne techniki (15%) – czynniki charakterystyczne dla poszczególnych podejść.[potrzebny przypis]

We współczesnych badaniach ocenia się, że wpływ relacji terapeutycznej może odpowiadać za widoczną, ale niewielką część efektu terapeutycznego, ocenianą na ok. 7% zmienności.[32][33]

Wielu badaczy i praktyków z różnych szkół uważa jednak, że takie wyniki mogą być mylące, i w dużej mierze wynikać z metodologicznych artefaktów[34] i słabości analiz[35][36], np. porównywania wyników terapii na zbyt ogólnym poziomie, bez rozróżniania zaburzeń[37]. Autorzy ci nie zgadzają się na używanie tych porównań jako argumentu na rzecz całkowitego zrównywania skuteczności wszystkich szkół terapii we wszystkich obszarach. Odrębny nurt badań i metaanaliz (dotyczących tzw. praktyki opartej na dowodach – ang. EST) skupiających się na skuteczności konkretnych terapii w konkretnych diagnozach, przedstawia silne dowody, że niektóre metody terapeutyczne mogą być jednak bardziej skuteczne wobec poszczególnych problemów, i nie jest wszystko jedno jakiej się użyje.

W 2014 r. specjalna część jednego z czasopism naukowych Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego, Psychotherapy, została poświęcona tematowi wspólnych czynników terapeutycznych w zestawieniu z EST. Publikacje podkreśliły, że teorie wspólnych czynników terapeutycznych mogą być formułowane w sposób kompatybilny z teoriami specyficznej efektywności konkretnych technik, oraz wskazywały na liczne obszary i zagadnienia wymagające dalszych i dokładniejszych badań[38].

Jatrogenia

edytuj

Nieodpowiednia lub źle prowadzona terapia może wywołać u niektórych osób także negatywne skutki – działać jatrogennie[39]. Badania efektywności tylko czasami (w jednym z przeglądów, w 21%[40]) odnoszą się wprost do tego ryzyka. Część podejść diagnostycznych i terapeutycznych uznaje się obecnie w całości za zdyskredytowane lub poważnie ryzykowne. Jedną z propozycji klasyfikacji technik terapeutycznych pod względem groźby jatrogenii przedstawia praca Lilienfelda z 2007 r., która za ryzykowne uznaje na przykład takie podejścia, jak[41]:

  • Szczegółowy debriefing CISD po doświadczeniu traumatycznego stresu – może pogłębiać ryzyko wywołania PTSD (co potwierdzono w przeglądzie systematycznym Cochrane[42])
  • Niektóre programy profilaktyki młodocianej przestępczości i uzależnień oparte na prohibicji i straszeniu, takie jak Scared Straight oraz D.A.R.E. – mogą być nieskuteczne lub wręcz podnosić ryzyko przestępczości i uzależnień (również według badań[43][44][45])
  • Techniki odzyskiwania wypartych wspomnień, np. pod hipnozą lub przez wolne skojarzenia – mogą tworzyć fałszywe wspomnienia i traumy (także według badań[46][47][48][49][50])
  • Terapie zorientowane na zaburzenie dysocjacyjne tożsamości – mogą nasilać dysocjację tożsamości (także według badań[51])
  • Terapie zaburzeń przywiązania oparte na przymusie i konfrontacji (np. holding therapy, reparenting) – wiążą się z zagrożeniem fizycznego zdrowia dzieci[52]
  • Techniki ekspresyjne (np. z psychoterapii Gestalt) – mogą pogłębiać doświadczanie bolesnych emocji[53]

W badaniu opinii 101 ekspertów metodą delficką zespołu Norcrossa z 2006 r. oceniono co najmniej jako „zapewne zdyskredytowane”, do „na pewno zdyskredytowane” takie techniki terapeutyczne, jak na przykład[54]:

  • Terapie oparte na medycynie alternatywnej, takie jak terapia leczenia myśli Callahana, terapia orgonowa Reicha, używanie piramid energetycznych i kryształów leczniczych, bioenergetyka Lowena
  • Terapie hipnotycznej regresji do przeszłego życia
  • Terapie konwersyjne mające na celu zmianę orientacji seksualnej
  • Trening EST Erharda
  • Aroma- i koloroterapie, oraz terapie oparte na programowaniu neurolingwistycznym, do leczenia zaburzeń psychiatrycznych
  • Terapie schizofrenii oparte na teorii matki schizofrenogennej lub teorii podwójnego wiązania rodzinnego, i terapie autyzmu oparte na teorii oziębłej matki
  • Terapie zaburzeń przywiązania oparte na przymusie i konfrontacji (np. holding therapy, jw.)
  • Programy profilaktyki młodocianej przestępczości i uzależnień oparte na prohibicji i straszeniu, takie jak Scared Straight oraz D.A.R.E. (jw.)
  • Niektóre metody klasycznej psychoanalizy, takie jak terapia zazdrości o członek czy analiza snów Freuda

Spośród technik diagnostycznych, przeciętnie negatywnie oceniono takie metody, jak na przykład:

Struktura

edytuj

Kontrakt

edytuj

Za ważny element powodzenia terapii uważa się zawarcie przymierza terapeutycznego, mającego wyraz między innymi w słownym lub pisemnym „kontrakcie” – który otwarcie formułuje obustronne cele i zaangażowanie w proces, i może podlegać w trakcie pracy adaptacji[57].

Diagnoza

edytuj

Prawidłowa diagnoza psychologiczna jest podstawą udanej pomocy. Obszary diagnozy mogą obejmować, zależnie od potrzeb, wiele wymiarów i aspektów funkcjonowania, z których można wymienić na przykład[58]:

  • zasoby psychologiczne klienta i dotychczasowy mechanizm utrzymywania zdrowia (podejście salutogenetyczne),
  • mechanizm patologicznej adaptacji i funkcjonowania w zaburzeniu (podejście patogenetyczne),
  • wewnętrzne (np. osobowościowe) i zewnętrzne (np. społeczne, sytuacyjne) czynniki przyczynowe,
  • klasyfikacja zaburzenia (np. w systemie DSM-5 lub ICD-10), a wyjaśnianie jego indywidualnego mechanizmu,
  • skupienie na aktualnych objawach i mechanizmach, lub na genezie zaburzenia w przeszłości,
  • współzachorowalność, np. towarzyszące lękowi zaburzenie osobowości lub nadużywanie substancji,
  • ocenę poziomu wglądu, oporu i motywacji klienta.

Współczesne systemy i podręczniki diagnostyczne, takie jak DSM-5, starają się łączyć wielowymiarowy opis zaburzenia i jego mechanizmów, z informacjami o metodach terapii opartych na dowodach.

Zbyt powierzchowna i wieloznaczna diagnoza może popadać w efekt horoskopowy (efekt Barnuma)[59].

Klient psychoterapii ma prawo do wiedzy o swojej diagnozie, np. według kodeksu etycznego Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. Diagności nie dzielą się czasem swoją oceną, np. kierując się troską o emocje klienta, jednak najczęściej wiedza o diagnozie działa na klienta pozytywnie[60][61].

Techniki subiektywne i obiektywne

edytuj

Typowe techniki diagnostyczne obejmują m.in. obserwację, wywiad psychologiczny i testy psychologiczne. Mogą przyjmować one postaci bardziej lub mniej ustrukturowane, oraz opierać na mniej lub bardziej zobiektywizowanych normach i kluczach oceny[62][63].

Badania pokazują, że klinicyści najczęściej posługują się w diagnozie intuicyjnymi metodami, i rzadko używają technik bardziej ustrukturowanych i testowych[64][65], często w błędnym przekonaniu, że ich klienci również silnie preferują metody bardziej interpersonalne i spontaniczne[66][67]. Tymczasem, jak zauważył już np. Meehl w 1954 r., techniki posługujące się obiektywnymi kryteriami i strukturą są w codziennej praktyce bardziej trafne i rzetelne[68]. Metody subiektywne są użyteczne np. w przypadku nietypowych problemów, lub do analizowania mechanizmów i tworzenia nowych hipotez, ale ich weryfikację najlepiej wykonać według jasno określonych zasad[69]. Spostrzeżenia Meehla potwierdziło wiele późniejszych badań i metaanaliz[70][71]. Diagności nieposługujący się obiektywnymi metodami mają heurystyczną tendencję do przywiązywania nadmiernej uwagi do przypadkowych, bezwartościowych wskaźników[72][73].

Nietrafna diagnoza jest problemem szczególnie wtedy, gdy przedłuża prawidłowe rozpoznanie i leczenie zaburzeń grożących życiu. Wśród takich problemów znajduje się zaburzenie osobowości typu borderline, jadłowstręt psychiczny oraz zaburzenie afektywne dwubiegunowe – w których przypadku śmiertelność szacuje się na 5–10%[74][75]. Przykładowo, w badaniu doświadczeń osób cierpiących na zaburzenie afektywne dwubiegunowe z 1994 r., prawidłowa diagnoza zajęła poszkodowanym często nawet kilka lat kontaktu ze służbą zdrowia[76].

Formy interwencji

edytuj

Techniki, plan i formy pomocy psychologicznej zależą w dużej mierze od nurtu i podejścia psychoterapeutycznego. Najczęstszą formą jest psychoterapia indywidualna, polegająca na cotygodniowych, ok. 45–60-minutowych spotkaniach; przeciętna długość psychoterapii według niektórych badań to 8 sesji[77]. W niektórych podejściach, np. poznawczo-behawioralnym, terapeuci proponują również klientom zadania domowe do wykonania pomiędzy spotkaniami – według badań zwiększają one skuteczność terapii[78]. Wiele orientacji terapeutycznych opiera się wyłącznie na rozmowie (oraz ciszy, w niektórych technikach psychoanalitycznych[79]). Terapie mogą obejmować jednak wiele różnych aktywności, przykładowo: ćwiczenia technik relaksacyjnych, analizę postawy ciała, działania artystyczne, lub interakcję ze zwierzętami (przy czym arteterapia znajduje szereg potwierdzonych naukowo zastosowań[80], natomiast efektywność zooterapii nie została dotąd jednoznacznie wykazana[81]).

Terapia a samopomoc

edytuj

Nieprofesjonalną alternatywą dla psychoterapii są metody samopomocy psychologicznej, takie jak poradniki psychologiczne i grupy samopomocy (np. grupy programu 12 kroków, takie jak Anonimowi Alkoholicy). Ich efektywność jest bardzo zróżnicowana. Poradniki oferują niezindywidualizowaną pomoc, co w niektórych przypadkach może być nawet szkodliwe – np. pogłębiać ruminacje w depresji[82]. Grupy samopomocy takie jak program 12 kroków są natomiast krytykowane przez niektórych badaczy za dogmatyczność, niepodleganie kontroli naukowej ani zawodowej i niską efektywność w porównaniu np. do technik medycznych i behawioralnych[83][84][85].

Terapia indywidualna, rodzinna i grupowa

edytuj

Psychoterapia w postaci grupowej polega z reguły na systematycznych spotkaniach małych grup pacjentów, do 12 os., i dwóch terapeutów. Może być ona realizowana w różnych orientacjach teoretycznych. Grupy przyjmują zazwyczaj kontrakt obejmujący między innymi pełną poufność spotkań. Spotkania terapii grupowej są zwykle dłuższe, niż indywidualnej, i trwają ok. 90 minut. Według Irvina D. Yaloma, terapia grupowa cechuje się obecnością dodatkowych, korzystnych, społecznych czynników terapeutycznych[86]. Wstępne wyniki badań potwierdzają tę intuicję[87]. Efektywność terapii grupowej wykazano w badaniach i metaanalizach, między innymi w odniesieniu do depresji lub lęku społecznego, oraz ogólnego funkcjonowania społecznego w różnych zaburzeniach[88][89][90][91].

Terapia rodzinna jest typową formą w psychoterapii systemowej.

Terapia krótkoterminowa a długoterminowa

edytuj

Tradycyjna psychoterapia psychoanalityczna dopuszcza wieloletnie kontynuowanie spotkań, jednak w XX wieku zaprojektowano wiele krótszych form terapii, między innymi programy krótkoterminowe (np. Terapia Skoncentrowana na Rozwiązniu[92], Krótkoterminowa Psychoterapia Psychodynamiczna[93]), zaplanowane tylko na jedną lub kilka sesji. Metaanaliza z 2008 r. sugerowała, że długie terapie psychodynamiczne są skuteczniejsze od innych i krótszych terapii, jednak jego ponowna analiza z 2010 r. ujawniła błędy obliczeniowe, po których usunięciu nie zaobserwowano takiej różnicy[94]. Podobne wyniki uzyskały także nowsze badania – długość terapii nie przekłada się na opłacalny wzrost efektywności[95]. Metaanaliza z 2014 r. wskazuje jednak, że długoterminowe terapie psychodynamiczne mogą być użyteczne w przypadku zaburzeń osobowości[96].

Doświadczenie terapeuty

edytuj

Według pojedynczych badań, długość doświadczenia psychoterapeuty nie jest sama w sobie ważnym czynnikiem powodzenia terapii[97][98][99].

Superwizja

edytuj

Ważnym elementem profesjonalnej psychoterapii jest superwizja terapeutów. Polega ona na poddawaniu się terapeutów regularnym konsultacjom i terapii własnej. Superwizja pomaga terapeutom zachować własne zdrowie oraz poddawać swoje oceny krytycznej, profesjonalnej refleksji. Badania potwierdzają, że superwizja sprzyja efektywności terapeuty[100].

Nurty w psychoterapii

edytuj

Mnogość systemów terapeutycznych może być klasyfikowana na wiele różnych sposobów. Lidia Grzesiuk w podręczniku Psychoterapia proponuje zbliżony do następującego podział (podobny do innych popularnych klasyfikacji, np. z encyklopedii APA)[101][102]:

Klasyczne terapie psychoanalityczne

edytuj

Historycznie, klasyczna psychoanaliza miała bardzo duży wkład w popularyzację psychologii i psychoterapii. Była również celem intensywnej krytyki, zarówno z pozycji naukowych, jak i politycznych oraz religijnych[103]. W szczególności, filozof nauki Karl Popper przedstawił freudowską psychoanalizę jako czołowy przykład pseudonauki[104]. Skuteczne techniki i liczne trafne koncepcje z tego nurtu zostały zaadaptowane przez inne szkoły; obecnie, większość elementów klasycznej psychoanalizy jest uważana za mało efektywne, nienaukowe i archaiczne już podejście[54][105]. Jego tradycję kontynuują nowoczesne, bardziej empiryczne podejścia psychoanalityczne (reprezentowane np. przez Petera Fonagy’ego) oraz podejścia psychodynamiczne (popularyzowane np. przez Nancy McWilliams)[106][107].

Psychoanaliza freudowska

edytuj
Główny artykuł: Psychoanaliza.

Podejście ukształtowane przez Zygmunta Freuda. Proponuje wyjaśnienia mechanizmów powstawania zaburzeń neurotycznych, przez odwołanie do nieświadomych konfliktów wewnętrznych między instancjami psychicznymi id, ego, superego, angażujących patologiczne mechanizmy obronne. Trzy główne cele terapii:

Teoria relacji z obiektem i psychologia ego (self)

edytuj
Główny artykuł: Teoria relacji z obiektem.

Nurty teorii relacji z obiektem i psychologii ego wykształciły się w dużej mierze dzięki pracy takich klinicystów jak Anna Freud, Margaret Mahler, Donald W. Winnicot czy Melanie Klein z dziećmi. Inni przedstawiciele to np. Heinz Kohut i Otto Kernberg, zajmujący się zaburzeniami osobowości, Wilfred Bion, który rozwinął psychoanalityczne koncepcje psychozy, jak i terapii grupowej, oraz Milton Erickson. Sformułowali oni wpływowe teorie wczesnego rozwoju psychicznego człowieka, w których kluczową rolę gra relacja z pierwotnym obiektem przywiązania. Stworzyli również rozbudowane teorie wiążące zaburzenia osobowości ze specyficznymi problemami rozwojowymi, oraz teorie działania ego, obejmujące pozytywne i przystosowawcze funkcje mechanizmów obronnych[108]. Podejście to wpłynęło na rozwój teorii przywiązania, oraz terapii rodzinnych i systemowych.

Cele terapii:

  • interpretacja mechanizmów obronnych, zwłaszcza przeniesienia i przeciwprzeniesienia,
  • zawiązanie dobrej relacji terapeutycznej, umożliwiającej klientowi bezpieczne odtworzenie i analizę schematów relacji i przeżycie doświadczeń korekcyjnych

Najważniejsza w terapii opartej na TRO jest intensywna relacja pacjenta z terapeutą, wywołująca zjawisko przeniesienia pierwotnych schematów relacyjnych na kontekst terapii, co daje klientowi możliwość wglądu i przeżycia doświadczenia korekcyjnego, i dzięki temu zmiany reakcji i emocji na bardziej prawidłowe[108].

Neopsychoanaliza

edytuj
Główny artykuł: Szkoły psychoanalizy.

Inne nurty psychoanalizy obejmują m.in. społeczną teorię nerwic Karen Horney, oraz ezoteryczne, kulturowe koncepcje C.G. Junga.

Carl Gustav Jung dowodził, że część nieświadomości jest zbiorowa, i obejmuje tzw. archetypy, uniwersalne wzorce psychiczne – najstarsze i powszechne doświadczenia ludzkości. Autor ten opublikował popularne pozycje na temat psychoanalizy kulturowej, wprowadził do psychologii takie pojęcia jak introwersja, ekstrawersja i kompleks. Sam prywatnie zmagał się z doświadczeniami psychotycznymi[109].

Cele terapii:

  • badanie i uświadamianie przez pacjenta symboli, zwłaszcza symboli zbiorowych – typowych dla całej kultury ludzkiej
  • dotarcie do nieświadomości poprzez analizę symboli występujących w marzeniach sennych i fantazjach pacjenta
  • doprowadzenie pacjenta do wykorzystania własnej nieświadomej mądrości

Nowoczesna psychoanaliza i terapie psychodynamiczne

edytuj
Główny artykuł: Psychoterapia psychodynamiczna.

Terapie psychodynamiczne (często stosuje się wymiennie określenie psychoanalityczne) opierają się na częściowej adaptacji technik i ram pojęciowych psychoanalizy, szczególnie teorii relacji z obiektem i psychologii ego. Podejście to charakteryzuje[110]:

  • skupienie na centralnych, nieświadomych konfliktach psychicznych, zwłaszcza powtarzających się w biografii osoby
  • uznanie działania i ważności nieświadomych mechanizmów obronnych
  • przekonanie o tym, że zaburzenia mają najczęściej korzenie w doświadczeniach wczesnodziecięcych
  • pogląd, że wewnętrzna reprezentacja doświadczeń jest zorganizowana wokół relacji z osobami znaczącymi
  • przekonanie, że schematy relacyjne są ujawniane i odtwarzane w terapii w procesach przeniesienia i przeciwprzeniesienia
  • wykorzystywanie interpretacji przeniesienia, innych mechanizmów obronnych oraz objawów problemowych jako mechanizmu leczenia
  • założenie, że wgląd jest kluczowy dla powodzenia terapii.

Współczesne badania psychoanalityczne podejmują próby łączenia teorii psychodynamicznych z językiem psychologii poznawczej. Jednym z wiodących, wielokrotnie nagradzanych badaczy w tej dziedzinie jest Peter Fonagy, opisujący zaburzenia osobowości w kategoriach dysfunkcjonalnych schematów przywiązania, reprezentacji obiektów (mentalizacji) i regulacji emocji[111][112].

Według części badań, psychoterapia dynamiczna jest w wielu obszarach podobnie efektywna jak inne podejścia[113], m.in. w leczeniu depresji[114] i zaburzeń osobowości[115], zarówno w formie terapii długoterminowej[116], jak krótkoterminowej[117][118]. Jakość metaanaliz dotyczących terapii psychodynamicznej jest jednak krytykowana[119][120], jak stwierdza w przeglądzie z 2015 r. także psychoanalityk Peter Fonagy: poziom badań pozostawia wiele do życzenia, i jest to jednak obszar wymagający dalszych, dokładniejszych analiz[115].

Terapie behawioralne i poznawcze

edytuj

Terapia behawioralna

edytuj
Główny artykuł: Psychoterapia behawioralna.

Psychoterapia behawioralna wyłoniła się z behawioryzmu. Ukształtowali ją tacy przedstawiciele jak Albert Bandura (autor teorii społecznego uczenia się), Hans Eysenck i Joseph Wolpe. W terapii tej objawy psychopatologiczne pacjenta traktuje się jako nieprzystosowawcze zachowania nabyte w procesie uczenia się. Zachowania te, jak i zachowania przystosowawcze, kształtują się poprzez mechanizm warunkowania klasycznego, instrumentalnego, lub modelowania. Wśród technik behawioralnych są np. treningi umiejętności, desensytyzacja czy gospodarka żetonowa. Przykładem takich narzędzi są też treningi oparte na mnemonikach behawioralnych, takich jak zasada HALT z grup samopomocy Anonimowych Alkoholików[121], ACCEPT i IMPROVE z terapii dialektyczno-behawioralnej, lub ACT z terapii akceptacji i zaangażowania. Ułatwiają one uporządkowanie zachowania w sytuacji stresowej.

Cele terapii:

Psychoterapeuta na podstawie wywiadu z klientem i jego bliskimi, jak też opierając się na wynikach badań (np. w formie testów lub eksperymentów klinicznych), identyfikuje sposób kształtowania się nieprzystosowawczego nawyku oraz powstające sekwencje: „bodziec – nawyk dezadaptacyjny”

  • wyjaśnia klientowi mechanizmy powstawania jego nieprawidłowych nawyków
  • proponuje określone procedury terapeutyczne i wyjaśnia mechanizm ich działania – tj. naukę nowych, bardziej przystosowawczych form zachowania
  • psychoterapeuta wraz z klientem ustala kontrakt terapeutyczny w tym zwłaszcza cel terapii

Techniki behawioralne są uważane za szczególnie skuteczne w leczeniu m.in. depresji[122][123][124], uzależnień[125][126][127], nadwagi[128], oraz poprawy funkcjonowania społecznego w schizofrenii[129] lub radzenia sobie z chronicznym bólem[130].

Terapia poznawcza

edytuj

Terapia poznawcza (ang. cognitive therapy – CT) została zapoczątkowana przez Aarona Becka w latach 1960. w celu leczenia depresji, i rozwinięta m.in. przez Judith Beck i Alberta Ellisa. Sformułowali oni poznawczy model depresji, wyrażającej się w zbiorze konkretnych zniekształceń poznawczych w percepcji siebie, świata i przyszłości (tzw. triada depresyjna Becka). Zniekształcenia te powstają w rezultacie procesu uczenia się. Niewłaściwy sposób percepcji i interpretacji zdarzeń jest przyczyną dezadaptacyjnych zachowań[131]. Prace te zainspirowały i znalazły potwierdzenie np. w badaniach Martina Seligmana nad zjawiskiem wyuczonej bezradności[132].

Cele terapii:

  • nastawiona jest na usuwanie zaburzeń myślenia, uczy rozpoznawania dysfunkcjonalnego sposobu myślenia i jego eliminowania,
  • uczy pacjenta identyfikować schematy poznawcze, tkwiące u podstaw irracjonalnych myśli: myśli automatyczne, przekonania pośrednie i przekonania podstawowe,
  • psychoterapeuta informuje pacjenta, w jaki sposób dochodzi do zaburzeń emocjonalnych oraz występowania dysfunkcjonalnych zachowań,
  • dowodzi, że między sytuacją i zdarzeniami, w jakich pacjent uczestniczy a jego emocjami i zachowaniami pośredniczy sposób interpretacji zdarzeń składających się na tę interpretację,
  • psychoterapeuta zwraca pacjentowi uwagę na to, że stały, automatyczny sposób interpretacji zdarzeń powinien być traktowany wyłącznie jako hipoteza, którą trzeba weryfikować empirycznie.

Terapia poznawcza jest uznawana w świetle badań i metaanaliz za szczególnie skuteczną w leczeniu m.in. zaburzeń depresyjnych, także ciężkich[133][134][135][136], depresji w przebiegu zaburzenia afektywnego dwubiegunowego[137], i dystymii[138]. Może mieć postać indywidualną i grupową[139], i ma z reguły formę terapii krótko- do średnioterminowej (ok. 8-16 sesji).

Terapia poznawczo-behawioralna

edytuj
Główny artykuł: Psychoterapia poznawczo-behawioralna.

Terapia poznawczo-behawioralna (ang. cognitive-behavioral therapy, CBT) to szeroki nurt integrujący wcześniej powstałe podejścia behawioralne i poznawcze, w oparciu o teorie psychologii poznawczej, i rozszerzający je na wiele nowych zastosowań. CBT stosuje analizę czynników wpływających na zachowanie klienta, skupiając się na wywoływanych przez nie procesach poznawczych. Wykorzystuje eksperymenty behawioralne, by tą drogą sprowokować wystąpienie zmian w myśleniu. Podejście to obejmuje wiele różnorodnych procedur i technik, dopasowanych do różnych zastosowań. Często nazwą tą, także w doborze badań do metaanaliz, obejmuje się wszystkie techniki behawioralne i poznawcze, w tym terapię poznawczą Becka, terapię dialektyczno-behawioralną Linehan (DBT) czy terapię zaangażowania i akceptacji (ACT).

W ramach tzw. III fali psychoterapii poznawczo-behawioralnej, rozwijającej się od lat 90. XX wyróżnia się m.in.

U dorosłych, badania i metaanalizy wskazują na skuteczność specyficznych technik CBT w leczeniu, profilaktyce i poprawie funkcjonowania w:

Odnośnie do dzieci i nastolatków, istnieją dowody na skuteczność pewnych metod CBT w przypadku leczenia, poprawy funkcjonowania i profilaktyki:

Przykładem interwencji CBT w obszarze zdrowia publicznego jest dostępna w Nowej Zelandii gra komputerowa Sparx, która została zaprojektowana w celu profilaktyki i leczenia zaburzeń depresyjnych u młodzieży. Wstępny eksperyment kliniczny wskazuje, że zwiększa ona efektywność innych metod leczenia depresji[193].

Terapia dialektyczno-behawioralna

edytuj
Główny artykuł: Terapia dialektyczno-behawioralna.

Terapia dialektyczno-behawioralna (ang. dialectical behavior therapy, DBT) to postać terapii poznawczo-behawioralnej zaprojektowanej przez Marshę M. Linehan do pomocy klientom dotkniętych zaburzeniem osobowości typu borderline. Opiera się na rozbudowanym, poznawczym modelu zaburzeń osobowości i łączeniu technik poznawczych, teorii regulacji emocji i takich technik jak uważność (ang. mindfulness). Przedstawia całościowy protokół pracy, obejmujący zarówno program psychoterapii indywidualnej i grupowej, dostępność kryzysowego kontaktu telefonicznego klienta z terapeutą, oraz system superwizji terapeutów[194]. Marsha Linehan przyznała w wywiadzie dla The New York Times, że oparciem i motywacją są jej doświadczenia z własnym zaburzeniem borderline[195].

Badania i metaanalizy wskazują, że DBT jest szczególnie skuteczna w terapii ofiar przemocy domowej[196], zaburzenia osobowości typu borderline[197][198][199] (m.in. w przeglądzie Cochrane, z zastrzeżeniem ograniczonej jakości badań[200]), oraz zachowań autodestrukcyjnych i samobójczych[201][202][203]. Zależnie od zastosowania, jest prawdopodobnie efektywna również w relatywnie krótkoterminowych, 12-tygodniowych[196] i 6-miesięcznych postaciach[202].

Terapia akceptacji i zaangażowania

edytuj
Główny artykuł: Terapia akceptacji i zaangażowania.

Terapia akceptacji i zaangażowania (ang. acceptance and commitment therapy, ACT) jest klasyfikowana jako rodzaj terapii poznawczo-behawioralnej lub behawioralnej, i charakteryzuje się wykorzystaniem technik uważności (ang. mindfulness). Została zaprojektowana przez Hayesa, Wilsona i Strosahla[204]. Badania wskazują na jej szczególną skuteczność m.in. w poprawie funkcjonowania osób cierpiących z powodu chronicznego bólu[205][206].

Terapie humanistyczno-egzystencjalne

edytuj
Główny artykuł: Psychoterapia humanistyczna.

Główny reprezentant: C. Rogers

Zaburzenia pacjenta powstają w dzieciństwie, gdy rodzice nie stwarzają mu dogodnych do rozwoju warunków wychowawczych. Przez to człowiek w życiu dorosłym może działać destruktywnie, nieefektywnie, przeżywać napięcia itp. Cele:

  • wytworzenie zaufania między terapeutą a pacjentem
  • stworzenie pacjentowi możliwości sprzyjającego rozwoju
  • wyzwolenie sił leczniczych tkwiących w pacjencie, aby mógł zrozumieć własny problem i wprowadzić konstruktywne zmiany w życie

Terapia Gestalt

edytuj
Główny artykuł: Psychoterapia Gestalt.

Główny twórca: twórca Perls, opierał się na założeniach, że wszystkie doświadczenia jednostki porządkowane są w pewne figury, całości, postaci.

Terapia ma charakter niedyrektywny.

Cele terapii:

  • stworzenie warunków do pełnego doświadczania siebie do poszerzenia świadomości, polegającego między innymi na doświadczaniu przeciwieństw. Co pozwala na dokonywanie odpowiednich w życiu wyborów, zgodnych z autentycznymi pragnieniami i przyczynia się także do nawiązywania z innymi ludźmi rzeczywistych kontaktów.

Terapia egzystencjalna

edytuj

Twórca: Rollo May.

Cele terapii:

  • terapia ta zmierza do przewrócenia pacjentowi ontologicznej pewności, którą może on osiągnąć, jeśli będzie w stanie ujawnić własne „ja prawdziwe”. Odbywać się to może tylko w warunkach stwarzających poczucie bezpieczeństwa.
  • stworzenie z pacjentem kontaktu opartego na zrozumieniu pacjenta przy emocjonalnie pozytywnym ustosunkowaniu się psychoterapeuty
  • ujawnienie przez pacjenta „Ja prawdziwego” co prowadzi do identyfikacji uczuć i pragnień, odróżnienia ich od potrzeb innych ludzi, którzy pragnęli nimi zawładnąć, wchłonąć, pozbawić autonomii

Terapie systemowe

edytuj
Główny artykuł: Psychoterapia systemowa.

Terapie systemowe skupiają się na społecznym aspekcie zaburzeń i problemów. Wywodzą się z prac naukowców i terapeutów rodzinnych, takich jak Paul Watzlawick, Gregory Bateson, Salvador Minuchin czy Mara Selvini Palazzoli. Na poziomie teoretycznym, czerpią z cybernetycznych teorii systemów – opisują to, w jaki sposob objawy funkcjonują w kontekście społecznym przy pomocy takich pojęć, jak sprzężenia zwrotne, struktura i hierarchia systemów, i formy komunikacji. W terapii systemowej z reguły uczestniczy bliska rodzina osoby, która przejawia problemowe objawy.

Badacze tego podejścia zaproponowali opisy mechanizmów objawowych takich problemów jak jadłowstręt psychiczny i schizofrenia w kontekście systemowego funkcjonowania rodziny chorującego (np. komunikacji z podwójnym wiązaniem). Teorie te uważa się za inspirujące, ale często są one interpretowane – w duchu podobnych teorii psychiatrycznych i psychoanalitycznych z połowy XX wieku – jako przypisujące członkom rodziny odpowiedzialność za wywołanie zaburzenia, choć większość autorów podejścia systemowego nie miała tego na myśli[207][208]. Interpretacja taka nie została nigdy potwierdzona badawczo, i jest uważana za mało trafną i adekwatną, oraz krzywdzącą dla większości bliskich osób ciężko chorych, zarówno w przypadku anoreksji[209], jak i schizofrenii[210]. Nowoczesne modele systemowe takich zaburzeń jak jadłowstręt, przejawiają raczej pozytywną orientację salutogenetyczną, z elementami poznawczo-behawioralnymi, i podejście to okazuje się efektywne w terapii.

Badania potwierdzają szczególną skuteczność terapii systemowych w przypadku takich diagnoz, jak zaburzenie afektywne dwubiegunowe (ang. family focused therapy – FFT)[211][212][213], bulimia[214] czy jadłowstręt psychiczny[215][216] (zwłaszcza tzw. protokół Maudsley[217]) – choć zaznacza się, że potrzeba dalszych badań[218]. Istnieją wstępne dowody efektywności dla szeregu innych problemów u dzieci i młodzieży, takich jak zaburzenia zachowania, zaburzenia afektywne czy ADHD[219][220], i wielu zaburzeń osób dorosłych[221]. Eklektyczne terapie systemowe z elementami innych podejść są też skuteczne w przypadku rodzinnych terapii uzależnień u młodzieży[222], behawioralnej terapii uzależnień dla par[223], czy niektórych terapii problemów małżeńskich[224][225].

Szkoła komunikacyjna

edytuj

Główni przedstawiciele: P. Watzlawick, J.H. Deawin, B.D Jackson, G. Bateson, J. Halley oraz M. Selwini-Pallazoli

P. Watzlawick – każde ludzkie zachowanie traktowane jest jako komunikat, symptomy chorobowe też mogą być rozumiane jako niewerbalne komunikaty przekazywane w sposób nieintencjonalny.

Cele:

  • obserwowanie patogennych wzorów komunikowania się w rodzinie
  • wprowadzenie nowych reguł komunikowania się w systemie rodzinnym
  • posługiwanie się językiem performatywnym (co zachęca klienta do działania)
  • terapia dyrektywna.

Pallazolli – szkoła Mediolańska

edytuj

Źródeł zaburzeń upatrywał w specyficznie ukształtowanych danej rodzinie regułach określających transakcje komunikacyjne.

Cele:

  • wykrycie fundamentalnej reguły, według której przebiega to oddziaływanie w rodzinie
  • zmiana tej reguły, a także pochodnych względem niej
  • terapia dyrektywna krótkoterminowa – nastawiona na rozwiązywanie konkretnego problemu zgłaszanego aktualnie przez rodzinę

Terapia strukturalna

edytuj

Główny przedstawiciel: Salvador Minuchin. Objaw chorobowy zgłaszającego się na terapię członka rodziny należy traktować jako przejaw dysfunkcjonalności całego systemu rodzinnego.

Cele:

  • zmiana struktury rodziny, czyli pozycji, jaką zajmują poszczególni członkowie
  • wyznaczanie granic między podsystemami, gdy są one zbyt słabo wyznaczone, albo ich otwieranie, gdy są nazbyt sztywne.
  • terapeuta osiąga te cele włączając się w system rodzinny z pozycji lidera. Powstaje wówczas nowy system, stwarzający warunki, które pozwalają na przekształcenie systemu rodzinnego.

Inne szkoły psychoterapii

edytuj

Podejścia eklektyczne i integratywne

edytuj
Ta sekcja jest niekompletna. Jeśli możesz, rozbuduj ją.

Gdy psychoterapeuta łączy w swoim podejściu teoretycznym i w praktyce kilka nurtów, mówi się o psychoterapii eklektycznej. Istnieją również różne odmiany psychoterapii integratywnej, które poszukują syntezy poszczególnych podejść i metod.

Niektóre szczególnie efektywne terapie eklektyczne to Unified Protocol do leczenia zaburzeń afektywnych[226] oraz terapia multisystemowa dla młodocianych przestępców[227].

Terapie interpersonalne

edytuj

Terapie interpersonalne (ang. interpersonal therapy – IPT) łączą elementy podejścia poznawczo-behawioralnego i psychodynamicznego (teorii przywiązania). Terapia interpersonalna jest uważana ze szczególnie skuteczną w leczeniu zaburzenia z napadami objadania się[228][229] i bulimii[230][231]. Badania i metaanalizy wskazują również na jej skuteczność w leczeniu depresji[232].

Instytucje pozarządowe certyfikujące pracę psychoterapeutów

edytuj

Ze względu na brak pełnego umocowania prawnego zawodu psychoterapeuty, jak też zawodu psychologa, w Polsce profesje te funkcjonują według rozporządzeń ustalanych doraźnie przez Ministerstwo Zdrowia i NFZ. Jest to spowodowane nierozwiązanym konfliktem pomiędzy środowiskami praktyków i akademików (reprezentowanych głównie przez historycznie najstarsze Polskie Towarzystwo Psychologiczne i Polskie Towarzystwo Psychiatryczne), innymi towarzystwami klinicystów-praktyków (jak największa w kraju organizacja psychoterapeutyczna Polskie Towarzystwo Terapii Poznawczej i Behawioralnej czy Polskie Towarzystwo Terapii Psychodynamicznej), a także niewielkimi organizacjami zrzeszonymi w Polskiej Radzie Psychoterapii, o prawo do certyfikowania szkoleń psychologicznych i psychoterapeutycznych, oraz dopuszczenie do tych zawodów osób pozbawionych określonego wykształcenia z nauk społecznych lub medycznych[233][234]. Kolejne władze państwowe i kierownictwa NFZ w III RP nie były w stanie wypracować systemowego rozwiązania, i wybierały różne doraźne rozwiązania tego problemu, np. w latach 2007–2009 uznawano jedynie certyfikaty obu głównych PTP[235]. Od 2010 r. NFZ respektuje certyfikaty różnych towarzystw według ogólnych zasad przedstawionych w rozporządzeniu Ministra Zdrowia; przykładowo, w decyzji z 2013 r. psychoterapeuta był definiowany jako:

„3) psycholog albo osoba, która spełnia łącznie następujące warunki:

a) posiada dyplom lekarza lub magistra: psychologii, pielęgniarstwa, pedagogiki, resocjalizacji albo spełnia warunki określone w art. 63 ust. 1 ustawy z dnia 8 czerwca 2001 r. o zawodzie psychologa i samorządzie zawodowym psychologów (Dz.U. z 2019 r. poz. 1026),

b) ukończyła podyplomowe szkolenie w zakresie oddziaływań psychoterapeutycznych mających zastosowanie w leczeniu zaburzeń zdrowia, prowadzone metodami o udowodnionej naukowo skuteczności, w szczególności metodą terapii psychodynamicznej, poznawczo-behawioralnej lub systemowej, w wymiarze co najmniej 1200 godzin albo przed 2007 r. ukończyła podyplomowe szkolenie w zakresie oddziaływań psychoterapeutycznych mających zastosowanie w leczeniu zaburzeń zdrowia w wymiarze czasu określonym w programie tego szkolenia,

c) posiada zaświadczenie, zwane dalej „certyfikatem psychoterapeuty”, poświadczające odbycie szkolenia wymienionego w lit. b, zakończonego egzaminem przeprowadzonym przez komisję zewnętrzną wobec podmiotu kształcącego, w skład której nie wchodzą przedstawiciele podmiotu kształcącego, w szczególności powołaną przez stowarzyszenia wydające certyfikaty psychoterapeuty – zwana dalej „osobą prowadzącą psychoterapię”, lub osoba, o której mowa w lit. a, posiadająca status osoby uczestniczącej co najmniej dwa lata w podyplomowym szkoleniu, o którym mowa w lit. b, oraz posiadająca zaświadczenie wydane przez podmiot prowadzący kształcenie oraz pracująca pod nadzorem osoby posiadającej certyfikat psychoterapeuty, zwana dalej „osobą ubiegającą się o otrzymanie certyfikatu psychoterapeuty[236].”

Wśród towarzystw, których certyfikaty są w praktyce uznawane, znajdują się np.:

oraz inne organizacje np.:

Zobacz też

edytuj
Informacje w projektach siostrzanych
   Multimedia w Wikimedia Commons
   Cytaty w Wikicytatach
   Definicje słownikowe w Wikisłowniku

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Ryszard (1937-). Stachowski, Historia współczesnej myśli psychologicznej. Od Wundta do czasów najnowszych, Wyd. Naukowe „Scholar”, 2004, ISBN 978-83-7383-096-7, OCLC 749243976.
  2. ↑ W.M. Mohamed, Arab and Muslim contributions to modern neuroscience, wyd. 169(3), IBRO History of Neuroscience, 2008, s. 255.
  3. ↑ Kancelaria Sejmu RP, Internetowy System Aktów Prawnych [online], isap.sejm.gov.pl [dostęp 2016-10-18].
  4. ↑ Kancelaria Sejmu RP, Internetowy System Aktów Prawnych [online], isap.sejm.gov.pl [dostęp 2016-10-18].
  5. ↑ Stan na styczeń 2023
  6. ↑ Nathan B. Hansen, Michael J. Lambert, Evan M. Forman, The Psychotherapy Dose-Response Effect and Its Implications for Treatment Delivery Services, „Clinical Psychology: Science and Practice”, 9 (3), 2002, s. 329–343, DOI: 10.1093/clipsy.9.3.329, ISSN 1468-2850 [dostęp 2017-01-20] (ang.).
  7. ↑ Brent W. Roberts i inni, A Systematic Review of Personality Trait Change Through Intervention., „Psychological Bulletin”, 2017, DOI: 10.1037/bul0000088, ISSN 1939-1455 [dostęp 2017-01-20] (ang.).
  8. ↑ Krystyna Golonka i inni, PRZEGLĄD METAANALIZ BADAŃ NAD SKUTECZNOŚCIĄ PSYCHOTERAPII POZNAWCZO-BEHAWIORALNEJ W LECZENIU ZABURZEŃ PSYCHICZNYCH [online], Polskie Towarzystwo Terapii Poznawczej i Behawioralnej, 1 października 2022.
  9. ↑ Joachim Kowalski i inni, Systematyczny narracyjny przegląd metaanaliz badań nad skutecznością psychoterapii poznawczo-behawioralnej i zaleceń terapeutycznych opublikowanych między 2010 a 2023, PTTPB, 17 maja 2024, ISBN 978-83-915360-5-6 [dostęp 2024-11-06].
  10. ↑ Evidence-based medicine. A new approach to teaching the practice of medicine. Evidence-Based Medicine Working Group, „JAMA: The Journal of the American Medical Association”, 268 (17), s. 2420–2425, DOI: 10.1001/jama.268.17.2420.
  11. ↑ a b A.L. Cochrane, Effectiveness and efficiency: random reflections on health services, Nuffield Provincial Hospitals Trust, 1972, ISBN 0-900574-17-8.
  12. ↑ Linda F. Campbell i inni, Recognition of psychotherapy effectiveness: the APA resolution, „Psychotherapy (Chicago, Ill.)”, 50 (1), 2013, s. 98–101, DOI: 10.1037/a0031817, ISSN 1939-1536, PMID: 23505985 [dostęp 2017-01-02].
  13. ↑ a b APA Presidential Task Force on Evidence-Based Practice, Evidence-based practice in psychology, „The American Psychologist”, 61 (4), 2006, s. 271–285, DOI: 10.1037/0003-066X.61.4.271, ISSN 0003-066X, PMID: 16719673 [dostęp 2017-01-21].
  14. ↑ Howard Balshem i inni, GRADE guidelines: 3. Rating the quality of evidence, „Journal of Clinical Epidemiology”, 64 (4), s. 401–406, DOI: 10.1016/j.jclinepi.2010.07.015.
  15. ↑ Bonnie Spring, Evidence-based practice in clinical psychology: What it is, why it matters; what you need to know, „Journal of Clinical Psychology”, 63 (7), 2007, s. 611–631, DOI: 10.1002/jclp.20373, ISSN 1097-4679 [dostęp 2017-01-21] (ang.).
  16. ↑ D.L. Chambless, S.D. Hollon, Defining empirically supported therapies, „Journal of Consulting and Clinical Psychology”, 66 (1), 1998, s. 7–18, ISSN 0022-006X, PMID: 9489259 [dostęp 2017-01-21].
  17. ↑ Miriam Stewart i inni, Researching reducing health disparities: mixed-methods approaches, „Social Science & Medicine (1982)”, 66 (6), 2008, s. 1406–1417, DOI: 10.1016/j.socscimed.2007.11.021, ISSN 0277-9536, PMID: 18248867 [dostęp 2017-01-20].
  18. ↑ Charles M. Boisvert, David Faust, Practicing psychologists’ knowledge of general psychotherapy research findings: Implications for science-practice relations., „Professional Psychology: Research and Practice”, 37 (6), s. 708–716, DOI: 10.1037/0735-7028.37.6.708 [dostęp 2017-01-20].
  19. ↑ Scott O. Lilienfeld i inni, Why many clinical psychologists are resistant to evidence-based practice: Root causes and constructive remedies, „Clinical Psychology Review”, 33 (7), The Future of Evidence-Based Practice in Psychotherapy, 2013, s. 883–900, DOI: 10.1016/j.cpr.2012.09.008 [dostęp 2017-01-21].
  20. ↑ Kelly C. Cukrowicz i inni, Improved treatment outcome associated with the shift to empirically supported treatments in an outpatient clinic is maintained over a ten-year period., „Professional Psychology: Research and Practice”, 42 (2), 2011, s. 145–152, DOI: 10.1037/a0021937, ISSN 1939-1323 [dostęp 2017-01-20].
  21. ↑ Dianne L. Chambless i inni, Update on empirically validated therapies, II, „PsycEXTRA Dataset”, DOI: 10.1037/e619622010-001 [dostęp 2017-01-20].
  22. ↑ a b W.S. Agras i inni, A multicenter comparison of cognitive-behavioral therapy and interpersonal psychotherapy for bulimia nervosa, „Archives of General Psychiatry”, 57 (5), 2000, s. 459–466, ISSN 0003-990X, PMID: 10807486 [dostęp 2017-01-21].
  23. ↑ a b B. Timothy Walsh i inni, Treatment of bulimia nervosa in a primary care setting, „The American Journal of Psychiatry”, 161 (3), 2004, s. 556–561, DOI: 10.1176/appi.ajp.161.3.556, ISSN 0002-953X, PMID: 14992983 [dostęp 2017-01-21].
  24. ↑ P. Cuijpers i inni, The contribution of active medication to combined treatments of psychotherapy and pharmacotherapy for adult depression: a meta-analysis, „Acta Psychiatrica Scandinavica”, 121 (6), 2010, s. 415–423, DOI: 10.1111/j.1600-0447.2009.01513.x, ISSN 1600-0447, PMID: 19922522 [dostęp 2017-01-20].
  25. ↑ Zac E. Imel i inni, A meta-analysis of psychotherapy and medication in unipolar depression and dysthymia, „Journal of Affective Disorders”, 110 (3), 2008, s. 197–206, DOI: 10.1016/j.jad.2008.03.018, ISSN 0165-0327, PMID: 18456340 [dostęp 2017-01-20].
  26. ↑ Susan G. Lazar, The cost-effectiveness of psychotherapy for the major psychiatric diagnoses, „Psychodynamic Psychiatry”, 42 (3), 2014, s. 423–457, DOI: 10.1521/pdps.2014.42.3.423, ISSN 2162-2604, PMID: 25211432 [dostęp 2017-01-20].
  27. ↑ Irvin Yalom, Psychoterapia grupowa: teoria i praktyka, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2006, ISBN 83-233-2108-6, OCLC 749734448.
  28. ↑ Lisa M. Grencavage, John C. Norcross, Where are the commonalities among the therapeutic common factors?, „Professional Psychology: Research and Practice”, 21 (5), s. 372–378, DOI: 10.1037/0735-7028.21.5.372 [dostęp 2017-01-20].
  29. ↑ Norcross i inni, Handbook of psychotherapy integration, Basic Book, 1992, ISBN 0-465-02879-9, OCLC 25547822.
  30. ↑ Saul Rosenzweig, Some implicit common factors in diverse methods of psychotherapy., „American Journal of Orthopsychiatry”, 6 (3), s. 412–415, DOI: 10.1111/j.1939-0025.1936.tb05248.x [dostęp 2017-01-20].
  31. ↑ Scott O. Lilienfeld, Hal Arkowitz, Are All Psychotherapies Created Equal?, „Scientific American Mind”, 23 (4), s. 68–69, DOI: 10.1038/scientificamericanmind0912-68 [dostęp 2017-01-24] (ang.).
  32. ↑ Amanda A. Draheim, Page L. Anderson, Working alliance does not mediate the relation between outcome expectancy and symptom improvement following cognitive behavioural therapy for social anxiety disorder, „the Cognitive Behaviour Therapist”, 12, 2019, e41, DOI: 10.1017/S1754470X19000266, ISSN 1754-470X [dostęp 2024-03-09] (ang.).
  33. ↑ Pim Cuijpers, Mirjam Reijnders, Marcus J.H. Huibers, The Role of Common Factors in Psychotherapy Outcomes, „Annual Review of Clinical Psychology”, 15 (1), 2019, s. 207–231, DOI: 10.1146/annurev-clinpsy-050718-095424, ISSN 1548-5943 [dostęp 2024-03-09] (ang.).
  34. ↑ Rick Budd, Ian Hughes, The Dodo Bird Verdict--controversial, inevitable and important: a commentary on 30 years of meta-analyses, „Clinical Psychology & Psychotherapy”, 16 (6), 2009, s. 510–522, DOI: 10.1002/cpp.648, ISSN 1099-0879, PMID: 19728292 [dostęp 2017-01-20].
  35. ↑ Paul Crits-Christoph, Limitations of the dodo bird verdict and the role of clinical trials in psychotherapy research: Comment on Wampold et al. (1997)., „Psychological Bulletin”, 122 (3), s. 216–220, DOI: 10.1037/0033-2909.122.3.216 [dostęp 2017-01-20].
  36. ↑ Robert J. DeRubeis, Melissa A. Brotman, Carly J. Gibbons, A Conceptual and Methodological Analysis of the Nonspecifics Argument, „Clinical Psychology: Science and Practice”, 12 (2), 2005, s. 174–183, DOI: 10.1093/clipsy.bpi022, ISSN 1468-2850 [dostęp 2017-01-20] (ang.).
  37. ↑ Jedidiah Siev, Jonathan D. Huppert, Dianne L. Chambless, The Dodo Bird, treatment technique, and disseminating empirically supported treatments., „the Behavior Therapist”, 32(4), 1 kwietnia 2009, s. 71–76, ISSN 0278-8403 [dostęp 2017-01-20].
  38. ↑ Special section: Common factors, „Psychotherapy: Theory, Research, Practice, Training”, 51 (4), APA PsycNET, 2014, s. 476–524 [dostęp 2017-01-20] (ang.).
  39. ↑ David H. Barlow, Negative effects from psychological treatments: a perspective, „The American Psychologist”, 65 (1), 2010, s. 13–20, DOI: 10.1037/a0015643, ISSN 1935-990X, PMID: 20063906 [dostęp 2017-01-20].
  40. ↑ Ulf Jonsson i inni, Reporting of harms in randomized controlled trials of psychological interventions for mental and behavioral disorders: a review of current practice, „Contemporary Clinical Trials”, 38 (1), 2014, s. 1–8, DOI: 10.1016/j.cct.2014.02.005, ISSN 1559-2030, PMID: 24607768 [dostęp 2017-01-20].
  41. ↑ Scott O. Lilienfeld, Psychological Treatments That Cause Harm, „Perspectives on Psychological Science”, 2 (1), 2016, s. 53–70, DOI: 10.1111/j.1745-6916.2007.00029.x [dostęp 2017-01-20] (ang.).
  42. ↑ S. Rose i inni, Psychological debriefing for preventing post traumatic stress disorder (PTSD), „The Cochrane Database of Systematic Reviews” (2), 2002, CD000560, DOI: 10.1002/14651858.CD000560, ISSN 1469-493X, PMID: 12076399 [dostęp 2017-01-21].
  43. ↑ Anthony Petrosino i inni, ‘Scared Straight’ and other juvenile awareness programs for preventing juvenile delinquency, John Wiley & Sons, Ltd, 30 kwietnia 2013, DOI: 10.1002/14651858.cd002796, ISSN 1465-1858 [dostęp 2017-01-20] (ang.).
  44. ↑ D.P. Rosenbaum, G.S. Hanson, Assessing the Effects of School-Based Drug Education: A Six-Year Multilevel Analysis of Project D.A.R.E., „Journal of Research in Crime and Delinquency”, 35 (4), 2016, s. 381–412, DOI: 10.1177/0022427898035004002 [dostęp 2017-01-21] (ang.).
  45. ↑ Donald R. Lynam i inni, Project DARE: No effects at 10-year follow-up., „Journal of Consulting and Clinical Psychology”, 67 (4), 1999, DOI: 10.1037/0022-006X.67.4.590, ISSN 1939-2117 [dostęp 2017-01-21].
  46. ↑ Elizabeth F. Loftus, John C. Palmer, Reconstruction of automobile destruction: An example of the interaction between language and memory, „Journal of Verbal Learning and Verbal Behavior”, 13 (5), 1974, s. 585–589, DOI: 10.1016/S0022-5371(74)80011-3 [dostęp 2017-01-21].
  47. ↑ Whitfield i inni, Misinformation concerning child sexual abuse and adult survivors, Haworth Maltreatment & Trauma Press, 2001, ISBN 0-7890-1901-9, OCLC 49261319.
  48. ↑ Ketcham, Katherine, 1949-, The myth of repressed memory. False memories and allegations of sexual abuse, St. Martin’s Griffin, 1996, ISBN 978-0-312-14123-3, OCLC 33359619.
  49. ↑ Royal College of Psychiatrists’ Working Group on Reported Recovered Memories of Child Sexual Abuse: Professor Sydney Brandon (Chair) i inni, Reported recovered memories of child sexual abuse, „The Psychiatrist”, 21 (10), 1997, s. 663–665, DOI: 10.1192/pb.21.10.663, ISSN 1758-3209 [dostęp 2017-01-21] (ang.).
  50. ↑ Scientific status of refreshing recollection by the use of hypnosis. Council on Scientific Affairs, „JAMA: The Journal of the American Medical Association”, 253 (13), s. 1918–1923, DOI: 10.1001/jama.253.13.1918.
  51. ↑ August Piper, Harold Merskey, The persistence of folly: critical examination of dissociative identity disorder. Part II. The defence and decline of multiple personality or dissociative identity disorder, „Canadian Journal of Psychiatry. Revue Canadienne De Psychiatrie”, 49 (10), 2004, s. 678–683, ISSN 0706-7437, PMID: 15560314 [dostęp 2017-01-21].
  52. ↑ M. Chaffin, Report of the APSAC Task Force on Attachment Therapy, Reactive Attachment Disorder, and Attachment Problems, „Child Maltreatment”, 11 (1), 2016, s. 76–89, DOI: 10.1177/1077559505283699 [dostęp 2017-01-20] (ang.).
  53. ↑ Laura E. Wagner-Moore, Gestalt Therapy: Past, Present, Theory, and Research., „Psychotherapy: Theory, Research, Practice, Training”, 41 (2), s. 180–189, DOI: 10.1037/0033-3204.41.2.180 [dostęp 2017-01-20].
  54. ↑ a b John C. Norcross, Gerald P. Koocher, Ariele Garofalo, Discredited psychological treatments and tests: A Delphi poll., „Professional Psychology: Research and Practice”, 37 (5), s. 515–522, DOI: 10.1037/0735-7028.37.5.515 [dostęp 2017-01-20].
  55. ↑ Scott O. Lilienfeld, James M. Wood, Howard N. Garb, The Scientific Status of Projective Techniques, „Psychological Science in the Public Interest”, 1 (2), 2016, s. 27–66, DOI: 10.1111/1529-1006.002 [dostęp 2017-01-21] (ang.).
  56. ↑ Stemplewska-Żakowicz, K. Recenzja Testu Drzewa Charlesa Kocha. „Komisja ds. Testów Psychologicznych PAN”, 2014. 
  57. ↑ Rita B. Ardito, Daniela Rabellino, Therapeutic Alliance and Outcome of Psychotherapy: Historical Excursus, Measurements, and Prospects for Research, „Frontiers in Psychology”, 2, 2011, DOI: 10.3389/fpsyg.2011.00270, ISSN 1664-1078, PMID: 22028698, PMCID: PMC3198542 [dostęp 2017-01-21].
  58. ↑ Władysław Jacek Paluchowski, Diagnoza psychologiczna: proces–narzędzia–standardy, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, 2007, ISBN 978-83-60501-18-4, OCLC 750034134.
  59. ↑ Bertram R. Forer, The fallacy of personal validation: a classroom demonstration of gullibility., „The Journal of Abnormal and Social Psychology”, 44 (1), s. 118–123, DOI: 10.1037/h0059240 [dostęp 2017-01-21].
  60. ↑ P. McDonald-Scott, S. Machizawa, H. Satoh, Diagnostic disclosure: a tale in two cultures, „Psychological Medicine”, 22 (1), 1992, s. 147–157, ISSN 0033-2917, PMID: 1574550 [dostęp 2017-01-21].
  61. ↑ Gill Pinner, Walter Pierre Bouman, To tell or not to tell: on disclosing the diagnosis of dementia, „International Psychogeriatrics”, 14 (2), 2002, s. 127–137, ISSN 1041-6102, PMID: 12243205 [dostęp 2017-01-21].
  62. ↑ Stemplewska-Żakowicz i inni, Wywiad w różnych kontekstach praktycznych, Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, 2005, ISBN 83-88242-32-6, OCLC 836238404.
  63. ↑ Elżbieta Hornowska, Testy psychologiczne: teoria i praktyka, Wydawnictwo Naukowe „Scholar”, 2016, ISBN 978-83-7383-238-1, OCLC 946450658.
  64. ↑ Scott I. Vrieze, William M. Grove, Survey on the use of clinical and mechanical prediction methods in clinical psychology., „Professional Psychology: Research and Practice”, 40 (5), 2009, s. 525–531, DOI: 10.1037/a0014693, ISSN 1939-1323 [dostęp 2017-01-21].
  65. ↑ C. Edward Watkins i inni, Contemporary practice of psychological assessment by clinical psychologists., „Professional Psychology: Research and Practice”, 26 (1), 1995, s. 54–60, DOI: 10.1037/0735-7028.26.1.54, ISSN 1939-1323 [dostęp 2017-01-21].
  66. ↑ Katrin Bruchmüller i inni, Popular or Unpopular? Therapists’ Use of Structured Interviews and Their Estimation of Patient Acceptance, „Behavior Therapy”, 42 (4), s. 634–643, DOI: 10.1016/j.beth.2011.02.003 [dostęp 2017-01-21].
  67. ↑ Andrea Suppiger i inni, Acceptance of Structured Diagnostic Interviews for Mental Disorders in Clinical Practice and Research Settings, „Behavior Therapy”, 40 (3), 2009, s. 272–279, DOI: 10.1016/j.beth.2008.07.002 [dostęp 2017-01-21].
  68. ↑ Paul E. Meehl, Clinical versus statistical prediction: A theoretical analysis and a review of the evidence., University of Minnesota Press, 1954, DOI: 10.1037/11281-000 [dostęp 2017-01-21].
  69. ↑ Paul E. Meehl, When shall we use our heads instead of the formula?, „Journal of Counseling Psychology”, 4 (4), s. 268–273, DOI: 10.1037/h0047554 [dostęp 2017-01-21].
  70. ↑ M.J. White, The Meta-Analysis of Clinical Judgment Project: Fifty-Six Years of Accumulated Research on Clinical Versus Statistical Prediction Stefania Aegisdottir, „The Counseling Psychologist”, 34 (3), 2016, s. 341–382, DOI: 10.1177/0011000005285875 [dostęp 2017-01-21] (ang.).
  71. ↑ W.M. Grove i inni, Clinical versus mechanical prediction: a meta-analysis, „Psychological Assessment”, 12 (1), 2000, s. 19–30, ISSN 1040-3590, PMID: 10752360 [dostęp 2017-01-21].
  72. ↑ Katrin Bruchmüller, Thomas D. Meyer, Diagnostically irrelevant information can affect the likelihood of a diagnosis of bipolar disorder, „Journal of Affective Disorders”, 116 (1–2), 2009, s. 148–151, DOI: 10.1016/j.jad.2008.11.018, ISSN 1573-2517, PMID: 19103463 [dostęp 2017-01-21].
  73. ↑ Larissa Wolkenstein i inni, Misdiagnosing bipolar disorder--do clinicians show heuristic biases?, „Journal of Affective Disorders”, 130 (3), 2011, s. 405–412, DOI: 10.1016/j.jad.2010.10.036, ISSN 1573-2517, PMID: 21093059 [dostęp 2017-01-21].
  74. ↑ American Psychiatric Association, Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th Ed)., s. 338–345, 663–666, ISBN 978-0-89042-555-8, OCLC 927058993.
  75. ↑ Ian M. Anderson, Peter M. Haddad, Jan Scott, Bipolar disorder, „British Medical Journal”, 345, 2012, e8508, DOI: 10.1136/bmj.e8508, ISSN 1756-1833, PMID: 23271744 [dostęp 2017-01-24] (ang.).
  76. ↑ Jennifer D. Lish i inni, The National Depressive and Manic-depressive Association (DMDA) survey of bipolar members, „Journal of Affective Disorders”, 31 (4), s. 281–294, DOI: 10.1016/0165-0327(94)90104-x.
  77. ↑ Mary P. Koss, Length of psychotherapy for clients seen in private practice., „Journal of Consulting and Clinical Psychology”, 47 (1), 1979, s. 210–212, DOI: 10.1037/0022-006x.47.1.210, ISSN 1939-2117 [dostęp 2017-01-24] (ang.).
  78. ↑ Nikolaos Kazantzis, Frank P. Deane, Kevin R. Ronan, Homework Assignments in Cognitive and Behavioral Therapy: A Meta-Analysis, „Clinical Psychology: Science and Practice”, 7 (2), 2000, s. 189–202, DOI: 10.1093/clipsy.7.2.189, ISSN 1468-2850 [dostęp 2017-01-24] (ang.).
  79. ↑ John Gale, Beatriz Sanchez, The Meaning and Function of Silence in Psychotherapy with Particular Reference to a Therapeutic Community Treatment Programme, „Psychoanalytic Psychotherapy”, 19 (3), 2005, s. 205–220, DOI: 10.1080/02668730500238218, ISSN 0266-8734 [dostęp 2017-01-24].
  80. ↑ Heather L. Stuckey, Jeremy Nobel, The Connection Between Art, Healing, and Public Health: A Review of Current Literature, „American Journal of Public Health”, 100 (2), 2017, s. 254–263, DOI: 10.2105/AJPH.2008.156497, ISSN 0090-0036, PMID: 20019311, PMCID: PMC2804629 [dostęp 2017-01-24].
  81. ↑ Anna Chur-Hansen, Cindy Stern, Helen Winefield, Gaps in the evidence about companion animals and human health: some suggestions for progress, „International Journal of Evidence-Based Healthcare”, 8 (3), s. 140–146, DOI: 10.1111/j.1744-1609.2010.00176.x [dostęp 2017-01-24].
  82. ↑ Gerald J. Haeffel, When self-help is no help: Traditional cognitive skills training does not prevent depressive symptoms in people who ruminate, „Behaviour Research and Therapy”, 48 (2), 2010, s. 152–157, DOI: 10.1016/j.brat.2009.09.016 [dostęp 2017-01-24].
  83. ↑ Zachary Dodes, Lance Dodes, The sober truth: debunking the bad science behind 12-step programs and the rehab industry, Beacon Press, 2014, ISBN 978-0-8070-3315-9, OCLC 852457593.
  84. ↑ Gabrielle Glaser, The Bad Science of Alcoholics Anonymous, „The Atlantic” [dostęp 2017-01-24] (ang.).
  85. ↑ G.A. Marlatt, The controlled-drinking controversy. A commentary, „The American Psychologist”, 38 (10), 1983, s. 1097–1110, ISSN 0003-066X, PMID: 6357011 [dostęp 2017-01-24].
  86. ↑ Irvin D. Yalom, Psychoterapia grupowa. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2006, ISBN 83-233-2108-6, OCLC 749734448.
  87. ↑ Amy Paturel, Power in numbers, „Monitor on Psychology”, American Psychological Association, listopad 2012 [dostęp 2017-01-24] (ang.).
  88. ↑ Seth Himelhoch, Deborah R. Medoff, Gloria Oyeniyi, Efficacy of group psychotherapy to reduce depressive symptoms among HIV-infected individuals: a systematic review and meta-analysis, „AIDS patient care and STDs”, 21 (10), 2007, s. 732–739, DOI: 10.1089/apc.2007.0012, ISSN 1087-2914, PMID: 17949272 [dostęp 2017-01-24].
  89. ↑ Markus Kösters i inni, A meta-analytic review of the effectiveness of inpatient group psychotherapy., „Group Dynamics: Theory, Research, and Practice”, 10 (2), s. 146–163, DOI: 10.1037/1089-2699.10.2.146 [dostęp 2017-01-24].
  90. ↑ Wilson McDermut, Ivan W. Miller, Richard A. Brown, The Efficacy of Group Psychotherapy for Depression: A Meta-analysis and Review of the Empirical Research, „Clinical Psychology: Science and Practice”, 8 (1), 2001, s. 98–116, DOI: 10.1093/clipsy.8.1.98, ISSN 1468-2850 [dostęp 2017-01-24] (ang.).
  91. ↑ B. Hodgkinson i inni, The effectiveness of individual therapy and group therapy in the treatment of schizophrenia, Centre for Reviews and Dissemination (UK), 2000 [dostęp 2017-01-24] (ang.).
  92. ↑ Czym jest terapia? – Terapia i coaching – Gabinet Specjalistyczny, „Terapia i coaching – Gabinet Specjalistyczny” [dostęp 2017-09-13].
  93. ↑ ISTDP Terapia – czym jest i czym się wyróżnia [online], www.istdp-terapia.pl [dostęp 2017-09-13].
  94. ↑ Sunil S. Bhar i inni, Is Longer-Term Psychodynamic Psychotherapy More Effective than Shorter-Term Therapies? Review and Critique of the Evidence, „Psychotherapy and Psychosomatics”, 79 (4), s. 208–216, DOI: 10.1159/000313689, PMID: 20424498, PMCID: PMC2889262 [dostęp 2017-01-24].
  95. ↑ Timo Maljanen i inni, The cost-effectiveness of short-term and long-term psychotherapy in the treatment of depressive and anxiety disorders during a 5-year follow-up, „Journal of Affective Disorders”, 190, 2016, s. 254–263, DOI: 10.1016/j.jad.2015.09.065, ISSN 1573-2517, PMID: 26540079 [dostęp 2017-01-24].
  96. ↑ Falk Leichsenring, Sven Rabung, Long-Term Psychodynamic Psychotherapy in Complex Mental Disorders: Update of a Meta-Analysis, „FOCUS”, 12 (3), 2014, s. 336–346, DOI: 10.1176/appi.focus.12.3.336, ISSN 1541-4094 [dostęp 2017-01-24].
  97. ↑ M.E. Franklin, A Naturalistic Examination of Therapist Experience and Outcome of Exposure and Ritual Prevention for OCD, „Psychotherapy Research”, 13 (2), 2003, s. 153–167, DOI: 10.1093/ptr/kpg016, ISSN 1050-3307 [dostęp 2017-01-24] [zarchiwizowane z adresu 2017-02-02] (ang.).
  98. ↑ Contribution of Therapist Experience and Personal Characteristics to the Working Alliance (PDF Download Available) [online], ResearchGate [dostęp 2017-01-24] (ang.).
  99. ↑ J.D. Huppert i inni, Therapists, therapist variables, and cognitive-behavioral therapy outcome in a multicenter trial for panic disorder, „Journal of Consulting and Clinical Psychology”, 69 (5), 2001, s. 747–755, ISSN 0022-006X, PMID: 11680551 [dostęp 2017-01-24].
  100. ↑ Diane E. Sholomskas i inni, We don’t train in vain: a dissemination trial of three strategies of training clinicians in cognitive-behavioral therapy, „Journal of Consulting and Clinical Psychology”, 73 (1), 2005, s. 106–115, DOI: 10.1037/0022-006X.73.1.106, ISSN 0022-006X, PMID: 15709837, PMCID: PMC2367057 [dostęp 2017-01-20].
  101. ↑ Lidia (1942-) Grzesiuk, Psychoterapia. Szkoły, zjawiska, techniki i specyficzne problemy. Praca zbiorowa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, ISBN 83-01-11406-1, OCLC 69534533.
  102. ↑ Different approaches to psychotherapy [online], apa.org [dostęp 2017-01-24] (ang.).
  103. ↑ Brunner, José, 1954-, Freud and the politics of psychoanalysis, Transaction, 2001, ISBN 0-7658-0672-X, OCLC 45015198.
  104. ↑ Karl Raimund Popper, Conjectures and refutations: the growth of scientific knowledge, Routledge, 1963, ISBN 0-415-28594-1, OCLC 49593492.
  105. ↑ Drew Westen, The scientific legacy of Sigmund Freud: Toward a psychodynamically informed psychological science., „Psychological Bulletin”, 124 (3), 1998, s. 333–371, DOI: 10.1037/0033-2909.124.3.333, ISSN 1939-1455 [dostęp 2017-01-24] (ang.).
  106. ↑ PETER FONAGY, Psychoanalysis today, „World Psychiatry”, 2 (2), 2017, s. 73–80, ISSN 1723-8617, PMID: 16946899, PMCID: PMC1525087 [dostęp 2017-01-24].
  107. ↑ Nancy McWilliams, Diagnoza psychoanalityczna, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2009, ISBN 978-83-7489-227-8, OCLC 751009037.
  108. ↑ a b St. Clair, Michael, 1940-, Object relations and self psychology. An introduction, Brooks/Cole, 2000, ISBN 0-534-36280-X, OCLC 41326340.
  109. ↑ Sara Corbett, Carl Jung and the Holy Grail of the Unconscious, „The New York Times”, 16 września 2009, ISSN 0362-4331 [dostęp 2017-01-24].
  110. ↑ Norman Sundberg, Clinical Psychology: Evolving Theory, Practice, and Research, Prentice Hall, 2002, ISBN 0-13-087119-2, OCLC 45700639.
  111. ↑ UK psychologist wins British Academy’s prestigious Wiley Prize in Psychology, „The Psychologist”, British Psychological Society, 2015 [dostęp 2017-01-24] (ang.).
  112. ↑ Peter Fonagy, Mary Target, The Mentalization-Focused Approach to Self Pathology, „Journal of Personality Disorders”, 20 (6), 2006, s. 544–576, DOI: 10.1521/pedi.2006.20.6.544, ISSN 0885-579X [dostęp 2017-01-24].
  113. ↑ Jonathan Shedler, The efficacy of psychodynamic psychotherapy, „The American Psychologist”, 65 (2), 2010, s. 98–109, DOI: 10.1037/a0018378, ISSN 1935-990X, PMID: 20141265 [dostęp 2017-01-24].
  114. ↑ Ellen Driessen i inni, The efficacy of short-term psychodynamic psychotherapy for depression: a meta-analysis, „Clinical Psychology Review”, 30 (1), 2010, s. 25–36, DOI: 10.1016/j.cpr.2009.08.010, ISSN 1873-7811, PMID: 19766369 [dostęp 2017-01-24].
  115. ↑ a b Peter Fonagy, The effectiveness of psychodynamic psychotherapies: An update, „World Psychiatry”, 14 (2), 2015, s. 137–150, DOI: 10.1002/wps.20235, ISSN 1723-8617, PMID: 26043322, PMCID: PMC4471961 [dostęp 2017-01-24].
  116. ↑ Saskia de Maat i inni, The effectiveness of long-term psychoanalytic therapy: a systematic review of empirical studies, „Harvard Review of Psychiatry”, 17 (1), 2009, s. 1–23, DOI: 10.1080/10673220902742476, ISSN 1465-7309, PMID: 19205963 [dostęp 2017-01-24].
  117. ↑ Allan Abbass, Stephen Kisely, Kurt Kroenke, Short-term psychodynamic psychotherapy for somatic disorders. Systematic review and meta-analysis of clinical trials, „Psychotherapy and Psychosomatics”, 78 (5), 2009, s. 265–274, DOI: 10.1159/000228247, ISSN 1423-0348, PMID: 19602915 [dostęp 2017-01-24].
  118. ↑ Edward M. Anderson, Michael J. Lambert, Short-term dynamically oriented psychotherapy: A review and meta-analysis., „Clinical Psychology Review”, 1995, DOI: 10.1016/0272-7358(95)00027-M, ISSN 0272-7358 [dostęp 2017-01-24] (ang.).
  119. ↑ Michael D. Anestis, Joye C. Anestis, Scott O. Lilienfeld, When it comes to evaluating psychodynamic therapy, the devil is in the details, „The American Psychologist”, 66 (2), 2011, 149–151; discussion 152-154, DOI: 10.1037/a0021190, ISSN 1935-990X, PMID: 21299264 [dostęp 2017-01-24].
  120. ↑ Brett D. Thombs, Lisa R. Jewett, Marielle Bassel, Is there room for criticism of studies of psychodynamic psychotherapy?, „The American Psychologist”, 66 (2), 2011, 148–149; discussion 152-154, DOI: 10.1037/a0021248, ISSN 1935-990X, PMID: 21299263 [dostęp 2017-01-24].
  121. ↑ Barbara S. McCrady, Alcoholics anonymous and behavior therapy: Can habits be treated as diseases? Can diseases be treated as habits?, „Journal of Consulting and Clinical Psychology”, 62 (6), 1994, DOI: 10.1037/0022-006X.62.6.1159, ISSN 1939-2117 [dostęp 2017-01-24] (ang.).
  122. ↑ Kien Hoa Ly i inni, Behavioural activation versus mindfulness-based guided self-help treatment administered through a smartphone application: a randomised controlled trial, „BMJ Open”, 4 (1), 2014, e003440, DOI: 10.1136/bmjopen-2013-003440, ISSN 2044-6055, PMID: 24413342, PMCID: PMC3902198 [dostęp 2017-01-24] (ang.).
  123. ↑ Keith S. Dobson i inni, Randomized Trial of Behavioral Activation, Cognitive Therapy, and Antidepressant Medication in the Prevention of Relapse and Recurrence in Major Depression, „Journal of consulting and clinical psychology”, 76 (3), 2017, s. 468–477, DOI: 10.1037/0022-006X.76.3.468, ISSN 0022-006X, PMID: 18540740, PMCID: PMC2648513 [dostęp 2017-01-24].
  124. ↑ Nancy Jo Dunn i inni, A randomized trial of self-management and psychoeducational group therapies for comorbid chronic posttraumatic stress disorder and depressive disorder, „Journal of Traumatic Stress”, 20 (3), 2007, s. 221–237, DOI: 10.1002/jts.20214, ISSN 0894-9867, PMID: 17598141 [dostęp 2017-01-24].
  125. ↑ Nancy M. Petry i inni, Effect of prize-based incentives on outcomes in stimulant abusers in outpatient psychosocial treatment programs: a national drug abuse treatment clinical trials network study, „Archives of General Psychiatry”, 62 (10), 2005, s. 1148–1156, DOI: 10.1001/archpsyc.62.10.1148, ISSN 0003-990X, PMID: 16203960 [dostęp 2017-01-24].
  126. ↑ T.J. O’Farrell i inni, Cost-benefit and cost-effectiveness analyses of behavioral marital therapy as an addition to outpatient alcoholism treatment, „Journal of Substance Abuse”, 8 (2), 1996, s. 145–166, ISSN 0899-3289, PMID: 8880657 [dostęp 2017-01-24].
  127. ↑ Barbara S. McCrady i inni, A Randomized Trial of Individual and Couple Behavioral Alcohol Treatment for Women, „Journal of consulting and clinical psychology”, 77 (2), 2017, s. 243–256, DOI: 10.1037/a0014686, ISSN 0022-006X, PMID: 19309184, PMCID: PMC3150864 [dostęp 2017-01-24].
  128. ↑ Marion J. Franz i inni, Weight-Loss Outcomes: A Systematic Review and Meta-Analysis of Weight-Loss Clinical Trials with a Minimum 1-Year Follow-Up, „Journal of the American Dietetic Association”, 107 (10), 2007, s. 1755–1767, DOI: 10.1016/j.jada.2007.07.017 [dostęp 2017-01-24].
  129. ↑ Faith B. Dickerson, Wendy N. Tenhula, Lisa D. Green-Paden, The token economy for schizophrenia: review of the literature and recommendations for future research, „Schizophrenia Research”, 75 (2–3), 2005, s. 405–416, DOI: 10.1016/j.schres.2004.08.026, ISSN 0920-9964, PMID: 15885531 [dostęp 2017-01-24].
  130. ↑ S. Morley, C. Eccleston, A. Williams, Systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials of cognitive behaviour therapy and behaviour therapy for chronic pain in adults, excluding headache, „Pain”, 80 (1–2), 1999, s. 1–13, ISSN 0304-3959, PMID: 10204712 [dostęp 2017-01-24].
  131. ↑ Judith S. Beck, Terapia poznawcza: podstawy i zagadnienia szczegółowe, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2005, ISBN 83-233-1986-3, OCLC 749851189.
  132. ↑ Rob Hirtz, Martin Seligman’s Journey, „The Pennsylvania Gazette”, University of Pennsylvania, Philadelphia, PA 1999 [dostęp 2017-01-24].
  133. ↑ Steven D. Hollon i inni, Effect of Cognitive Therapy With Antidepressant Medications vs Antidepressants Alone on the Rate of Recovery in Major Depressive Disorder, „JAMA psychiatry”, 71 (10), 2017, s. 1157–1164, DOI: 10.1001/jamapsychiatry.2014.1054, ISSN 2168-622X, PMID: 25142196, PMCID: PMC4315327 [dostęp 2017-01-24].
  134. ↑ Robert J. DeRubeis i inni, Cognitive therapy vs medications in the treatment of moderate to severe depression, „Archives of General Psychiatry”, 62 (4), 2005, s. 409–416, DOI: 10.1001/archpsyc.62.4.409, ISSN 0003-990X, PMID: 15809408 [dostęp 2017-01-24].
  135. ↑ V. Gloaguen i inni, A meta-analysis of the effects of cognitive therapy in depressed patients, „Journal of Affective Disorders”, 49 (1), 1998, s. 59–72, ISSN 0165-0327, PMID: 9574861 [dostęp 2017-01-24].
  136. ↑ Genevieve Garratt i inni, Cognitive Processes in Cognitive Therapy: Evaluation of the Mechanisms of Change in the Treatment of Depression, „Clinical Psychology: Science and Practice”, 14 (3), 2007, s. 224–239, DOI: 10.1111/j.1468-2850.2007.00081.x, ISSN 1468-2850 [dostęp 2017-01-24] (ang.).
  137. ↑ Dominic H. Lam i inni, A randomized controlled study of cognitive therapy for relapse prevention for bipolar affective disorder: outcome of the first year, „Archives of General Psychiatry”, 60 (2), 2003, s. 145–152, ISSN 0003-990X, PMID: 12578431 [dostęp 2017-01-24].
  138. ↑ Amrollah Ebrahimi i inni, Controlled randomized clinical trial of spirituality integrated psychotherapy, cognitive-behavioral therapy and medication intervention on depressive symptoms and dysfunctional attitudes in patients with dysthymic disorder, „Advanced Biomedical Research”, 2, 2013, s. 53, DOI: 10.4103/2277-9175.114201, PMID: 24516853, PMCID: PMC3905344 [dostęp 2017-01-24].
  139. ↑ Viviana M. Wuthrich, Ronald M. Rapee, Randomised controlled trial of group cognitive behavioural therapy for comorbid anxiety and depression in older adults, „Behaviour Research and Therapy”, 51 (12), 2013, s. 779–786, DOI: 10.1016/j.brat.2013.09.002, ISSN 1873-622X, PMID: 24184427 [dostęp 2017-01-24].
  140. ↑ Agnieszka Popiel, Ewa Pragłowska, Psychoterapia poznawczo-behawioralna – praktyka oparta na badaniach empirycznych, Psychiatria w Klinice Praktycznej, tom 2 nr 3, ISSN 1899-5071.
  141. ↑ C Otte. Cognitive behavioral therapy in anxiety disorders: Current state of the evidence. „Dialogues in clinical neuroscience”. 13 (4), s. 413–421, 2011. PMID: 22275847. PMCID: PMC3263389. 
  142. ↑ Emma Robinson i inni, Internet Treatment for Generalized Anxiety Disorder: A Randomized Controlled Trial Comparing Clinician vs. Technician Assistance, „PLoS ONE”, 5 (6), 2010, e10942, DOI: 10.1371/journal.pone.0010942, PMID: 20532167, PMCID: PMC2880592, Bibcode: 2010PLoSO...510942R.
  143. ↑ a b c Brett J. Deacon, Jonathan S. Abramowitz, Cognitive and behavioral treatments for anxiety disorders: A review of meta-analytic findings, „Journal of Clinical Psychology”, 60 (4), 2004, s. 429–441, DOI: 10.1002/jclp.10255, ISSN 1097-4679 [dostęp 2017-01-25] (ang.).
  144. ↑ a b Steven D. Hollon, Michael O. Stewart, Daniel Strunk, Enduring effects for cognitive behavior therapy in the treatment of depression and anxiety, „Annual Review of Psychology”, 57, 2006, s. 285–315, DOI: 10.1146/annurev.psych.57.102904.190044, ISSN 0066-4308, PMID: 16318597 [dostęp 2017-01-25].
  145. ↑ Murray B. Stein, Michelle G. Craske, Treating Anxiety in 2017: Optimizing Care to Improve Outcomes, „Journal of the American Medical Association”, 2017, DOI: 10.1001/jama.2017.6996, PMID: 28679009.
  146. ↑ Kristin Mitte, Meta-analysis of cognitive-behavioral treatments for generalized anxiety disorder: a comparison with pharmacotherapy, „Psychological Bulletin”, 131 (5), 2005, s. 785–795, DOI: 10.1037/0033-2909.131.5.785, ISSN 0033-2909, PMID: 16187860 [dostęp 2017-01-25].
  147. ↑ a b c d e f g Andrew C. Butler i inni, The empirical status of cognitive-behavioral therapy: a review of meta-analyses, „Clinical Psychology Review”, 26 (1), 2006, s. 17–31, DOI: 10.1016/j.cpr.2005.07.003, ISSN 0272-7358, PMID: 16199119 [dostęp 2017-01-25].
  148. ↑ Kristin Mitte, A meta-analysis of the efficacy of psycho- and pharmacotherapy in panic disorder with and without agoraphobia, „Journal of Affective Disorders”, 88 (1), 2005, s. 27–45, DOI: 10.1016/j.jad.2005.05.003 [dostęp 2017-01-25].
  149. ↑ Julio Sánchez-Meca i inni, Psychological treatment of panic disorder with or without agoraphobia: A meta-analysis, „Clinical Psychology Review”, 30 (1), 2010, s. 37–50, DOI: 10.1016/j.cpr.2009.08.011 [dostęp 2017-01-25].
  150. ↑ Dina Gordon, Judy Wong, Richard G. Heimberg, Cognitive-Behavioral Therapy for Social Anxiety Disorder: The State of the Science, Justin W. Weeks (red.), John Wiley & Sons, Ltd, 2014, s. 475–497, DOI: 10.1002/9781118653920.ch22/summary, ISBN 978-1-118-65392-0 [dostęp 2017-01-25] (ang.).
  151. ↑ Ellen Driessen, Steven D. Hollon. Cognitive Behavioral Therapy for Mood Disorders: Efficacy, Moderators and Mediators. „Psychiatric Clinics of North America”. 33 (3), s. 537–555, 2010. DOI: 10.1016/j.psc.2010.04.005. PMID: 20599132. PMCID: PMC2933381. 
  152. ↑ Pooria Foroushani, Justine Schneider, Neda Assareh. Meta-review of the effectiveness of computerised CBT in treating depression. „BMC Psychiatry”. 11 (1), s. 131, 2011. DOI: 10.1186/1471-244X-11-131. PMID: 21838902. PMCID: PMC3180363. 
  153. ↑ Steven D. Hollon i inni, Prevention of relapse following cognitive therapy vs medications in moderate to severe depression, „Archives of General Psychiatry”, 62 (4), 2005, s. 417–422, DOI: 10.1001/archpsyc.62.4.417, ISSN 0003-990X, PMID: 15809409 [dostęp 2017-01-25].
  154. ↑ Rebecca Murphy, Suzanne Straebler, Zafra Cooper, Christopher G. Fairburn. Cognitive Behavioral Therapy for Eating Disorders. „Psychiatric Clinics of North America”. 33 (3), s. 611–627, 2010. DOI: 10.1016/j.psc.2010.04.004. PMID: 20599136. PMCID: PMC2928448. 
  155. ↑ Simone Munsch i inni, A randomized comparison of cognitive behavioral therapy and behavioral weight loss treatment for overweight individuals with binge eating disorder, „International Journal of Eating Disorders”, 40 (2), 2007, s. 102–113, DOI: 10.1002/eat.20350, ISSN 1098-108X [dostęp 2017-01-25] (ang.).
  156. ↑ Christopher G. Fairburn i inni, A transdiagnostic comparison of enhanced cognitive behaviour therapy (CBT-E) and interpersonal psychotherapy in the treatment of eating disorders, „Behaviour Research and Therapy”, 70, 2015, s. 64–71, DOI: 10.1016/j.brat.2015.04.010, PMID: 26000757, PMCID: PMC4461007 [dostęp 2017-01-25].
  157. ↑ Carlos M. Grilo, Robin M. Masheb, G. Terence Wilson, Efficacy of cognitive behavioral therapy and fluoxetine for the treatment of binge eating disorder: A randomized double-blind placebo-controlled comparison, „Biological Psychiatry”, 57 (3), 2005, s. 301–309, DOI: 10.1016/j.biopsych.2004.11.002 [dostęp 2017-01-25].
  158. ↑ Brynjar Emilsson i inni, Cognitive behaviour therapy in medication-treated adults with ADHD and persistent symptoms: a randomized controlled trial, „BMC psychiatry”, 11, 2011, s. 116, DOI: 10.1186/1471-244X-11-116, ISSN 1471-244X, PMID: 21787431, PMCID: PMC3155481 [dostęp 2017-01-25].
  159. ↑ Steven A. Safren i inni, Cognitive behavioral therapy vs relaxation with educational support for medication-treated adults with ADHD and persistent symptoms: a randomized controlled trial, „Journal of the American Medical Association”, 304 (8), 2010, s. 875–880, DOI: 10.1001/jama.2010.1192, ISSN 1538-3598, PMID: 20736471, PMCID: PMC3641654 [dostęp 2017-01-25].
  160. ↑ Robert J. Gatchel, Kathryn H. Rollings. Evidence-informed management of chronic low back pain with cognitive behavioral therapy. „The Spine Journal”. 8 (1), s. 40–44, 2008. DOI: 10.1016/j.spinee.2007.10.007. PMID: 18164452. PMCID: PMC3237294. 
  161. ↑ E. Leibing i inni, Cognitive-behavioral treatment in unselected rheumatoid arthritis outpatients, „The Clinical Journal of Pain”, 15 (1), 1999, s. 58–66, ISSN 0749-8047, PMID: 10206568 [dostęp 2017-01-25].
  162. ↑ Afton L. Hassett, Richard N. Gevirtz. Nonpharmacologic Treatment for Fibromyalgia: Patient Education, Cognitive-Behavioral Therapy, Relaxation Techniques, and Complementary and Alternative Medicine. „Rheumatic Disease Clinics of North America”. 35 (2), s. 393–407, 2009. DOI: 10.1016/j.rdc.2009.05.003. PMID: 19647150. PMCID: PMC2743408. 
  163. ↑ K.A. Holroyd i inni, A comparison of pharmacological (amitriptyline HCL) and nonpharmacological (cognitive-behavioral) therapies for chronic tension headaches, „Journal of Consulting and Clinical Psychology”, 59 (3), 1991, s. 387–393, ISSN 0022-006X, PMID: 2071723 [dostęp 2017-01-25].
  164. ↑ Swati Mehta i inni, An evidence-based review of the effectiveness of cognitive behavioral therapy for psychosocial issues post-spinal cord injury, „Rehabilitation Psychology”, 56 (1), 2011, s. 15–25, DOI: 10.1037/a0022743, PMID: 21401282, PMCID: PMC3206089.
  165. ↑ Alexis K. Matusiewicz, Christopher J. Hopwood, Annie N. Banducci, C.W. Lejuez. The Effectiveness of Cognitive Behavioral Therapy for Personality Disorders. „Psychiatric Clinics of North America”. 33 (3), s. 657–685, 2010. DOI: 10.1016/j.psc.2010.04.007. PMID: 20599139. PMCID: PMC3138327. 
  166. ↑ M Gutiérrez, M Sánchez, A Trujillo, L Sánchez. Cognitive-behavioral therapy for chronic psychosis. „Actas espanolas de psiquiatria”. 37 (2), s. 106–114, 2009. PMID: 19401859. 
  167. ↑ Shanaya Rathod, Peter Phiri, David Kingdon. Cognitive Behavioral Therapy for Schizophrenia. „Psychiatric Clinics of North America”. 33 (3), s. 527–536, 2010. DOI: 10.1016/j.psc.2010.04.009. PMID: 20599131. 
  168. ↑ Faith B. Dickerson, Update on Cognitive Behavioral Psychotherapy for Schizophrenia: Review of Recent Studies, „Journal of Cognitive Psychotherapy”, 18 (3), 2004, s. 189–205, DOI: 10.1891/jcop.18.3.189.65654 [dostęp 2017-01-25].
  169. ↑ T. Wykes i inni, Cognitive remediation therapy in schizophrenia: Randomised controlled trial, „The British Journal of Psychiatry”, 190 (5), 2007, s. 421–427, DOI: 10.1192/bjp.bp.106.026575, ISSN 0007-1250 [dostęp 2017-01-25] (ang.).
  170. ↑ Elizabeth W. Twamley, Dilip V. Jeste, Alan S. Bellack, A review of cognitive training in schizophrenia, „Schizophrenia Bulletin”, 29 (2), 2003, s. 359–382, ISSN 0586-7614, PMID: 14552510 [dostęp 2017-01-25].
  171. ↑ R. Kathryn McHugh, Bridget A. Hearon, Michael W. Otto. Cognitive Behavioral Therapy for Substance Use Disorders. „Psychiatric Clinics of North America”. 33 (3), s. 511–525, 2010. DOI: 10.1016/j.psc.2010.04.012. PMID: 20599130. PMCID: PMC2897895. 
  172. ↑ Stacey B. Daughters i inni, Effectiveness of a brief behavioral treatment for inner-city illicit drug users with elevated depressive symptoms: the life enhancement treatment for substance use (LETS Act!), „The Journal of Clinical Psychiatry”, 69 (1), 2008, s. 122–129, ISSN 1555-2101, PMID: 18312046 [dostęp 2017-01-25].
  173. ↑ Laura MacPherson i inni, Randomized Controlled Trial of Behavioral Activation Smoking Cessation Treatment for Smokers with Elevated Depressive Symptoms, „Journal of consulting and clinical psychology”, 78 (1), 2017, s. 55–61, DOI: 10.1037/a0017939, ISSN 0022-006X, PMID: 20099950, PMCID: PMC3108050 [dostęp 2017-01-25].
  174. ↑ Jennifer Schuster Wachen i inni, Long-term functional outcomes of women receiving cognitive processing therapy and prolonged exposure., „Psychological Trauma: Theory, Research, Practice, and Policy”, 6 (Suppl 1), 2014, S58–S65, DOI: 10.1037/a0035741, ISSN 1942-969X [dostęp 2017-01-25] (ang.).
  175. ↑ Judith K. Bass i inni, Controlled Trial of Psychotherapy for Congolese Survivors of Sexual Violence, „The New England Journal of Medicine”, 368 (23), 2013, s. 2182–2191, DOI: 10.1056/NEJMoa1211853, ISSN 0028-4793, PMID: 23738545 [dostęp 2017-01-25].
  176. ↑ D. Forbes i inni, A multisite randomized controlled effectiveness trial of cognitive processing therapy for military-related posttraumatic stress disorder, „Journal of Anxiety Disorders”, 26 (3), s. 442–452, DOI: 10.1016/j.janxdis.2012.01.006 [dostęp 2017-01-25].
  177. ↑ Leslie A. Morland i inni, Cognitive Processing Therapy for Posttraumatic Stress Disorder Delivered to Rural Veterans via Telemental Health: A Randomized Noninferiority Clinical Trial, „The Journal of Clinical Psychiatry”, 75 (5), 2014, DOI: 10.4088/JCP.13m08842, ISSN 0160-6689 [dostęp 2017-01-25] (ang.).
  178. ↑ Damon K. Ashworth i inni, A randomized controlled trial of cognitive behavioral therapy for insomnia: An effective treatment for comorbid insomnia and depression., „Journal of Counseling Psychology”, 62 (2), s. 115–123, DOI: 10.1037/cou0000059 [dostęp 2017-01-25].
  179. ↑ Joseph A. Roscoe i inni, Randomized Placebo-Controlled Trial of Cognitive Behavioral Therapy and Armodafinil for Insomnia After Cancer Treatment, „Journal of Clinical Oncology”, 33 (2), 2015, s. 165–171, DOI: 10.1200/JCO.2014.57.6769, ISSN 0732-183X, PMID: 25452447, PMCID: PMC4279236 [dostęp 2017-01-25].
  180. ↑ Laura D. Seligman, Thomas H. Ollendick. Cognitive-Behavioral Therapy for Anxiety Disorders in Youth. „Child and Adolescent Psychiatric Clinics of North America”. 20 (2), s. 217–238, 2011. DOI: 10.1016/j.chc.2011.01.003. PMID: 21440852. PMCID: PMC3091167. 
  181. ↑ a b Reinicke, M., Dattillo, F., Freeman, A. (Eds.), 2003. Cognitive Therapy with Children and Adolescents, Second Edition: A Casebook for Clinical Practice. ISBN 978-1572308534.
  182. ↑ Katharine A. Phillips, Jamison Rogers. Cognitive-Behavioral Therapy for Youth with Body Dysmorphic Disorder: Current Status and Future Directions. „Child and Adolescent Psychiatric Clinics of North America”. 20 (2), s. 287–304, 2011. DOI: 10.1016/j.chc.2011.01.004. PMID: 21440856. PMCID: PMC3070293. 
  183. ↑ Judy Garber i inni, Prevention of Depression in At-Risk Adolescents, „Journal of the American Medical Association”, 301 (21), 2009, DOI: 10.1001/jama.2009.788, ISSN 0098-7484, PMID: 19491183, PMCID: PMC2737625 [dostęp 2017-01-25] (ang.).
  184. ↑ Gregory N. Clarke i inni, A Randomized Trial of a Group Cognitive Intervention for Preventing Depression in Adolescent Offspring of Depressed Parents, „Archives of General Psychiatry”, 58 (12), 2001, DOI: 10.1001/archpsyc.58.12.1127, ISSN 0003-990X [dostęp 2017-01-25] (ang.).
  185. ↑ Anthony Spirito, Christianne Esposito-Smythers, Jennifer Wolff, Kristen Uhl. Cognitive-Behavioral Therapy for Adolescent Depression and Suicidality. „Child and Adolescent Psychiatric Clinics of North America”. 20 (2), s. 191–204, 2011. DOI: 10.1016/j.chc.2011.01.012. PMID: 21440850. PMCID: PMC3073681. 
  186. ↑ Barbara Stanley i inni, Cognitive-Behavioral Therapy for Suicide Prevention (CBT-SP): Treatment model, feasibility, and acceptability, „Journal of the American Academy of Psychiatry”, 48 (10), 2009, s. 1005–1013, DOI: 10.1097/chi.0b013e3181b5dbfe, PMID: 19730273, PMCID: PMC2888910.
  187. ↑ Denise E. Wilfley, Rachel P. Kolko, Andrea E. Kass. Cognitive-Behavioral Therapy for Weight Management and Eating Disorders in Children and Adolescents. „Child and Adolescent Psychiatric Clinics of North America”. 20 (2), s. 271–285, 2011. DOI: 10.1016/j.chc.2011.01.002. PMID: 21440855. PMCID: PMC3065663. 
  188. ↑ B Boileau. A review of obsessive-compulsive disorder in children and adolescents. „Dialogues in clinical neuroscience”. 13 (4), s. 401–411, 2011. PMID: 22275846. PMCID: PMC3263388. 
  189. ↑ Joseph F. McGuire i inni, A Meta-Analysis of Cognitive Behavior Therapy and Medication for Child Obsessive–Compulsive Disorder: Moderators of Treatment Efficacy, Response, and Remission, „Depression and Anxiety”, 32 (8), 2015, s. 580–593, DOI: 10.1002/da.22389, ISSN 1520-6394, PMID: 26130211, PMCID: PMC4515191 [dostęp 2017-01-25] (ang.).
  190. ↑ Christopher A. Flessner. Cognitive-Behavioral Therapy for Childhood Repetitive Behavior Disorders: Tic Disorders and Trichotillomania. „Child and Adolescent Psychiatric Clinics of North America”. 20 (2), s. 319–328, 2011. DOI: 10.1016/j.chc.2011.01.007. PMID: 21440858. PMCID: PMC3074180. 
  191. ↑ Joanna Kowalik, Jennifer Weller, Jacob Venter, David Drachman. Cognitive behavioral therapy for the treatment of pediatric posttraumatic stress disorder: A review and meta-analysis. „Journal of Behavior Therapy and Experimental Psychiatry”. 42 (3), s. 405–413, 2011. DOI: 10.1016/j.jbtep.2011.02.002. PMID: 21458405. 
  192. ↑ Michael S. Scheeringa, Carl F. Weems, Judith A. Cohen, Lisa Amaya-Jackson i inni. Trauma-focused cognitive-behavioral therapy for posttraumatic stress disorder in three-through six year-old children: A randomized clinical trial. „Journal of Child Psychology and Psychiatry”. 52 (8), s. 853–860, 2011. DOI: 10.1111/j.1469-7610.2010.02354.x. PMID: 21155776. PMCID: PMC3116969. 
  193. ↑ Sally N. Merry i inni, The effectiveness of SPARX, a computerised self help intervention for adolescents seeking help for depression: randomised controlled non-inferiority trial, „British Medical Journal”, 344, 2012, e2598, DOI: 10.1136/bmj.e2598, ISSN 1756-1833, PMID: 22517917, PMCID: PMC3330131 [dostęp 2017-01-25] (ang.).
  194. ↑ Marsha M. Linehan, Zaburzenie osobowości z pogranicza: terapia poznawczo-behawioralna, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2007, ISBN 978-83-233-2266-5, OCLC 749166068.
  195. ↑ Benedict Carey, Expert on Mental Illness Reveals Her Own Struggle, „The New York Times”, 23 czerwca 2011, ISSN 0362-4331 [dostęp 2017-01-24].
  196. ↑ a b Katherine M. Iverson, Chad Shenk, Alan E. Fruzzetti, Dialectical behavior therapy for women victims of domestic abuse: A pilot study., „Professional Psychology: Research and Practice”, 40 (3), 2009, s. 242–248, DOI: 10.1037/a0013476, ISSN 1939-1323 [dostęp 2017-01-24] (ang.).
  197. ↑ Sören Kliem, Christoph Kröger, Joachim Kosfelder, Dialectical behavior therapy for borderline personality disorder: a meta-analysis using mixed-effects modeling, „Journal of Consulting and Clinical Psychology”, 78 (6), 2010, s. 936–951, DOI: 10.1037/a0021015, ISSN 1939-2117, PMID: 21114345 [dostęp 2017-01-24].
  198. ↑ Thomas R. Lynch i inni, Dialectical behavior therapy for borderline personality disorder, „Annual Review of Clinical Psychology”, 3, 2007, s. 181–205, DOI: 10.1146/annurev.clinpsy.2.022305.095229, ISSN 1548-5943, PMID: 17716053 [dostęp 2017-01-24].
  199. ↑ Jamie D. Bedics i inni, Treatment differences in the therapeutic relationship and introject during a 2-year randomized controlled trial of dialectical behavior therapy versus nonbehavioral psychotherapy experts for borderline personality disorder, „Journal of Consulting and Clinical Psychology”, 80 (1), 2012, s. 66–77, DOI: 10.1037/a0026113, ISSN 1939-2117, PMID: 22061867, PMCID: PMC3265694 [dostęp 2017-01-24].
  200. ↑ Jutta M. Stoffers i inni, Psychological therapies for people with borderline personality disorder, „The Cochrane Database of Systematic Reviews” (8), 2012, CD005652, DOI: 10.1002/14651858.CD005652.pub2, ISSN 1469-493X, PMID: 22895952 [dostęp 2017-01-24].
  201. ↑ Marsha M. Linehan i inni, Two-year randomized controlled trial and follow-up of dialectical behavior therapy vs therapy by experts for suicidal behaviors and borderline personality disorder, „Archives of General Psychiatry”, 63 (7), 2006, s. 757–766, DOI: 10.1001/archpsyc.63.7.757, ISSN 0003-990X, PMID: 16818865 [dostęp 2017-01-24].
  202. ↑ a b Barbara Stanley i inni, Brief dialectical behavior therapy (DBT-B) for suicidal behavior and non-suicidal self injury, „Archives of Suicide Research: Official Journal of the International Academy for Suicide Research”, 11 (4), 2007, s. 337–341, DOI: 10.1080/13811110701542069, ISSN 1381-1118, PMID: 17882621 [dostęp 2017-01-24].
  203. ↑ Nathan Pasieczny, Jason Connor, The effectiveness of dialectical behaviour therapy in routine public mental health settings: An Australian controlled trial, „Behaviour Research and Therapy”, 49 (1), 2011, s. 4–10, DOI: 10.1016/j.brat.2010.09.006 [dostęp 2017-01-24].
  204. ↑ Steven C. Hayes, Kirk Strosahl, Kelly G. Wilson, Acceptance and Commitment Therapy: An Experiential Approach to Behavior Change, Guilford Press, 1999, ISBN 978-1-57230-481-9 [dostęp 2017-01-25] (ang.).
  205. ↑ Martine M. Veehof i inni, Acceptance-based interventions for the treatment of chronic pain: A systematic review and meta-analysis, „PAIN®”, 152 (3), 2011, s. 533–542, DOI: 10.1016/j.pain.2010.11.002 [dostęp 2017-01-25].
  206. ↑ Katie E.J. Hann, Lance M. McCracken, A systematic review of randomized controlled trials of Acceptance and Commitment Therapy for adults with chronic pain: Outcome domains, design quality, and efficacy, „Journal of Contextual Behavioral Science”, 3 (4), 2014, s. 217–227, DOI: 10.1016/j.jcbs.2014.10.001 [dostęp 2017-01-25].
  207. ↑ Paul F. Dell, Researching the Family Theories of Schizophrenia: An Exercise in Epistemological Confusion, „Family Process”, 19 (4), 1980, s. 321–335, DOI: 10.1111/j.1545-5300.1980.00321.x, ISSN 1545-5300 [dostęp 2017-01-25] (ang.).
  208. ↑ Sophie Karp, Hidden biases of psychological clinicians against mothers of children with anorexia nervosa [online], 2015 [dostęp 2017-01-25] (ang.).
  209. ↑ Daniel le Grange i inni, Academy for Eating Disorders position paper: the role of the family in eating disorders, „The International Journal of Eating Disorders”, 43 (1), 2010, s. 1–5, DOI: 10.1002/eat.20751, ISSN 1098-108X, PMID: 19728372 [dostęp 2017-01-25].
  210. ↑ Anthony I. Schuham, The double-bind hypothesis a decade later., „Psychological Bulletin”, 68 (6), 1967, s. 409–416, DOI: 10.1037/h0020188, ISSN 1939-1455 [dostęp 2017-01-25] (ang.).
  211. ↑ David J. Miklowitz i inni, Intensive psychosocial intervention enhances functioning in patients with bipolar depression: results from a 9-month randomized controlled trial, „The American Journal of Psychiatry”, 164 (9), 2007, s. 1340–1347, DOI: 10.1176/appi.ajp.2007.07020311, ISSN 0002-953X, PMID: 17728418, PMCID: PMC3579578 [dostęp 2017-01-25].
  212. ↑ Ivan W. Miller i inni, Does adjunctive family therapy enhance recovery from bipolar I mood episodes?, „Journal of Affective Disorders”, 82 (3), 2004, s. 431–436, DOI: 10.1016/j.jad.2004.01.010, ISSN 0165-0327, PMID: 15555694 [dostęp 2017-01-25].
  213. ↑ David J. Miklowitz, The Role of the Family in the Course and Treatment of Bipolar Disorder, „Current directions in psychological science”, 16 (4), 2017, s. 192–196, DOI: 10.1111/j.1467-8721.2007.00502.x, ISSN 0963-7214, PMID: 18185847, PMCID: PMC2184903 [dostęp 2017-01-25].
  214. ↑ Daniel le Grange i inni, A randomized controlled comparison of family-based treatment and supportive psychotherapy for adolescent bulimia nervosa, „Archives of General Psychiatry”, 64 (9), 2007, s. 1049–1056, DOI: 10.1001/archpsyc.64.9.1049, ISSN 0003-990X, PMID: 17768270 [dostęp 2017-01-25].
  215. ↑ Cynthia M. Bulik i inni, Anorexia nervosa treatment: a systematic review of randomized controlled trials, „The International Journal of Eating Disorders”, 40 (4), 2007, s. 310–320, DOI: 10.1002/eat.20367, ISSN 0276-3478, PMID: 17370290 [dostęp 2017-01-25].
  216. ↑ Jennifer Couturier, Melissa Kimber, Peter Szatmari, Efficacy of family-based treatment for adolescents with eating disorders: A systematic review and meta-analysis, „International Journal of Eating Disorders”, 46 (1), 2013, s. 3–11, DOI: 10.1002/eat.22042, ISSN 1098-108X [dostęp 2017-01-25] (ang.).
  217. ↑ James Lock, Daniel le Grange, Family-based treatment of eating disorders, „The International Journal of Eating Disorders”, 37 Suppl, 2005, S64–67; discussion S87-89, DOI: 10.1002/eat.20122, ISSN 0276-3478, PMID: 15852323 [dostęp 2017-01-25].
  218. ↑ Katharine L Loeb, Daniel le Grange, Family-Based Treatment for Adolescent Eating Disorders: Current Status, New Applications and Future Directions, „International journal of child and adolescent health”, 2 (2), 2009, s. 243–254, ISSN 1939-5930, PMID: 20191109, PMCID: PMC2828763 [dostęp 2017-01-25].
  219. ↑ Alan Carr, The effectiveness of family therapy and systemic interventions for child-focused problems, „Journal of Family Therapy”, 31 (1), 2009, s. 3–45, DOI: 10.1111/j.1467-6427.2008.00451.x, ISSN 1467-6427 [dostęp 2017-01-25] (ang.).
  220. ↑ Guy Diamond, Allan Josephson, Family-based treatment research: a 10-year update, „Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry”, 44 (9), 2005, s. 872–887, DOI: 10.1097/01.chi.0000169010.96783.4e, ISSN 0890-8567, PMID: 16113616 [dostęp 2017-01-25].
  221. ↑ Alan Carr, The effectiveness of family therapy and systemic interventions for adult-focused problems, „Journal of Family Therapy”, 31 (1), 2009, s. 46–74, DOI: 10.1111/j.1467-6427.2008.00452.x, ISSN 1467-6427 [dostęp 2017-01-25] (ang.).
  222. ↑ Karni Shelef i inni, Adolescent and Parent Alliance and Treatment Outcome in Multidimensional Family Therapy., „Journal of Consulting and Clinical Psychology”, 73 (4), 2005, DOI: 10.1037/0022-006X.73.4.689, ISSN 1939-2117 [dostęp 2017-01-25] (ang.).
  223. ↑ Timothy J. O’Farrell, William Fals-Stewart, Alcohol Abuse, „Journal of Marital and Family Therapy”, 29 (1), 2003, s. 121–146, DOI: 10.1111/j.1752-0606.2003.tb00387.x, ISSN 1752-0606 [dostęp 2017-01-25] (ang.).
  224. ↑ William R. Shadish, Scott A. Baldwin, Meta-analysis of MFT interventions, „Journal of Marital and Family Therapy”, 29 (4), 2003, s. 547–570, ISSN 0194-472X, PMID: 14593694 [dostęp 2017-01-25].
  225. ↑ Scott F. Jakubowski i inni, A review of empirically supported marital enrichment programs*, „Family Relations”, 53 (5), 2004, s. 528–536, DOI: 10.1111/j.0197-6664.2004.00062.x, ISSN 1741-3729 [dostęp 2017-01-25] (ang.).
  226. ↑ Todd J. Farchione i inni, Unified Protocol for Transdiagnostic Treatment of Emotional Disorders: A Randomized Controlled Trial, „Behavior Therapy”, 43 (3), 2017, s. 666–678, DOI: 10.1016/j.beth.2012.01.001, ISSN 0005-7894, PMID: 22697453, PMCID: PMC3383087 [dostęp 2017-01-25].
  227. ↑ Cindy M. Schaeffer, Charles M. Borduin, Long-term follow-up to a randomized clinical trial of multisystemic therapy with serious and violent juvenile offenders, „Journal of Consulting and Clinical Psychology”, 73 (3), 2005, s. 445–453, DOI: 10.1037/0022-006X.73.3.445, ISSN 0022-006X, PMID: 15982142 [dostęp 2017-01-25].
  228. ↑ Denise E. Wilfley i inni, A randomized comparison of group cognitive-behavioral therapy and group interpersonal psychotherapy for the treatment of overweight individuals with binge-eating disorder, „Archives of General Psychiatry”, 59 (8), 2002, s. 713–721, ISSN 0003-990X, PMID: 12150647 [dostęp 2017-01-25].
  229. ↑ Juliette M. Iacovino i inni, Psychological Treatments for Binge Eating Disorder, „Current psychiatry reports”, 14 (4), 2017, s. 432–446, DOI: 10.1007/s11920-012-0277-8, ISSN 1523-3812, PMID: 22707016, PMCID: PMC3433807 [dostęp 2017-01-25].
  230. ↑ James E. Mitchell i inni, A randomized secondary treatment study of women with bulimia nervosa who fail to respond to CBT, „The International Journal of Eating Disorders”, 32 (3), 2002, s. 271–281, DOI: 10.1002/eat.10092, ISSN 0276-3478, PMID: 12210641 [dostęp 2017-01-25].
  231. ↑ Lauri Nevonen, Anders G. Broberg, A comparison of sequenced individual and group psychotherapy for patients with bulimia nervosa, „The International Journal of Eating Disorders”, 39 (2), 2006, s. 117–127, DOI: 10.1002/eat.20206, ISSN 0276-3478, PMID: 16231341 [dostęp 2017-01-25].
  232. ↑ John C Markowitz, Myrna M Weissman, Interpersonal psychotherapy: principles and applications, „World Psychiatry”, 3 (3), 2004, s. 136–139, PMID: 16633477, PMCID: PMC1414693 (ang.).
  233. ↑ Anna Twardowska, Jak rozpoznać psychoterapeutę: Rozmowa z Zofią Milską-Wrzosińską, psychologiem i psychoterapeutą [online], wyborcza.pl, 24 stycznia 2011 [dostęp 2017-01-25].
  234. ↑ Katarzyna Nowosielska, Walka o terapie, „Rzeczpospolita”, 2 kwietnia 2011 [dostęp 2017-01-25].
  235. ↑ l, Zarządzenia Prezesa NFZ / Zarządzenia Prezesa / Narodowy Fundusz Zdrowia [online], www.nfz.gov.pl [dostęp 2017-01-25].
  236. ↑ Kancelaria Sejmu RP, Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 6 listopada 2013 r. w sprawie świadczeń gwarantowanych z zakresu opieki psychiatrycznej i leczenia uzależnień [online], Dz.U. z 2013 r., poz. 1386, isap.sejm.gov.pl, listopad 2013 [dostęp 2017-01-25].
  237. ↑ Administrator, Certyfikat PTTPB uprawnia do ubiegania się o kontrakt z NFZ [online] [dostęp 2017-01-25] [zarchiwizowane z adresu 2013-10-04].
  238. ↑ Centrum Terapii Poznawczo-Behawioralnej – Kontraktowanie usług psychoterapeutycznych przez NFZ po uzyskaniu certyfikatu psychoterapeuty CTPB [online], www.ctpb.pl [dostęp 2017-01-25] [zarchiwizowane z adresu 2017-02-02].
  239. ↑ PFP wystąpiła z PRP w 2023 roku

Bibliografia

edytuj
  • Lidia Grzesiuk (2005-2012): Psychoterapia – podręcznik akademicki t. 1-7. Warszawa, Wyd. Eneteia.
  • Walker Wolfgang (2001): Przygoda z komunikacją. Bateson, Perls, Satir, Erickson. Początki NLP. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2001.
  • Adam Bilikiewicz, Stanisław Pużyński, Jacek Wciórka, Janusz Rybakowski: Psychiatria. T. 3. Wrocław: Urban & Parner, 2003. ISBN 83-87944-24-6.
  • Janusz Rybakowski, Stanisław Pużyński, Jacek Wciórka: Psychiatria. Podstawy psychiatrii. T. 1. Wrocław: Elsevier, Urban & Parner, 2010. ISBN 978-83-7609-102-0.
  • Adam Bilikiewicz, Stanisław Pużyński, Jacek Wciórka, Janusz Rybakowski: Psychiatria. T. 2. Wrocław: Urban & Parner, 2003. ISBN 83-87944-72-6.

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Psychoterapia&oldid=75168163”