Palczak madagaskarski
Palczak madagaskarski[7], palczak[8], aj-aj[8] (Daubentonia madagascariensis) – gatunek ssaka naczelnego, jedynego współcześnie żyjącego przedstawiciela rodziny palczakowatych (Daubentoniidae), blisko spokrewniony z większym od niego, wymarłym Daubentonia robusta.
| Daubentonia madagascariensis | |||
| (J.F. Gmelin, 1788) | |||
| |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Podtyp | |||
| Gromada | |||
| Infragromada | |||
| Rząd | |||
| Podrząd | |||
| Rodzina | |||
| Rodzaj | |||
| Gatunek |
palczak madagaskarski | ||
| Synonimy | |||
| |||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[6] | |||
 | |||
| Zasięg występowania | |||
| |||
Palczak jest największym z naczelnych, które prowadzą nocny tryb życia[9].
Taksonomia
edytujGatunek po raz pierwszy naukowo opisał w 1788 roku niemiecki przyrodnik Johann Friedrich Gmelin nadając mu nazwę Sciurus madagascariensis[1]. Miejsce typowe według oryginalnego opisu to południowo-zachodni Madagaskar (łac. Habitat in occidentali parte insulae Madagascar)[1][10][11]. Gmelin swój opis oparł na „Le Aye-aye” Pierre’a Sonnerata z 1782 roku[12].
Wschodnie i północno-zachodnie populacje D. madagascariensis różnią się wyraźnie wielkością ciała, przy czym osobniki na wschodzie są zwykle większe[13].
Autorzy Illustrated Checklist of the Mammals of the World uznają ten takson za gatunek monotypowy[13].
Etymologia
edytuj- Daubentonia: Louis Jean Daubenton (1716–1800), francuski przyrodnik[14].
- madagascariensis: Madagaskar, od Madageiscar, bazwy która jest prawdopodobnie XIII-wiecznym zniekształceniem Mogadiszu (perska siedziba króla Maq’ad is-Shah), somalijskiego portu, z którym Marco Polo pomylił wyspę[15].
Zasięg występowania
edytujPalczak madagaskarski występuje na Madagaskarze, głównie we wschodnich, północnych i środkowo-zachodnich częściach wyspy, ale najwyraźniej w niewielkich skupiskach na większości obszarów przybrzeżnych; nie jest pewne, czy występował na Nosy Mangabe przed wprowadzeniem go na tę wyspę w połowie lat sześćdziesiątych[13].
Charakterystyka
edytujPalczak madagaskarski ma ciało wielkości kota, z dużą głową i krótkim pyskiem, uszy duże, chwytne palce u rąk i nóg. Długość ciała (bez ogona) 30–37 cm, długość ogona 44–53 cm; masa ciała 2,4–2,6 kg (samice są nieco mniejsze i lżejsze od samców)[16][17]. Ciało pokryte jest dwoma rodzajami sierści: długimi, grubymi i czarnymi włosami (wśród których niektóre mają białą końcówkę) oraz krótkimi i jasnymi włosami otaczającymi głównie twarz[9]. Uszy są duże, trójkątne i nieowłosione. Nos jest różowy, oczy żółto-pomarańczowe lub jasnobrązowe otoczone ciemnymi pierścieniami futra[9]. Duży puszysty ogon.
Jego charakterystyczną cechą jest to, że posiada cienki, długi palec środkowy, zakończony hakowatym pazurem. Palec ten służy mu do opukiwania pni drzew głównie bambusa, a następnie wyciągania owadów i ich larw przez szczeliny, które wygryza swoimi długimi siekaczami. Ponadto siekacze te charakteryzują się wzrostem przez całe życie palczaka - zupełnie jak u gryzoni. Zredukowana liczba zębów - z formuły 2.1.3.3 charakterystycznej dla małpiatek palczak przeszedł na formułę 1.0.1.3 dla górnej szczęki i 1.0.0.3 dla dolnej.
Ekologia
edytujD. madagascariensis zazwyczaj prowadzą samotniczy tryb życia, jednak stwierdzono również żerowanie w grupach składających się z 2-3 osobników[9]. Nie tworzą ścisłych społeczności, najbardziej zażyłe stosunki utrzymują z palczakami, z którymi ich terytoria się pokrywają. Zazwyczaj unikają interakcji z osobnikami tej samej płci, samice reagują na siebie nawzajem bardziej agresywnie niż samce. W czasie godów samce mogą spać w jednym gnieździe z samicami, jak również z innymi samcami[18].
Palczaki pierwotnie oraz wtórnie zasiedlają wzniesienia w lasach deszczowych i lasach liściastych. Można je również spotkać na obszarach uprawnych (plantacje kokosów i liczi)[9]. Żywi się owadami, kokosami, owocami, bambusem oraz trzciną cukrową.
Tworzą gniazda w rozgałęzieniach drzew lub splotach lian i gałęzi. Jednego gniazda używają kilka dni, po czym przenoszą się. Opuszczone gniazdo często zostaje zajęte przez inne osobniki tego gatunku[18].
Porozumiewają się używając sygnałów dźwiękowych. Rozpoznano 9 rodzajów odgłosów dotyczących różnych sytuacji. Inną formą komunikacji jest pozostawianie śladów zapachowych w wydalanym moczu, które informują o płci, wieku, stanie reprodukcyjnym oraz terytorium danego osobnika[18].
Gody u palczaków nie występują sezonowo. Samice są cyklicznie gotowe do godów, ich cykl trwa średnio 47 dni i charakteryzuje się zmianami i kolorze i wielkości sromu. Kopulacja występuje w fazie, kiedy srom ma 25mm średnicy i kolor czerwony, w innych fazach jest szary i kurczy się do 5 mm średnicy. Podczas rui samice kopulują z więcej niż jednym samcem[9].
Ciąża trwa 158-172 dni. Samica rodzi jedno młode co 2-3 lata[9].
Młode palczaki mają zielone oczy i miękkie uszy. Rozwijają się powoli. Po 20 tygodniach od urodzenia zrzucają uzębienie mleczne. Od piersi odstawiane są po 28 tygodniach. Pełną sprawność ruchową osiągają po 9 miesiącach, a dojrzałość seksualną po 2,5 roku[9].
Całkowita niezależność ruchu środkowego palca pozwala palczakowi na lokalizowanie larw owadów w konarach drzew poprzez opukiwanie drewna w obrębie szczelin, oraz pomaga znajdować i wydłubywać larwy z tych ubytków[19]. Stale rosnące siekacze pozwalają powiększać otwory w drewnie, jak również tworzyć nowe. Pożywienie stanowią więc larwy owadów, jak również nasiona, do zdobywania których palczak wykorzystuje siekacze oraz wydłużone palce[20]. Dietę wzbogacają również jaja, owoce i orzechy[9].
Żyje ok. 20 – 25 lat. Jest małpiatką aktywną w nocy, w związku z tym posiada w oku błonę odblaskową. Od roku 1933 uważany za gatunek wymarły, w 1961 odkryty ponownie. W kolejnych latach odkryto kolejne jego populacje. Obecnie jest uważany za gatunek dość szeroko rozprzestrzeniony, ale nadal narażony na wyginięcie.
Lokalne wierzenia związane z palczakiem madagaskarskim
edytujTubylcy wierzą, że skierowanie przez palczaka najdłuższego palca w kierunku człowieka zwiastuje szybką i nagłą śmierć tej osoby[21], według nich są zwiastunem zniszczeń upraw, również utożsamiane z demonami, co powoduje, że giną z rąk ludzi[9].
Inne
edytujGatunek ten został spopularyzowany dzięki postaci Maurice’a z filmu Madagaskar.
Przypisy
edytuj- ↑ a b c J.F. Gmelin: Systema naturae per regna tria naturae : secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Wyd. Ed. 13., aucta, reformata. T. 1. Lipsiae: Impensis Georg. Emanuel. Beer, 1788, s. 152. (łac.).
- ↑ J.Ch.D. von Schreber: Die Säugthiere in Abbildungen nach der Natur, mit Beschreibungen. Erlangen: Expedition des Schreber’schen säugthier- und des Esper’schen Schmetterlingswerkes, s. xxxviii.d. (niem.).
- ↑ Shaw 1800 ↓, s. 109.
- ↑ Shaw 1800 ↓, s. 114.
- ↑ G. Grandidier. Une variété du Cheiromys madagascariensis actuel et un nouveau Cheiromys subfossile. „Bulletin de l’Académie Malgache”. 11, s. 106, 1929. (fr.).
- ↑ Daubentonia madagascariensis, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
- ↑ Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 33. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
- ↑ a b Kowalski i in. 1991 ↓, s. 248.
- ↑ a b c d e f g h i j Quinn A., Wilson D.E., Daubentonia madagascariensis, „Mammalian Species”, 740, 2004, 1-6..
- ↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Species Daubentonia madagascariensis. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2021-07-27].
- ↑ N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Daubentonia madagascariensis (J.F. Gmelin, 1788). [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-09-07]. (ang.).
- ↑ P. Sonnerat: Voyage aux Indes orientales et a la Chine: fait par ordre du roi, depuis 1774 jusqu’en 1781: dans lequel on traite des mœurs, de la religion, des sciences & des arts des Indiens, des Chinois, des Pégouins & des Madégasses: suivi d’observations sur le cap de Bonne-Espérance, les isles de France & de Bourbon, les Maldives, Ceylan, Malacca, les Philippines & les Moluques, & de recherches sur l’histoire naturelle de ces pays. T. 2. Paris: Chez l’Auteur, rue Saint-André-des-Arts, vis-à-vis la rue de l’Éperon, maison de M. Ménissier, Marchand d’étosses de soies; Chez Froullé, Libraire, pont Notre-Dame, vis-à-vis le quai de Gêvres; Chez Nyon, rue de Jardinet; Chez Barrois, 1782, s. 137, ryc. 86. (fr.).
- ↑ a b c C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 160. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
- ↑ B. Beolens, M. Watkins & M. Grayson: The Eponym Dictionary of Mammals. Baltimore: The Johns Hopkins University Press, 2009, s. 101. ISBN 978-0-8018-9304-9. (ang.).
- ↑ madagascariensis, [w:] The Key to Scientific Names, J.A. Jobling (red.), [w:] Birds of the World, S.M. Billerman et al. (red.), Cornell Lab of Ornithology, Ithaca [dostęp 2023-09-07] (ang.).
- ↑ Ch. Schwitzer, R.A. Mittermeier, E.E. Louis Jr & M.C. Richardson: Family Daubentoniidae (Aye-aye). W: R.A. Mittermeier, A.B. Rylands & D.E. Wilson (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 3: Primates. Barcelona: Lynx Edicions, 2013, s. 182–183. ISBN 978-84-96553-89-7. (ang.).
- ↑ Class Mammalia. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 102. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).
- ↑ a b c Gould L., Sauther M.L., Lemurs ecology and adaptation, Springer, 2006, s. 159-175.
- ↑ Milliken G.W., Ward J.P., Erickson C.J., Independent digit control in foraging by the aye-aye (Daubentonia madagascariensis), „Folia Primatol”, 56 (4), 1991, s. 219-224.
- ↑ Perry J.M.G. i inni, Anatomy and Adaptations of the Chewing Muscles in Daubentonia (Lemuriformes), „The Anatomical Record”, 297 (2), 2014, s. 308-316.
- ↑ "Tajemnice zwierząt", Angora nr 8, 20 lutego 2011
Bibliografia
edytuj- G. Shaw: General zoology, or Systematic natural history. T. 1. Cz. 2: Mammalia. London: G. Kearsley, 1800, s. 1–248. (ang.).
- K. Kowalski (red.), A. Krzanowski, H. Kubiak, B. Rzebik-Kowalska & L. Sych: Ssaki. Wyd. IV. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991, s. 1–454, seria: Mały słownik zoologiczny. ISBN 83-214-0637-8.