Wikipedia

Pachnotka bazyliowata

gatunek rośliny
(Przekierowano z Pachnotka zwyczajna)

Pachnotka bazyliowata[5], p. krzewiasta[6], p. zwyczajna[7] (Perilla frutescens (L.) Britton) – gatunek roślin z rodziny jasnotowatych, reprezentant monotypowego rodzaju pachnotka Perilla[8]. Współcześnie gatunek rozpowszechniony jest w Azji na obszarze od Himalajów po Japonię[9], ale pochodzi prawdopodobnie z cienistych siedlisk leśnych u podnóża Himalajów rozciągających się od Pakistanu na wschód[10]. Roślina rozprzestrzeniana jest jako uprawna, popularna zwłaszcza w Azji Wschodniej, Europie południowo-wschodniej[9] i na południu USA[5]. Jako dziczejący gatunek introdukowany występuje m.in. na Ukrainie[9].

Pachnotka bazyliowata
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

astropodobne

Rząd

jasnotowce

Rodzina

jasnotowate

Rodzaj

pachnotka

Gatunek

pachnotka bazyliowata

Nazwa systematyczna
Perilla frutescens (L.) Britton
Mem. Torrey Bot. Club 5: 277 1894[3]
Synonimy
  • Perilla albiflora Odash.
  • Perilla avium Dunn
  • Perilla ocymoides L.
  • Perilla shimadae Kudô
  • Perilla urticifolia Salisb.[3]
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[4]

Multimedia w Wikimedia Commons

Uprawiana jest jako roślina olejodajna, a także jako ozdobna[5][9].

Morfologia

edytuj
 
Kwiaty
Pokrój
Aromatyczna roślina jednoroczna osiągająca od 0,3 do 2 m wysokości, zielona do purpurowo nabiegłej (u odmian formy różnie ubarwione), owłosiona w różnym stopniu do szczeciniastej[11]. Silnie rozgałęziona, stąd pokrój krzaczasty[5].
Liście
Naprzemianległe, pojedyncze, na ogonkach do 5 cm długości. Blaszka szerokojajowata do okrągławej, u nasady zaokrąglona, na szczycie krótko zaostrzona lub tępa, na brzegu gęsto lub niewyraźnie piłkowana. Blaszka osiąga od ok. 4 do 13 cm długości i od ok. 3 do 10 cm szerokości. Z wierzchu zwykle szczeciniaste, od spodu przylegająco owłosione. Zielone, ale często też purpurowo nabiegłe i z purpurowoczarnymi plamami[11].
Kwiaty
Zebrane po dwa (rzadziej cztery) w luźno lub gęsto rozmieszczone okółki[10] w szczytowej części pędu i w gronach wyrastających z kątów górnych liści. Kwiaty szypułkowe, wsparte szerokojajowatymi lub zaokrąglonymi przysadkami. Kielich zrosłodziałkowy, dziesięciożyłkowy, dzwonkowaty, dwuwargowy, w czasie kwitnienia do 3 mm długości, ale w czasie owocowania powiększa się i rozszerza jednostronnie. Górna warga kielicha z trzema lancetowatymi ząbkami, z których środkowy jest najmniejszy, dolna warga z dwoma ząbkami. Korona pięciopłatkowa, zrośnięta u nasady w dzwonkowatą rurkę[11], nieco tylko dłuższa od kielicha, słabo grzbiecista[5] osiąga do 4 mm długości[11]. Płatki białe do czerwonofioletowych, w dolnej wardze trzy łatki, z których środkowa jest nieco większa, a boczne podobne wielkością do dwóch łatek wargi górnej. Cztery pręciki, z których czasem dwa górne są nieco dłuższe[11], krótsze od korony[10]. Szyjka słupka krótka[10], z dwudzielnym znamieniem o równych ramionach[11].
Owoce
Czterodzielne rozłupnie, rozpadające się na cztery kulistawe, gładkie rozłupki o średnicy do 1,5 mm[10][11].

Systematyka

edytuj

W obrębie rodzaju pachnotka Perilla L., Gen. ed. 6: 578. Jun 1764[8] w niektórych ujęciach wyróżniano 6[9]–7[5] gatunków. Współcześnie traktowane są one wszystkie jako jeden zmienny gatunek[9][10][11]. W obrębie gatunku potwierdzono wyraźne zróżnicowanie chemotypów[7].

W obrębie rodziny jasnotowatych Lamiaceae rodzaj zaliczany jest do podrodziny Nepetoideae (Dumort.) Luerss. (1882) i plemienia Elsholtzieae (Burnett) Sanders & Cantino (1984)[10].

Zastosowanie

edytuj
  •  
    Odmiana 'Magilla'
  •  
    Czerwonolistna odmiana crispa
  •  
    Sushi z liśćmi pachnotki

Owoce zawierają od 25 do 53% oleju[12]. W Azji od dawna pachnotka uprawiana jest jako roślina olejodajna. Jej szybko schnący olej[5] (yegoma)[9] wykorzystywany jest do wyrobu werniksów, chińskiej[5] i japońskiej[7] laki, lakierów, gum[5] i linoleum[7]. Olej ten stosuje się także do wyrobu odzieży wodoodpornej[7], parasoli, nasącza się nim papier do zapewnienia mu wodoodporności, a także dodaje do farb i atramentów[9].

Zarówno olej[9] jak i olejek eteryczny wykorzystuje się w lecznictwie[5], zwłaszcza w medycynie chińskiej[9]. W Japonii antyseptycznie działający olejek dodawany jest do proszków do mycia zębów[7].

Wytłoki wykorzystywane są jako pasza[13].

Pomimo że dziko rosnące rośliny zawierają toksyczne ketony, w Japonii z odmiany P. frutescens var. crispa pozyskuje się z liści barwnik zwany sizo do barwienia potraw. Olejek z tej odmiany stosowany jest do aromatyzowania potraw, zwłaszcza sosów i słodyczy. W Japonii wytwarza się z niego także substancję słodzącą do 8 razy słodszą od sacharyny i do kilku tysięcy razy od sacharozy, wykorzystywaną do słodzenia tytoniu[7]. W Indiach olej wykorzystuje się jako jadalny[13].

Roślina uprawiana jest także jako ozdobna, zwłaszcza w klombach dywanowych. Uprawia się różne odmiany o barwnych i różnokształtnych liściach, w tym kędzierzawych i purpurowo nabiegłych[5][12].

Uprawa

edytuj

Roślina rozmnażana z nasion. Ponieważ znosi lekkie przymrozki, młode rośliny mogą być wysadzane do gruntu już wiosną. Wymaga gleb przepuszczalnych i świeżych w miejscach słonecznych i półcienistych. W uprawie o charakterze ozdobnym usuwa się kwiatostany w celu przedłużenia żywotności roślin i dla uniknięcia ich rozsiewania się. Roślina rekomendowana do stref mrozoodporności od 8 do 11[14].

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2019-11-16] (ang.).
  3. ↑ a b Perilla frutescens (L.) Britton. [w:] The Plant List. Version 1.1 [on-line]. [dostęp 2019-11-16].
  4. ↑ Perilla frutescens, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
  5. ↑ a b c d e f g h i j k Alicja i Jerzy Szweykowscy (red.): Słownik botaniczny. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo "Wiedza Powszechna", 2003, s. 621-622. ISBN 83-214-1305-6.
  6. ↑ Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 138. ISBN 978-83-925110-5-2.
  7. ↑ a b c d e f g Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe 2. Warszawa: Muza SA, 1998, s. 290. ISBN 83-7079-779-2.
  8. ↑ a b Perilla Linnaeus. [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2019-11-16].
  9. ↑ a b c d e f g h i j David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 697, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
  10. ↑ a b c d e f g K. Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. VII. Flowering Plants. Dicotyledons. Lamiales. Berlin, Heidelberg: Springer, 2004, s. 230. ISBN 978-3-642-62200-7.
  11. ↑ a b c d e f g h Perilla Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFlora. Missouri Botanical Garden, St. Louis, MO & Harvard University Herbaria, Cambridge, MA.. [dostęp 2019-11-16].
  12. ↑ a b pachnotka zwyczajna, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2023-03-31].
  13. ↑ a b Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: PWRiL, 1989, s. 268-269. ISBN 83-09-00256-4.
  14. ↑ Geoffrey Burnie i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, s. 654, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134.
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Pachnotka_bazyliowata&oldid=72334081”