Język średniopolski
Język średniopolski – postać języka polskiego używana od początków XVI do XVIII wieku.
| Obszar |
dawniej ziemie polskie | ||
|---|---|---|---|
| Pismo/alfabet | |||
| Klasyfikacja genetyczna | |||
| Kody języka | |||
| ISO 639-1 | pl | ||
| ISO 639-2 | pol | ||
| ISO 639-3 | brak | ||
| Glottolog | brak | ||
| SIL | POL | ||
| W Wikipedii | |||
| |||
| Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. | |||
Od 1966 wydawany jest Słownik polszczyzny XVI wieku[1].
Pisownia
edytujW XVI wieku, w początkach doby średniopolskiej, pojawiły się kolejne próby reformy ortograficznej, np. w wersji alfabetu zaproponowanej przez Jana Kochanowskiego występowało 48 liter odpowiadających głoskom istniejącym w ówczesnej polszczyźnie:
a á à ą b b́ c ć ç d θ θ´ θ˙ é è ę f g h ch i k l ł m ḿ n ń o ó p ṕ q r ŗ ſ σ ß t v w ẃ x y z ź ƶ
(znaki ç, θ, θ´, θ˙, ŗ, σ, ß odpowiadają odpowiednio cz, dz, dź, dż, rz, ś, sz)[2].
Głoski pochylone oznaczano zwykle a, é, ó, zaś jasne á, e, o (kreskowano a jasne).
Przemiany językowe
edytujFonetyka
edytuj- A pochylone zaczęło zanikać od XVII wieku.
- Pochylone e i o stawały się zwykle coraz silniej zwężone
- Wymowa dawnej nosówki krótkiej ustaliła się na e nosowe, zaś długiej – w pierwszej połowie XVI wieku na pochylone a nosowe, a do XVII–XVIII wieku na o nosowe.
- Zakończone zostało przejście ir, irz w er, erz, przejściowo zachodziło też przejście il, yl, ił, ył w el, eł (np. sieła, telko).
- Na przełomie XVI i XVII wieku rozpoczęło się wałczenie, a w Małopolsce i prawdopodobnie Wielkopolsce nowe u niezgłoskotwórcze przed u znikało w ogóle, np. pogówne zamiast pogłówne.
- Od XVII do XVIII wieku trwało twardnienie samogłosek wargowych w wygłosie.
Fleksja
edytuj- Ukształtował się rodzaj męskoosobowy
- Ustalenie wspólnych końcówek wszystkich trzech rodzajów w celowniku, narzędniku i miejscowniku liczby mnogiej.
- W wyniku zaniku iloczasu pojawiło się przejściowe rozróżnienie końcówek -a i -å w rodzaju żeńskim, któremu towarzyszyło rozróżnienie -ę i -ą w bierniku.
- W XVII wieku rozkaźniki, w których -i zachowało się po grupie spółgłoskowej otrzymały j: tni > tnij
- W wyniku oddziaływania form czasu przeszłego i trybu przypuszczającego obok form typu robiłbych, robilibychmy i robiłem, robilismy/robilismy pojawiły się robiłech, robilichmy oraz robiłbym, robilibysmy/robilibyśmy. Formy robiłech, robilichmy zanikły z języka literackiego z końcem XVI wieku, zaś robiłbym, robilibysmy ustaliły się jako jedyne w pierwszej połowie XVII wieku.
Piśmiennictwo
edytujWiek XVI to okres, gdy w języku polskim zaczęły pojawiać się teksty prawne, uchwały, statuty. Łacińskie instrukcje królewskie na sejmiki nowokorczyński i kolski z 1503 zawierały polskie uzupełnienia[3]. Artykuły sejmiku w Środzie z 1534, czyli instrukcje dla posłów na sejm walny, sporządzone były w całości po polsku, zaś jeden z punktów instrukcji zawierał żądanie, aby duchowieństwo nie zabraniało drukowania w języku polskim Biblii, praw, kronik i innych książek[4]. W 1525 wyszedł pierwszy akt prawny po polsku – Mandat Jego Królewskiej Mości Pana naszego miłościwego ku popisowi wszystkich służebnych jezdnych i pieszych, zaś w 1543 na sejmie krakowskim ogłoszona została pierwsza w języku polskim konstytucja sejmowa[3]. Najstarszy zachowany fragment diariusza sejmowego w języku polskim pochodzi z sejmu w Piotrkowie w latach 1547–1548[3].
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ Urbańczyk 1991 ↓, s. 41–42.
- ↑ Klemensiewicz 1976 ↓, s. 366–367.
- ↑ a b c Klemensiewicz 1976 ↓, s. 275.
- ↑ Wydra i Rzepka 1984 ↓, s. 184.
Bibliografia
edytuj- Zenon Klemensiewicz: Historia języka polskiego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1976.
- Stanisław Urbańczyk: Słowniki i encyklopedie: ich rodzaje i użyteczność. Kraków–Katowice: Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego; Wydawnictwo Katowickie przy Fundacji dla Wspierania Śląskiej Humanistyki, 1991, s. 41–42.
- Bogdan Walczak: Zarys dziejów języka polskiego. Poznań: Kantor Wydawniczy SAWW, 1995. ISBN 83-85954-51-1.
- Wiesław Wydra, Wojciech Ryszard Rzepka: Chrestomatia staropolska. Teksty do roku 1543. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1984. ISBN 83-04-01568-4.