Polska w okresie rozbicia dzielnicowego

Księstwo Polskie
(1138–1295, 1296–1300 i 1306–1320)
Królestwo Polskie
(1295–1296 i 1300–1306)
Ducatus Poloniae
Regnum Poloniae
	1138–1320
	Herb
Ustrój polityczny	monarchia
Stolica	Kraków (1138–1295), (1296–1320); Poznań (1295–1296)
Data powstania	1138
Data likwidacji	1320
Władca	Władysław I Łokietek
Waluta	denar polski; kwartnik; grosz praski
Język urzędowy	łacina, polski
Religia dominująca	katolicyzm
	; Podział ziem Bolesława III Krzywoustego: Dzielnica senioralna (wschodnia Wielkopolska, Małopolska, zachodnie Kujawy, ziemia wieluńska) Ziemia Władysława II (Księstwo śląskie) Ziemia Bolesława IV (Księstwo mazowieckie obejmujące Mazowsze, wschodnie Kujawy) Ziemie Mieszka III (Księstwo wielkopolskie (zachodnia Wielkopolska)) Ziemie Henryka (Księstwo sandomierskie) Oprawa wdowia Salomei (prowincja / księstwo łęczyckie obejmujące ziemię łęczycką, ziemię sieradzką i trzy kasztelanie zapilickie / nadpilickie) Lenno Polski pod kontrolą princepsa (księstwo pomorskie)
brak współrzędnych

Ten artykuł od 2020-04 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł.

Uwagi: część stwierdzeń błędnych lub odrzucanych przez badaczy, nowsze badania wykluczają nawet istnienie feudalizmu w Polsce.
Należy dodać przypisy do treści niemających odnośników do źródeł. Dodanie listy źródeł bibliograficznych jest problematyczne, ponieważ nie wiadomo, które treści one uźródławiają.
Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary)
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Polska w okresie rozbicia dzielnicowego (inaczej Polska w okresie rozdrobnienia feudalnego, łac. Polonia, Regnum Poloniae) – okres w historii Polski trwający po śmierci Bolesława Krzywoustego w 1138 roku do koronacji Władysława Łokietka w 1320 roku.

Cechą charakterystyczną tego okresu jest postępujące rozdrobnienie państwa polskiego na coraz mniejsze w znacznej mierze niezależne władztwa terytorialne. Proces ten był związany z rozrastaniem się dynastii Piastów, której każdy członek, zgodnie z polskim prawem zwyczajowym, miał prawo do posiadania części ojcowizny. Podobne procesy zachodziły w dziejach państwa piastowskiego już wcześniej, jednak zwykle udawało się je w miarę szybko zahamować.

Historia

Początek rozbicia

Na mocy ustawy sukcesyjnej Bolesława Krzywoustego Księstwo Polskie zostało podzielone na dzielnice. Seniorem sprawującym władzę zwierzchnią został najstarszy syn Władysław II Wygnaniec, który otrzymał Śląsk i Ziemię lubuską. Mazowsze przypadło Bolesławowi IV Kędzierzawemu, a zachodnia Wielkopolska Mieszkowi III Staremu. Po śmierci Krzywoustego ziemię sandomierską wydzielono Henrykowi Sandomierskiemu, a wdowie Salomei jako oprawę wdowią ziemię łęczycko-sieradzką.

Książę senior miał sprawować władzę w dzielnicy senioralnej, w skład której wchodziła ziemia krakowska, ziemia sandomierska, ziemia kaliska, ziemia łęczycko-sieradzka i Pomorze Gdańskie (ciągnący się południkowo na osi Kraków–Kalisz–Gniezno–Gdańsk pas ziem, który łączył pozostałe dzielnice).

Pierwsze walki o tron

Po śmierci Salomei Władysław II zwany Wygnańcem zajął jej dzielnicę wbrew woli braci. W wyniku wojny między nim i jego braćmi, Władysław II uciekł z kraju w 1146 roku i udał się do Niemiec prosić o pomoc cesarza. Dzielnicę senioralną objął Bolesław Kędzierzawy – w ten sposób to on stał się seniorem. Bolesław nie potrafił utrzymać suwerenności państwa i w wyniku wyprawy cesarskiej w 1157 roku musiał w Krzyszkowie złożyć hołd lenny cesarzowi Fryderykowi Barbarossie. Oddał państwo w lenno oraz zgodził się, aby po śmierci Władysława II Wygnańca jego synowie (Bolesław Wysoki, Mieszko Plątonogi) mogli powrócić do jego dzielnicy dziedzicznej – Śląska.

W roku 1173, po śmierci Bolesława Kędzierzawego, jego rolę jako seniora, księcia oraz pana Krakowa przejął trzeci syn Bolesława Krzywoustego – Mieszko Stary. Po czterech latach ponownie doszło do walki o tron. Mieszko został wygnany, a Kraków opanowany przez najmłodszego z braci, pogrobowca Bolesława III Krzywoustego: Kazimierza II Sprawiedliwego, co oznaczało złamanie zasady senioratu (władza zwierzchnia dla najstarszego z rodu). Kazimierz, w przeciwieństwie do Mieszka, nie próbował przeciwstawiać się możnowładztwu i Kościołowi.

Koniec pryncypatu

Po śmierci Kazimierza w Krakowie rządził jego syn Leszek Biały. Wraz z jego śmiercią w Gąsawie w 1227 roku ostatecznie zanikła władza centralna (pryncypat). Stopniowo postępowało rozdrobnienie ziem Polski, powiązane z umacnianiem się separatyzmu księstw dzielnicowych. Nie istniały żadne ponad dzielnicowe urzędy ani prawa.

Około połowy XIII wieku Polska składała się z kilkunastu księstw, bez żadnej władzy centralnej. Okres dzielnicowy był okresem walk wewnętrznych pomiędzy rywalizującymi książętami – o władzę i o terytorium.

Krótka charakterystyka okresu

W tym okresie kraj znalazł się w obliczu silnych zagrożeń zewnętrznych, rozbicie oznaczało osłabienie militarne. Wzmógł się napór książąt i margrabiów niemieckich na ziemie zachodnie oraz czeskich na Śląsk. Pomorze Zachodnie i Wielkopolska znalazły się w strefie ekspansji Marchii Brandenburskiej.

Okres dzielnicowy był czasem intensywnego rozwoju gospodarczego i istotnych przemian społecznych. W rolnictwie upowszechnił się system trójpolówki, używanie ugoru jako pastwiska. Zaczęto używać nowocześniejszych narzędzi rolniczych. Stworzono immunitety – zwolnienia dóbr od danin i posług, co zmieniało sytuację wolnych chłopów. Lokowano miasta na prawie niemieckim, skodyfikowano także inne normy osadnicze (prawo polskie, średzkie). Wykształciły się nowe lokalne władze wiejskie oraz reguły feudalnych.

Rozbicie dzielnicowe było charakterystyczne dla przemian ustroju feudalnego. Dochodziło do niego w poszczególnych krajach w różnych okresach ze względu na zróżnicowanie w przebiegu procesów zmian społeczno-gospodarczych.

W czasie rozbicia mimo podziału władzy istniał motyw grupujący wobec ziem dawnej domeny królewskiej, podobny w pewnym aspekcie do współczesnych idei „narodowości” (w późniejszych czasach identyfikowany jako „świadomość” narodowa) – określenie gens polonica – pojawia się u autorów miejscowych i obcych. Motyw odrębnego i jednolitego bytu poza np. pokrewieństwem językowym podtrzywała min. jedność organizacji kościelnej na ziemiach królestwa^[1]. Funkcjonowało również w czasie rozbicia określenie Regnum Poloniae.

Skutki rozbicia dzielnicowego

Decentralizacja władzy

Rozbicie dzielnicowe de facto poskutkowało przekształceniem Polski w luźną konfederację księstw, które łączyła jedynie wspólna głowa państwa oraz (w teorii) polityka zagraniczna. Po wygaśnięciu zasady pryncypatu „konfederacja” przekształciła się w kilkadziesiąt całkowicie niezależnych państewek.

Długi okres trwania rozbicia dzielnicowego przyczynił się do rozbudzenia partykularyzmów regionalnych, wzrostu znaczenia możnowładztwa oraz wyższego duchowieństwa. Brak silnego ośrodka decyzyjnego potrafiącego skupić w swych rękach siły całego królestwa, a także częsty brak współpracy między poszczególnymi książętami nie tylko zahamowania wszelkich ambicji ekspansjonistycznych, lecz także utraty, lub przejście pod zwierchność innych władców dużej części zachodnich terytoriów tytularnych dawnego królestwa (zob. Kresy Zachodnie).

Utrata ziem zachodnich

W okresie rozbicia dzielnicowego usamodzielniły się księstwa pomorskie, zachodnie w XIV wieku uległo wpływom margrabiów brandenburskich oraz cesarskich, a gdańskie w 1308 roku zostało wchłonięte przez państwo krzyżackie. Wcześniej Krzyżacy dzięki bulli papieskiej Grzegorza IX uzyskali w 1234 roku ziemie chełmińską. W 1250 roku Brandenburgia zajęła ziemię lubuską, a w późniejszych latach opanowała ziemie wzdłuż dolnej Warty, Noteci, Drawy i Gwdy; oddzielając Pomorze Zachodnie od Wielkopolski i organizując na tych terenach na przełomie XIV/XV wieku Nową Marchię^[2]. W latach 1327–1331 większość władców księstw śląskich złożyła hołd lenny czeskiemu królowi Janowi Luksemburskiemu. Ostatecznie cały obszar pierwotnego piastowskiego śląska znalazł się dużej mierze w krąg zależności od Królestwa Czeskiego (później od Korony Czeskiej) na mocy Układu w Trenczynie w 1335 roku.

Zarówno Brandenburgia, Czechy jak i Państwo Krzyżackie wchodziły w skład Świętego Cesarstwa Rzymskiego, więc terytoria zajmowane przez te państwa stawały się także częścią Rzeszy, na których z czasem zaczęła dominować ludność niemieckojęzyczna wskutek tzw. Ostsiedlung. Większość ziem zachodnich, takich jak Ziemia lubuska, Pomorze Zachodnie czy Dolny Śląsk, nie powróciły do Polski po zjednoczeniu monarchii piastowskiej, pozostawały integralną częścią Rzeszy Niemieckiej aż do 1945 roku, kiedy na Konferencji poczdamskiej, w ramach rekompensaty za utracone ziemie wschodnie na rzecz ZSRR, zostały przyznane Polsce (zob. Ziemie Odzyskane).

Władcy Polski w okresie rozbicia dzielnicowego

Osobny artykuł: Książęta dzielnicowi w Polsce.

Niżej wymienieni książęta sięgnęli po władzę w Krakowie. Od 1138 roku do 1227 tron w Krakowie był związany z władzą zwierzchnią w Polsce.

Imię	Data panowania	Urodzony	Zmarł	Dynastia	Informacje dodatkowe
Władysław II Wygnaniec	1138–1146	1105	1159	Piastowie	Książę senior Polski (książę krakowski)
Bolesław IV Kędzierzawy	1146–1173	1122	1173	Piastowie	Książę senior Polski (książę krakowski)
Mieszko III Stary	1173–1177	1122/1125	1202	Piastowie	Książę senior Polski (książę krakowski)
Kazimierz II Sprawiedliwy	1177–1191	1138	1194	Piastowie	Książę senior Polski (książę krakowski)
Mieszko III Stary	1191	1122/1125	1202	Piastowie	Książę senior Polski (książę krakowski)
Kazimierz II Sprawiedliwy	1191–1194	1138	1194	Piastowie	Książę senior Polski (książę krakowski)
Leszek Biały	1194–1195	1184/1185	1227	Piastowie	Książę senior Polski (książę krakowski)
Mieszko III Stary	1195	1122/1125	1202	Piastowie	Książę senior Polski (książę krakowski)
Leszek Biały	1195–1199	1184/1185	1227	Piastowie	Książę senior Polski (książę krakowski)
Mieszko III Stary	1199–1202	1122/1125	1202	Piastowie	Książę senior Polski (książę krakowski)
Władysław III Laskonogi	1202 lub 1202–1206	1161/1166	1231	Piastowie	Książę senior Polski (książę krakowski)
Leszek Biały	1202 (1206) –1210	1184/1185	1227	Piastowie	Książę senior Polski (książę krakowski)
Mieszko IV Plątonogi	1210–1211	1131/1146	1211	Piastowie	Książę senior Polski (książę krakowski)
Leszek Biały	1211–1227	1184/1185	1227	Piastowie	Książę senior Polski (książę krakowski)
Władysław III Laskonogi	1227–1228	1161/1166	1231	Piastowie	Książę krakowski
Henryk I Brodaty	1228–1229	1165/1170	1238	Piastowie	Książę krakowski
Konrad I Mazowiecki	1229–1230	1187/1188	1247	Piastowie	Książę krakowski
Władysław III Laskonogi	1230	1161/1166	1231	Piastowie	Książę krakowski
Konrad I Mazowiecki	1230–1232	1187/1188	1247	Piastowie	Książę krakowski
Henryk I Brodaty	1232–1238	1165/1170	1238	Piastowie	Książę krakowski
Henryk II Pobożny	1238–1241	1196/1207	1241	Piastowie	Książę krakowski
Bolesław II Rogatka	1241	1220/1225	1278	Piastowie	Książę krakowski
Konrad I Mazowiecki	1241–1243	1187/1188	1247	Piastowie	Książę krakowski
Bolesław V Wstydliwy	1243–1279	1226	1279	Piastowie	Książę krakowski
Leszek Czarny	1279–1288	1241	1288	Piastowie	Książę krakowski
Henryk IV Prawy	1288–1290	1257/1258	1290	Piastowie	Książę krakowski
Przemysł II	1290–1291	1257	1296	Piastowie	Książę krakowski
Władysław I Łokietek	1291	1260/1261	1333	Piastowie	Książę krakowski
Wacław II	1291–1305	1271	1305	Przemyślidzi	Książę krakowski 5. król Polski. Koronowany w 1300 roku
Przemysł II	1295–1296	1257	1296	Piastowie	4. król Polski^[b].
Wacław III	1305–1306	1289	1306	Przemyślidzi	Niekoronowany król Polski
Władysław I Łokietek	1306–1320	1260/1261	1333	Piastowie	Książę krakowski

Listy książąt dzielnicowych na terenach polskich

Zobacz też

Uwagi

↑ w miastach i wsiach na prawie niemieckim (magdeburskim)
↑ Przemysł II koronował się na króla Polski w 1295, ale w skład ziem, którymi zarządzał wchodziły: Wielkopolska i Pomorze Gdańskie, w tym czasie bowiem księciem krakowskim był Wacław II (stąd 1291 – 1305, bez przerywania okresu panowania), który koronował się na króla Polski w 1300 r.

Przypisy

↑ EwaE. Trzeciak EwaE., HannaH. Cierlińska HannaH., Instytut Historii (Polska AkademiaI.H.(P.A. Nauk), Panorama dziejów Polski, Warszawa: Wyd. Interpress, 1983, s. 35, ISBN 83-223-1969-X, OCLC 19737244 .
↑ Polska 1138-1320 [online], homo historicus, 5 maja 2013 [dostęp 2023-01-19] (pol.).

Bibliografia

Marek Światłowski: Rozdrobnienie dzielnicowe w Polsce. XII - XIII wiek. Avalon, 2015. ISBN 978-83-7730-136-4.

[1] w miastach i wsiach na prawie niemieckim (magdeburskim)

[4] Przemysł II koronował się na króla Polski w 1295, ale w skład ziem, którymi zarządzał wchodziły: Wielkopolska i Pomorze Gdańskie, w tym czasie bowiem księciem krakowskim był Wacław II (stąd 1291 – 1305, bez przerywania okresu panowania), który koronował się na króla Polski w 1300 r.

[2] EwaE. Trzeciak EwaE., HannaH. Cierlińska HannaH., Instytut Historii (Polska AkademiaI.H.(P.A. Nauk), Panorama dziejów Polski, Warszawa: Wyd. Interpress, 1983, s. 35, ISBN 83-223-1969-X, OCLC 19737244 .

[:2-3] Polska 1138-1320 [online], homo historicus, 5 maja 2013 [dostęp 2023-01-19] (pol.).

[a]

[1]

[2]

[b]