Plac Żelaznej Bramy
Plac Żelaznej Bramy – plac w dzielnicy Śródmieście w Warszawie, położony między ulicami: Marszałkowską, Graniczną, Ptasią i Przechodnią.
| Śródmieście | |
.jpg) Plac Żelaznej Bramy (2024) | |
| Państwo | |
|---|---|
| Miejscowość | |
Położenie na mapie Warszawy  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa mazowieckiego  | |
 52°14′23,8″N 21°00′09,8″E/52,239940 21,002720
| |
Nazwa
edytujNazwa placu pochodzi od Żelaznej Bramy, która stanowiła zachodnie wejście do Ogrodu Saskiego.
Historia
edytujW XVII w. król Jan Kazimierz nadał nieruchomość, na której znajduje się plac, staroście warszawskiemu Janowi Wielopolskiemu. W 1693 na tym terenie utworzono jurydykę – prywatne miasteczko, nazwane Wielopolem. Cała miejscowość składała się tylko z czterech ulic, które od 1771 nosiły nazwy: Elektoralna, Ptasia, Żabia i Przechodnia. Plac, wytyczony w pobliżu drogi biegnącej ze Starej Warszawy do Grzybowa, był rynkiem targowym Wielopola[1]. Pierwotnie to miejsce było nazywane placem Targowicy Wielopolskiej[2].
Około 1710 roku północną część jurydyki kupiła rodzina Radziwiłłów i wybudowała tam pałac (obecny pałac Lubomirskich)[3]. W 1730 roku zachodnią część Wielopola kupił August II w związku z budową Osi Saskiej[4]. Po stworzeniu Ogrodu Saskiego, oddzielono go murem od Wielopola, a przejściem pomiędzy tymi terenami była wspomniana żelazna brama.
W XVIII wieku przy rynku zamieszkała duża grupa ludności żydowskiej[5].
Do Wielopola nadal należał duży plac targowy (obecnie skrzyżowanie ul. Elektoralnej i al. Jana Pawła II), gdzie towary można było kupić znacznie taniej niż w Warszawie, więc zawsze panował tu spory ruch. Plac się nie zmieniał do XIX w., kiedy to od strony Ogrodu Saskiego wybudowano nowe, metalowe ogrodzenie z nową bramą (poprzednia została rozebrana w 1818). W 1841 wybudowano halę targową Gościnny Dwór zaprojektowaną przez Jakuba Gaya.
Od drugiej połowy XIX wieku plac był największym targowiskiem Warszawy[6]. Oprócz dwóch hal targowych (Gościnnego Dworu i Wielopola) większość placu wypełniały stragany, a w parterach otaczających go domów funkcjonowały liczne sklepy, pracownie i warsztaty[4]. Jak wspominał Benedykt Hertz, największy targ odbywał się w piątki (najprawdopodobniej dlatego, że znaczna część straganów należała do Żydów, którzy nie pracowali w soboty ze względu na szabat)[7].
Około 1881 przez plac poprowadzono tory tramwaju konnego, który w 1908 zastąpiono tramwajem elektrycznym[8]. W latach 1899–1902 po zachodniej stronie placu wybudowano Hale Mirowskie[9]. W 1935 do placu przebito ulicę Marszałkowską[10]. Przed 1939 roku plac był jednym z najruchliwszych i najważniejszych w mieście wielokierunkowych węzłów komunikacyjnych, gdzie zbiegało się kilka wąskich ulic łączących Wolę, Muranów, Śródmieście i Stare Miasto[11].
Podczas obrony miasta we wrześniu 1939 spłonął Gościnny Dwór[5].
Od listopada 1940 do listopada 1941 południowo-zachodnim skrajem placu biegła granica warszawskiego getta[12]. Miejsce w dalszym ciągu pełniło funkcje targowiska, jednak w mniejszej skali z uwagi na zamknięcie w getcie ludności żydowskiej[5].
W czasie powstania warszawskiego, 6 sierpnia 1944 oddziały niemieckie dowodzone przez Oskara Dirlewangera po ciężkich walkach przebiły się ulicami Chłodną i Elektoralną do placu Żelaznej Bramy, a następnie przez Ogród Saski do pałacu Brühla – otoczonej przez powstańców siedziby gubernatora dystryktu warszawskiego Ludwiga Fischera[13]. Podczas ewakuacji niemieckiej administracji 9 sierpnia na placu Żelaznej Bramy zastrzelono zastępcę gubernatora Herberta Hummela[13].
W 1944 zburzono lub spalono wszystkie budynki znajdujące się na placu[5].
Po 1945 zlikwidowano biegnącą przez plac Żelaznej Bramy linię tramwajową[5]. W 1965 wokół placu rozpoczęto budowę 16-kondygnacyjnych bloków osiedla Za Żelazną Bramą[2]. W sąsiedztwie placu powstały trzy bloki, a między nimi wielki plac parkingowy[14]. Równolegle do Osi Saskiej i Hal Mirowskich wytyczono w kierunku ul. Marchlewskiego (obecnej al. Jana Pawła II) pas parkowy z bulwarem[14]. Zmianie uległa sitka ulic[14]. Plac stał się pustą przestrzenią otoczoną trawnikami i parkingami, bez zabudowy tworzącej pierzeje[15]. Zmienił również swój kształt po obróceniu w 1970 pałacu Lubomirskich w celu zamknięcia perspektywy głównej alei Ogrodu Saskiego i zasłonięcia elewacji hali Gwardii[16]. Obrócony pałac zajął zachodnią część dawnej przestrzeni placu[15].
W lipcu 1985 przed pałacem Lubomirskich na osi Ogrodu Saskiego odsłonięto monumentalny pomnik Poległym w Służbie i Obronie Polski Ludowej, nazywany potocznie „pomnikiem utrwalaczy” lub „ubeliskiem”. Pomnik został zdemontowany w 1991[17]. W 2010 w jego miejscu został ustawiony pomnik Tadeusza Kościuszki, będący kopią monumentu w Waszyngtonie[18]. W 2008 w południowej części placu, w pobliżu al. Piotra Drzewieckiego, odsłonięto jeden z pomników granic getta.
Przypisy
edytuj- ↑ Eugeniusz Szwankowski: Ulice i place Warszawy. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970, s. 270.
- ↑ a b Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 1029. ISBN 83-01-08836-2.
- ↑ Grzegorz Mika. Wiele wcieleń Żelaznej Bramy. „Skarpa Warszawska”, s. 28, maj 2023.
- ↑ a b Grzegorz Mika. Wiele wcieleń Żelaznej Bramy. „Skarpa Warszawska”, s. 29, maj 2023.
- ↑ a b c d e Eugeniusz Szwankowski: Ulice i place Warszawy. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970, s. 271.
- ↑ Benedykt Hertz: Na taśmie 70-lecia. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1966, s. 51.
- ↑ Benedykt Hertz: Na taśmie 70-lecia. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1966, s. 52.
- ↑ Warszawskie tramwaje elektryczne 1908−1998. Tom I. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1998, s. 6. ISBN 83-907574-00.
- ↑ Witold Pruss: Tendencje rozwojowe dzielnic Warszawy, [w:] Irena Pietrza-Pawłowska (red.) Wielkomiejski rozwój Warszawy do 1918 r. Warszawa: Wydawnictwo Książka i Wiedza, 1973, s. 230.
- ↑ Stanisław Łoza: Szkice warszawskie. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1958, s. 58.
- ↑ Grzegorz Mika. Wiele wcieleń Żelaznej Bramy. „Skarpa Warszawska”, s. 32, maj 2023.
- ↑ Mapa Getto warszawskie. Granice przed wielką akcją likwidacyjną, opracowanie kartograficzne Paweł E. Weszpiński, [w:] Barbara Engelking, Jacek Leociak: Getto warszawskie – przewodnik po nieistniejącym mieście. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN, 2001. ISBN 83-87632-83-X.
- ↑ a b Władysław Bartoszewski: 1859 dni Warszawy. Kraków: Wydawnictwo Znak, 2008, s. 726. ISBN 978-83-240-10578. OCLC 938718461. (pol.).
- ↑ a b c Grzegorz Mika. Wiele wcieleń Żelaznej Bramy. „Skarpa Warszawska”, s. 37, maj 2023.
- ↑ a b Grzegorz Mika. Wiele wcieleń Żelaznej Bramy. „Skarpa Warszawska”, s. 38, maj 2023.
- ↑ Juliusz A. Chrościcki, Andrzej Rottermund: Atlas architektury Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Arkady, 1977, s. 222.
- ↑ Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 666. ISBN 83-01-08836-2.
- ↑ Uroczystość odsłonięcia pomnika Tadeusza Kościuszki. [w:] Biuro Bezpieczeństwa Narodowego [on-line]. bbn.gov.pl, 16 listopada 2010. [dostęp 2020-09-29].