Produktywność systemu słowotwórczego polszczyzny

Produktywność systemu słowotwórczego polszczyzny – łączna liczba wszystkich neologizmów słowotwórczych utworzonych w danym czasie na gruncie języka polskiego za pomocą określonych afiksów, afiksoidów i członów złożeń oraz innych formantów.

Można je precyzyjnie scharakteryzować ze względu na liczbę struktur z danym wykładnikiem, funkcje pełnione przez środki sygnalizujące relację motywacji czy kategorie słowotwórcze reprezentowane przez nowe wyrazy pochodne. Trudnościami w jednolitym przedstawieniu produktywności słowotwórstwa języka polskiego są jednak takie czynniki, jak: zróżnicowanie okresów branych pod uwagę w opracowaniach, nierówny stopień zaawansowania badań nad poszczególnymi etapami, nieuwzględnianie wszystkich części mowy i wyrazów obcego lub rodzimego pochodzenia w niektórych z publikacji, niestosowanie wielu możliwych do wykorzystania punktów widzenia (np. perspektywy funkcjonalnej, semantycznej, tematycznej), a także niekonsekwentne podawanie dokładnych danych liczbowych przez część językoznawców.

Produktywność systemu słowotwórczego polszczyzny w dobie staropolskiej

W dobie staropolskiej bardzo produktywne były sufiksy -ca, -acz, -iciel, -ec, -nik, -isty, -ski/-skie, które tworzyły nowe nazwy wykonawców czynności. Pojawiły się ponadto wówczas pierwsze formanty zapożyczone (ściślej: wyabstrahowane z wyrazów obcego pochodzenia), czyli przyrostki -arz, -erz, -unek, -ulec. W zakresie nazw osobowych tworzono dużo imion dwuczłonowych upamiętniających życzenia rodziców pod adresem nowo narodzonego dziecka lub okoliczności jego narodzin, a także nie mniej imion przezwiskowych; w użyciu pozostawały też imiona imiesłowowe i patronimiczne. Szerzyły się poza tym zdrobnienia z przyrostkami -ch, -ech, -ich, -och, -sz, -esz, -isz, -osz, -usz, -ysz, -ek, -ko, -ik, -yk,- ak, -ina, -yna, -on, -oń, -ota, -uta i innymi. Powstało także wiele nazw miesięcy tworzonych od zjawisk przyrodniczych lub prac rolniczych.

Produktywność systemu słowotwórczego polszczyzny w dobie średniopolskiej

W dobie średniopolskiej sufiks -erz zmniejszył swoją produktywność, przyrostki -ec, ca, -acz, -ak, -ciel, -nik, -ownik, -ość zintensyfikowały natomiast swoją aktywność derywacyjną. Z semantycznego punktu widzenia neologizmy słowotwórcze tworzone za pomocą wymienionych ekspansywnych formantów reprezentowały nazwy wykonawców czynności, w tym nazwy zawodowe z wykładnikiem -nik, oraz nazwy abstrakcyjne. Tworzono ponadto wiele nowych zdrobnień. W zakresie derywacji przymiotnikowej bardzo produktywny był przyrostek -n(y), niewiele mniej formanty -liw(y) i -sk(i). Neologizmy czasownikowe zawierały z kolei rozmaite przedrostki. Jeśli chodzi o nowe przysłówki, bardzo aktywny w ich tworzeniu był sufiks -e. Przejawem wpływów innych języków na polski system derywacyjny stanowiło tworzenie (zwłaszcza w poezji) derywatów złożonych, które odzwierciedlały strukturę złożeń funkcjonujących w językach klasycznych.

Produktywność systemu słowotwórczego polszczyzny w dobie nowopolskiej

W dobie nowopolskiej nastąpił wzrost produktywności derywacji paradygmatycznej oraz mazowieckich przyrostków -ak (kosztem dawnych form na -ę) i -iwać, -ywać (kosztem starych form na -ować i -awać), spadła natomiast aktywność bardzo żywotnych we wcześniejszym okresie sufiksów -ak, -ca, -nik, -acz. Zdecydowanie nasiliło się także zjawisko tworzenia nowych skrótowców.

Produktywność systemu słowotwórczego polszczyzny w międzywojniu

W dwudziestoleciu międzywojennym rozpoczęła się znaczna część zjawisk słowotwórczych, które przybrały jeszcze bardziej na sile po drugiej wojnie światowej lub po transformacji ustrojowej. Należą do nich takie procesy, jak: ekspansja skrótowców, wykorzystywanie nazwisk jako podstaw słowotwórczych, tworzenie licznych nazw żeńskich, internacjonalizacja przejawiająca się w produktywności obcych prefiksów i członów złożeń, a także rozpowszechnienie się słowotwórstwa hybrydalnego.

Produktywność systemu słowotwórczego polszczyzny w powojennym 30-leciu

W pewnością w powojennym trzydziestoleciu powstało co najmniej 1700 neologizmów słowotwórczych, choć niektórzy badacze wskazują nawet na 5000 lub prawie 6000 takich wyrazów. Największą klasę stanowiły wśród nich rzeczowniki (67%), średnią – przymiotniki (24%), a najmniejszą – czasowniki (9%). W grupie nowych derywatów substantywnych derywaty proste, które odpowiadały za 85% wyrazów, przeważały nad  złożonymi, obejmującymi 12% leksemów, a dopełniały je słowa powstałe od wyrażeń syntaktycznych stanowiące prawie 3% materiału. W pierwszym z wymienionych zbiorów znalazły się formacje sufiksalne (93%), prefiksalne (3%), paradygmatyczne (3%), ujemne i cyrkumfiksalne (mniej niż 1%); w drugim – konstrukcje interfiksalne (64%), interfiksalno-paradygmatyczne (17%), bezafiksalne (15%), interfiksalno-sufiksalne (4%). Najbardziej produktywnymi rzeczownikowymi przyrostkami były w tym okresie sufiksy -anie, -(ow’)ec, -nia, -ka. Co do utworzonych w powojennym trzydziestoleciu przymiotnikowych wyrazów pochodnych, 64% z nich stanowiły derywaty proste, 24% – złożenia, a 12% – leksemy powstałe od wyrażeń syntaktycznych. W pierwszej grupie wystąpiły struktury sufiksalne (89%), paradygmatyczne (9%), prefiksalno-sufiksalne (1%) i prefiksalne (1%), a w drugiej z nich – interfiksalno-sufiksalne (57%), interfiksalne (37%), interfiksalno-paradygmatyczne (6%). Czasownikowe neologizmy słowotwórcze pochodzące z tego czasu można podzielić z kolei na derywaty paradygmatyczne (40%), prefiksalno-paradygmatyczne (35%), prefiksalne (23%) i sufiksalne (2%). Dla opisywanego okresu charakterystyczne były takie trendy rozwojowe, jak: tendencja do skrótu, tendencja do ekonomiczności, a także powstawanie formantów złożonych, pojawianie się nowych wykładników dawnych kategorii słowotwórczych, specjalizacja semantyczna i stylistyczna, generalizacja, rozszerzenie łączliwości formantów, tworzenie serii, działanie analogii, zapożyczenia wewnętrzne i upowszechnienie formantów obcych.

Produktywność systemu słowotwórczego polszczyzny w latach 70. XX wieku

W prasie z lat 1976–1977 powstało 1795 neologizmów słowotwórczych. 60% reprezentowało rzeczowniki, 35% – przymiotniki, 3% – czasowniki, a 2% – przysłówki. W obrębie nowych rzeczowników motywowanych wystąpiły zarówno derywaty proste (81%), jak i derywaty złożone (19%), przy czym wśród tych pierwszych struktury sufiksalne (58%) dominowały nad konstrukcjami prefiksalnymi (42%), a w drugiej grupie – złożenia interfiksalne (60%) przeważały nad złożeniami bezafiksalnymi (40%). Najbardziej produktywnymi sufiksami rzeczownikowymi były w tym czasie przyrostki -(ow’)ec, -(-ów)ka, -anie, -enie, -arz (-arka), -acja, -ość, -acz (-aczka), -ista (-istka), -stwo, -izm, a członami złożeń – cząstki mini-, mikro- i super-. Nazwy abstrakcyjne reprezentowało 47% substantywnych neologizmów słowotwórczych, nazwy atrybutywne – 27%, a nazwy agentywne – 26%; te pierwsze cechowały się ponadto dużym udziałem nazw kierunków politycznych, społecznych i artystycznych oraz specjalności naukowych, zawodowych i sportowych. Wśród utworzonych w opisywanym okresie przymiotników motywowanych znalazły się struktury sufiksalne (32%), prefiksalne (22%), prefiksalno-sufiksalne (3%), powstałe od wyrażeń przyimkowych (13%), a także formacje złożone (30%). Zróżnicowanie nowych czasowników pochodnych przedstawiało się z kolei tak, że 48% wyrazów obejmowały struktury prefiksalno-sufiksalne, 26% – sufiksalne, 21% – prefiksalne, a 5% – złożone. Produktywność słowotwórstwa języka polskiego w latach 1976–1977 można zatem scharakteryzować jako tworzenie przede wszystkim rzeczownikowych prostych derywatów sufiksalnych i złożonych derywatów interfiksalnych, które oznaczały zasadniczo szeroko rozumiane nazwy abstrakcyjne. Badań dotyczących lat 1970–1975 oraz 1977–1980 dotychczas nie przeprowadzono.

Produktywność systemu słowotwórczego polszczyzny pod koniec XX wieku

Liczbę neologizmów słowotwórczych utworzonych w latach 1989–2000 szacuje się na 2 470, a w okresie 1985–2005 – na ok. 5 000 (w tym drugim przypadku są to tylko rzeczowniki, w tym ponad 3 500 zawierających element obcy). Największy zbiór stanowiły wśród nich rzeczowniki (75%), średni – przymiotniki (9%), a najmniejszy – czasowniki (6%). W klasie nowych derywatów substantywnych derywaty proste, które obejmowały 65% wyrazów, dominowały nad  złożonymi, odpowiadającymi za 35% leksemów, a dopełniały je słowa powstałe od wyrażeń syntaktycznych stanowiące prawie 1% materiału. W pierwszej ze wspomnianych grup znalazły się formacje sufiksalne (86%), ujemne (5%), prefiksalne (4%), paradygmatyczne (4%), prefiksalno-sufiksalne (1%); w drugiej – konstrukcje bezafiksalne (41%), interfiksalne (30%), prefiksoidalne (22%),  interfiksalno-sufiksalne (4%) i interfiksalno-paradygmatyczne (3%); a w trzeciej –  struktury sufiksalne (43%), paradygmatyczne (35%) i bezafiksalne (22%). Najbardziej produktywnymi rzeczownikowymi sufiksami słowotwórczymi były w tym czasie przyrostki -anie, -(ow’ec), -ość, -ka, -izacja, -ista, -izm, prefiksami – przedrostki anty-, super-, a członami złożeń – cząstki euro-II, mini-, cyber-. Jeśli chodzi o utworzone w opisywanym okresie przymiotniki, 62% stanowiły derywaty proste, 30% – złożenia, a 8% – wyrazy pochodne od wyrażeń syntaktycznych. W pierwszej klasie wystąpiły konstrukcje sufiksalne (83%), prefiksalne (9%), prefiksalno-sufiksalne (7%) i paradygmatyczne (prawie 1%); w drugiej – formacje interfiksalno-sufiksalne (56%), interfiksalne (20%), prefiksoidalne (13%), interfiksalno-paradygmatyczne (4%), prefiksalno-sufiksalne (4%) i bezafiksalne (3%). Do najbardziej produktywnych przymiotnikowych przyrostków słowotwórczych należały sufiksy -owy, -ski, -ny. Wreszcie werbalne neologizmy słowotwórcze pochodzące z tego czasu można podzielić na derywaty prefiksalne (43%), paradygmatyczne (36%), prefiksalno-paradygmatyczne (11%) i sufiksalne (10%). Ponadto większą niż wcześniej część podstaw słowotwórczych stanowiły zapożyczenia, skrótowce i nazwiska. Drugi i najważniejszy trend stanowiła tendencja do internacjonalizacji, która przejawiała się w pięciu typach zjawisk językowych: adaptacji zapożyczeń przez wzbogacanie systemu derywacyjnego polszczyzny o nowe podstawy i formanty, wpływie zapożyczeń na aktywność rodzimych i obcych morfemów słowotwórczych, wyodrębnianiu się uszczegółowionych znaczeń w obcych cząstkach słowotwórczych, zwiększonej roli kompozycji, a także w rozszerzeniu zakresu struktur hybrydalnych. Poza tym zwiększyła się liczba złożeń kosztem derywatów prostych i udział niesufiksalnych technik derywacyjnych: derywacji prefiksalnej, paradygmatycznej i ujemnej – kosztem sufiksacji. O wiele powszechniejsze niż wcześniej stały się też formanty niepowodujące alternacji morfonologicznych oraz bezafiksalne połączenia tematów słowotwórczych, często zdezintegrowanych, w obrębie złożeń.

Produktywność systemu słowotwórczego w pierwszych dwóch dekadach XXI w.

Produktywność systemu słowotwórczego polszczyzny w języku ogólnym

Dwie pierwsze dekady XXI wieku przyniosły kolejne 1117 neologizmów słowotwórczych. Największą klasą funkcjonalną były wśród nich rzeczowniki, średnią – czasowniki, a najmniejszą – przymiotniki. W zbiorze nowych rzeczowników motywowanych derywaty proste, które odpowiadały za 63% wyrazów, przeważały nad złożeniami, obejmującymi 37% zebranych formacji. W pierwszej ze wspomnianych grup znalazły się derywaty sufiksalne (92%), prefiksalne (3%), paradygmatyczne (3%) oraz prefiksalno-sufiksalne (2%), a w drugiej z nich – struktury bezafiksalne (51%), interfiksalne (32%), prefiksoidalne (11%), interfiksalno-sufiksalne (4%) oraz interfiksalno-paradygmatyczne (2%). Najbardziej produktywnymi rzeczownikowymi formantami słowotwórczymi były w tym czasie sufiksy -ka, -(ów)ka, -(ow’)ec, -er, -ista, -ik, -ak, -owicz, a członami złożeń – cząstki e-, -mat, cyber-, -bus, eko-, euro-. Ponadto w neologizmach słowotwórczych z lat 2000–2022 swoje odzwierciedlenie znalazły takie trendy rozwojowe polskiego słowotwórstwa, jak tendencja do skrótu, precyzji, internacjonalizacji i eksploatowania rzadkich podstaw słowotwórczych. Pierwsza z nich przejawiła się w uniwerbizacji za pomocą sufiksów -(ów)ka, -(ow’)ec oraz -ak, powoływaniu do życia struktur  o skondensowanym  znaczeniu  z przyrostkami  -oza  i  -izm,  a także  posługiwaniu  się formantami  niepowodującymi  alternacji morfonologicznych. Działanie tendencji do precyzji polegało z kolei na wykorzystywaniu przyrostków wyrazistych pod względem funkcjonalnym, np. -anin, -arium, -nia, -izacja // -yzacja, -oza. Trzeci trend uwidocznił się między innymi w używaniu afiksów obcego pochodzenia. Wreszcie tendencja do eksploatowania rzadkich podstaw słowotwórczych zaznaczyła swój wpływ przez wykorzystywanie nazw własnych i skrótowców w funkcji baz derywacyjnych. Jak zatem widać, również na początku XXI stulecia do charakterystycznych cech struktury produktywności polskiego systemu derywacyjnego należały takie właściwości, jak: dominacja derywatów prostych, struktur sufiksalnych i złożeń bezafiksalnych.

Produktywność systemu słowotwórczego w mediach społecznościowych

Aktywność systemu derywacyjnego współczesnego języka polskiego zaznaczyła się w tym okresie również w mediach społecznościowych. Mówiąc ściślej, w latach 2013–2018 w komentarzach na Facebooku utworzono kilkaset neologizmów słowotwórczych. Wśród rzeczownikowych derywatów prostych znalazły się formacje prefiksalne, sufiksalne, ujemne, paradygmatyczne, alternacyjne, a w grupie złożeń – konstrukcje interfiksalne, interfiksalno-sufiksalne, interfiksalno-paradygmatyczne, a także zrosty i kontaminacje, przy czym pod względem ilościowym dominowały struktury sufiksalne. Powstałe wówczas motywowane przymiotniki proste reprezentowały z kolei wyrazy derywaty prefiksalne, sufiksalne, ujemne, paradygmatyczne i alternacyjne, a złożone – composita właściwe i zrosty, kontaminacje. Najbardziej produktywnymi przyrostkami były w tym czasie formanty rzeczownikowe -ka, -ak, -anie, -ica/-yca oraz przymiotnikowe -owy, -ski, -ny. Charakterystyczne cechy nowych wyrazów podzielnych pochodzących z tego okresu stanowiły występowanie sufiksów typowych dla derywatów ekspresywnych oraz polszczyzny potocznej i socjolektów, duża liczba afiksów obcych, znaczny udział leksemów odnoszących się bezpośrednio do Internetu, ucięcia (towarzyszące sufiksacji), aktywność słowotwórcza imion i nazwisk oraz istnienie dubletów słowotwórczych. Poza tym do tendencji panujących w słowotwórstwie medialnym, a ściślej: w komentarzach na Facebooku, w latach 2013–2018 należały: skrótowość, hybrydyzacja, ekspresja i doraźność.

Zobacz też

• neologizm
• formant słowotwórczy
• derywacja
• słowotwórstwo

Bibliografia

• Jadacka H., System słowotwórczy polszczyzny (1945–2000), Warszawa 2001.
• Klemensiewicz Z., Historia języka polskiego, Warszawa 2015.
• Rybarski M., Neologizmy słowotwórcze w Obserwatorium Językowym Uniwersytetu Warszawskiego (na materiale haseł opracowanych do lutego 2022 roku). Część 1: Substantywne derywaty proste, „Poznańskie Studia Polonistyczne” 2023, nr 2, s. 129-149, https://doi.org/10.14746/pspsj.2023.30.2.8.
• Satkiewicz H., Innowacje słowotwórcze w powojennym trzydziestoleciu, [w:] Współczesna polszczyzna. Wybór zagadnień, red. H. Kurkowska, Warszawa 1981, s. 130-155.
• Satkiewicz H., O niektórych innowacjach słowotwórczych w polszczyźnie XX wieku, [w:] Z problemów współczesnych języków i literatur słowiańskich, red. S. Bartoszczak-Gadaj, Warszawa 1976, s. 111-121.
• Satkiewicz H., Produktywne typy słowotwórcze współczesnego języka ogólnopolskiego, Warszawa 1969.
• Smółkowa T., Nowe słownictwo polskie. Badania rzeczowników, Warszawa 1976.
• Urzędowska A., Facewords. O tendencjach słowotwórczych w mediach społecznościowych, Kraków 2023.
• Walczak B., Zarys dziejów języka polskiego, Wrocław 1995.
• Waszakowa K., Przejawy internacjonalizacji w słowotwórstwie współczesnej polszczyzny, Warszawa 2005.
• Woźniak E., Przełomowe dwudziestolecie. Lata 1918–1939 w dziejach języka polskiego, Łódź 2020.
• Woźniak E., Wkład dwudziestolecia międzywojennego w ewolucję polszczyzny, „Poradnik Językowy” 2020, z. 6, s. 7-21.
• Zagrodnikowa A., Nowe wyrazy i wyrażenia w prasie, Kraków 1982.
• Zagrodnikowa A., Nowe słownictwo w prasie: rodzaje, źródła, funkcje, „Zeszyty Prasoznawcze. Kwartalnik Ośrodka Badań Prasoznawczych” 1978, nr 2, s. 9-26.