Pałac Dioklecjana w Splicie

Zabytkowe centrum Splitu z Pałacem Dioklecjana^[a]
	Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO
	; Współczesne centrum Splitu z pozostałościami pałacu Dioklecjana (2012) – widok od północnego wschodu
Państwo	Chorwacja
Typ	kulturowy
Spełniane kryterium	II, III, IV
Numer ref.	97
Region	Europa i Ameryka Północna
	Historia wpisania na listę
Wpisanie na listę	1979; na 3. sesji
	Położenie na mapie Chorwacji Zabytkowe centrum Splitu z Pałacem Dioklecjana
	Położenie na mapie żupanii splicko-dalmatyńskiej Zabytkowe centrum Splitu z Pałacem Dioklecjana
	43°30′30,06″N 16°26′24,58″E/43,508350 16,440160
	Multimedia w Wikimedia Commons
	↑ Oficjalna nazwa wpisana na listę UNESCO ; ↑ Oficjalny podział dokonany przez UNESCO ;

Pałac Dioklecjana w Spalatum (Split) – rezydencja cesarza Dioklecjana zbudowana na przełomie III i IV wieku jako obronna willa przeznaczona na jego siedzibę po abdykacji^[a].

W pierwotnej postaci reprezentowała typową dla epoki wczesnego dominatu tendencję do surowych i okazałych konstrukcji oraz form monumentalnych. Budowla zajmująca powierzchnię ok. 30 tys. m², współcześnie zasiedlona przez kilka tysięcy mieszkańców, łączy w sobie elementy architektury antycznej, średniowiecznej i nowożytnej.

Historia

Położoną nad adriatycką zatoką rezydencję wzniesiono w 295–305 n.e., w latach rządów Dioklecjana jako augusta, przebywającego tam aż do śmierci. Ostatnim z rzymskich cesarzy wykorzystujących ją jako siedzibę był Juliusz Nepos^[1]. W VII wieku została ona wtórnie zasiedlona przez uchodźców ze zdobytej i zajętej przez Awarów i Słowian (615) pobliskiej Salony (Salonae), i w wyniku przebudowy przekształcona na bizantyjską osadę miejską pod nazwą Aspalatos (Spalatos), która dała początek i miano obecnemu Splitowi.

W epoce nowożytnej pozostałości pałacu jako pierwszy zbadał i dokładnie opisał szkocki architekt Robert Adam (The Ruins of the Palace of the Emperor Diocletian at Spalatro in Dalmatia, London 1764), a następnie – francuski artysta Louis-François Cassas (1802)^[2]. W XIX stuleciu miejsce to odwiedzali i opisywali głównie podróżnicy angielscy (Andrew A. Paton, 1849; lady Strangford, 1864; Edward A. Freeman, 1881; R. Lambert Playfair, 1892). Zapomniany wcześniej obiekt wzbudzał też w tej epoce rosnące zainteresowanie w innych krajach (Austro-Węgry^[3], Francja, Rosja^[4]). Pierwszego całościowego odtworzenia wyglądu olbrzymiej budowli dokonali francuscy badacze Ernest Hébrard i Jacques Zeiller (Spalato, le palais de Dioclétien, Paris 1912).

Obecnie kompleks pałacowy stanowi centrum chorwackiego Splitu. W roku 1979 wraz z zabytkowym centrum miasta został wpisany do wykazu światowego dziedzictwa kulturowego UNESCO. Przebiegająca pod pałacowymi murami nadbrzeżna promenada Riva to salon Splitu, miejsce spotkań, przechadzek (corso) i życia towarzyskiego^[5].

Opis

Rekonstrukcja pałacu Dioklecjana w jego pierwotnym wyglądzie (widok od południowego zachodu) według Ernesta Hébrarda

Plan kompleksu pałacowego (według Roberta Adama)

Na wybór miejsca wpłynął prawdopodobnie fakt urodzenia cesarza w pobliżu Salony (Salonae), a szczególny charakter budowli przypuszczalnie podyktowany został nawykiem władcy do spędzania życia w rzymskich obozach wojskowych. Za materiał budowlany posłużył miejscowy wapień i marmur z kamieniołomów wyspy Brač.

Obiekt zaplanowano na wzór warownego obozu rzymskiego (castrum Romanum), usytuowanego na planie nieprawidłowego prostokąta o wymiarach 215 × 175 m^[b]. Otoczony murami o szerokości dwóch metrów, wzmocniony był 16 wieżami (w większości rozebranymi w XVII w.), z których przetrwały trzy, a tylko jedna (północno-zachodnia) częściowo zachowała pierwotny wygląd. Odmienny charakter tej zamkowej budowli nadawał wznoszący się wprost z morza fronton wyposażony w arkadową galerię z trzema loggiami, z upodobaniem wykorzystywaną przez władcę zwłaszcza zimą.

Bramy umieszczono na przedłużeniu ciągów komunikacyjnych kierunków wschód–zachód i północ–południe: morska Porta Aenea (Brama Brązowa) od południa wiodła do prywatnej przystani i podziemnych pomieszczeń magazynowych. Pozostałe to: wiodąca ku Salonie północna Porta Aurea (Brama Złota, d. Porta Romae), zachodnia Porta Ferrea (Brama Żelazna) i wschodnia Porta Argentea (Brama Srebrna).

Olbrzymi kompleks wewnętrznych zabudowań dzieliły dwie wewnętrzne „obozowe” ulice (wzdłużna cardo i poprzeczna decumanus), przecinające się pod kątem prostym. Poprzeczna ulica oddzielała część przeznaczoną na pomieszczenia służby i ochrony cesarskiej od części reprezentacyjnej wydzielonej dla władcy. Południową część cardo stanowi imponujący perystyl otoczony podwójnym szeregiem kolumn korynckich (od zachodu dawno temu włączono w kolumnadę budownictwo mieszkalne). Za nim znajduje się przedsionkowy westybul nakryty kopułą z krągłym oculusem, wiodący wprost do cesarskich pomieszczeń (poważnie zniszczonych podczas ostatniej wojny), gdzie znajdowała się m.in. rozległa trójnawowa sala z apsydą, a ponad nią – sala reprezentacyjna.

Po lewej stronie perystylowego ciągu wzniesiono świątynię poświęconą Jowiszowi i Herkulesowi (boskim opiekunom dwóch pierwszych tetrarchów), późniejsze chrześcijańskie baptysterium, mieszczące sarkofag biskupa Jana z Rawenny, a w którego celli znajduje się średniowieczny basen chrzcielny z przedstawieniem chorwackiego króla Krzesimira.

Naprzeciw niej znajdowało się zbudowane jeszcze za życia cesarza mauzoleum – otoczona 24-kolumnową perystazą budowla na planie ośmioboku o wysokości 25 metrów. Przebudowana w VII wieku przez biskupa Jana z Rawenny i zamieniona odtąd na katedrę (współcześnie pod wezwaniem św. Domniona) z XIII-wieczną marmurową amboną i snycerskimi drzwiami dekorowanymi 28 płaskorzeźbami z życia Chrystusa, zachowała kształt oryginalnego założenia architektonicznego. Wejście do prywatnego grobowca flankowane było pierwotnie przez cztery egipskie sfinksy z czasów Totmesa III (pozostawiony jeden, inny chroniony w archeologicznym muzeum). Obok mauzoleum wzniesiono późniejszą chrześcijańską 61-metrową dzwonnicę.

Południowa fasada rezydencji (odwzorowanie G. Niemanna, 1906)

Z pierwotnych zabudowań rezydencji przetrwały:

północna brama pałacowa – Złota Brama
westybul – przedsionek do właściwych pałacowych pomieszczeń
perystyl – obecnie centrum miejskiej starówki, miejsce teatralnych spekatakli
mauzoleum – przebudowane w VII w. na katedrę z dobudowaną późniejszą dzwonnicą
świątynia Jowisza – przebudowana w VIII wieku na baptysterium
pozostałości komnat cesarza – ze zbiorami etnograficznymi
część sklepionych podziemi należących do cesarskich pomieszczeń mieszkalnych

Południowo-wschodni narożnik budowli z późniejszą wieżą kościelnej dzwonnicy
Widok na perystyl pałacu wykorzystywany dla spektakli teatralnych
Fragment udostępnionych do zwiedzania podziemi rezydencji

Rola, funkcje, znaczenie

Rezydencja Dioklecjana łączyła w sobie funkcje mieszkalne, wojskowe i religijne, przez co nierzadko uważana jest raczej za warowny zamek niż pałac. Wskutek włączenia w obręb silnych obwarowań budowli o różnorodnym charakterze, stworzono zminiaturyzowany ośrodek miejski, którego istotną cechą była funkcyjna samowystarczalność. Tym samym budowla wykraczała poza dotychczasowe kanony architektoniczne^[6].

Ten bardzo szczególny i odmienny charakter obiektu uświadamia zwłaszcza porównanie z podobnie okazałą cesarską rezydencją Domicjana w Rzymie Flawiuszów. Jego olbrzymi (zachowany w ruinie) pałac usytuowany był w rzymskiej dzielnicy mieszkalnej, nieizolowany i wszechstronnie dostępny, z widokiem na okoliczne budowle publiczne (forum, cyrk, wille patrycjuszy). Przy całej monumentalności w swym rozplanowaniu i architekturze prezentował atrakcyjną estetykę bogatych, zróżnicowanych form – z ogrodami i obiektami wodnymi obok wspaniałych sal i przepysznych pomieszczeń mieszkalnych. Na jego tle odosobniony, przyległy do morza pałac Dioklecjana, w swej warownej strukturze, wewnętrznie upodobnionej do żołnierskiego obozu, mimowolnie stwarza wrażenie surowego, odizolowanego od świata klasztoru^[7]. Jeszcze większy kontrast stanowi rezydencja Dioklecjana w porównaniu z innymi cesarskimi prywatnymi siedzibami przygotowanymi na okres po abdykacji: podrzymskiej Willa Hadriana i willi Maksymiana Herkuliusza koło sycylijskiej Piazza Armerina^[8].

Zobacz też

architektura starożytnego Rzymu

Uwagi

↑ Podobna rezydencja z osobistym mauzoleum powstała dla Galeriusza w iliryjskiej Felix Romuliana (Miloje Vasić: Felix Romuliana (Gamzigrad) – Palast und Gedenkmonument des Kaisers Galerius. W U. Brandl, M. Vasić (red.): Roms Erbe auf dem Balkan. Spätantike Kaiservillen und Stadtanlagen in Serbien. Mainz: Von Zabern, 2007, s. 33–53).
↑ W rzeczywistości długości wynoszą 215,5 m od strony wschodniej i zachodniej, 175 m od północnej i 181 m od południa, a rezydencja zajmuje jedynie ok. 1/6 powierzchni typowego obozu przeznaczonego dla kilkutysięcznego legionu (John Wilkes: Diocletian’s Palace, Split. Residence of a Retired Roman Emperor. Sheffield: University of Sheffield, 1986, s. 23).

Przypisy

↑ John Wilkes: Diocletian’s Palace, Split, dz. cyt., s. 72.
↑ Voyage pittoresque et historique de l’Istrie et de la Dalmatie rédigé d’après l’Itinéraire de L.F. Cassas par Joseph Lavallée (Paris).
↑ George Niemann: Der Palast Diokletians in Spalato. Wien: Hölder, 1910.
↑ Np. E.P. Kowaliewskij w „Russkaja biesieda”, t. 1, Moskwa, 1858.
↑ Daniela Schetar: Chorwacja – Dalmacja. Warszawa: Du Mont, 2018, s. 56.
↑ Maciej Oksieńczuk, Wojciech Oksieńczuk: Pałac Dioklecjana w Splicie, dz. cyt., s. 42.
↑ Herbert Koch: Römische Kunst, dz. cyt., s. 45.
↑ Elżbieta Makowiecka: Sztuka Rzymu, dz. cyt., s. 78–80.

Bibliografia

Maciej Oksieńczuk, Wojciech Oksieńczuk. Pałac Dioklecjana w Splicie. „Archeologia Żywa”, s. 40–42, 2 (21) 2002.
Elżbieta Makowiecka: Sztuka Rzymu. Od Augusta do Konstantyna. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2023, s. 80–83.
Wilhelm Lübke, Erich Pernice, Berta Sarne: Die Kunst der Römer. Wien – Berlin – Stuttgart: Paul Neff, 1958.
Herbert Koch: Römische Kunst. Weimar: Hermann Böhlau, 1949.
Ewelina Szeratics: Chorwacja. Wyd. 3. Warszawa: Express Map, 2019, s. 85–86.

Linki zewnętrzne

Diocletian’s Palace. www.croatiatraveller.com. [dostęp 2014-07-23]. (ang.).
Archiwalne widoki pałacu w bibliotece Polona

[1] Oficjalna nazwa wpisana na listę UNESCO

[2] Oficjalny podział dokonany przez UNESCO

[3] Podobna rezydencja z osobistym mauzoleum powstała dla Galeriusza w iliryjskiej Felix Romuliana (Miloje Vasić: Felix Romuliana (Gamzigrad) – Palast und Gedenkmonument des Kaisers Galerius. W U. Brandl, M. Vasić (red.): Roms Erbe auf dem Balkan. Spätantike Kaiservillen und Stadtanlagen in Serbien. Mainz: Von Zabern, 2007, s. 33–53).

[9] W rzeczywistości długości wynoszą 215,5 m od strony wschodniej i zachodniej, 175 m od północnej i 181 m od południa, a rezydencja zajmuje jedynie ok. 1/6 powierzchni typowego obozu przeznaczonego dla kilkutysięcznego legionu (John Wilkes: Diocletian’s Palace, Split. Residence of a Retired Roman Emperor. Sheffield: University of Sheffield, 1986, s. 23).

[4] John Wilkes: Diocletian’s Palace, Split, dz. cyt., s. 72.

[5] Voyage pittoresque et historique de l’Istrie et de la Dalmatie rédigé d’après l’Itinéraire de L.F. Cassas par Joseph Lavallée (Paris).

[6] George Niemann: Der Palast Diokletians in Spalato. Wien: Hölder, 1910.

[7] Np. E.P. Kowaliewskij w „Russkaja biesieda”, t. 1, Moskwa, 1858.

[8] Daniela Schetar: Chorwacja – Dalmacja. Warszawa: Du Mont, 2018, s. 56.

[10] Maciej Oksieńczuk, Wojciech Oksieńczuk: Pałac Dioklecjana w Splicie, dz. cyt., s. 42.

[11] Herbert Koch: Römische Kunst, dz. cyt., s. 45.

[12] Elżbieta Makowiecka: Sztuka Rzymu, dz. cyt., s. 78–80.

[a]

[a]

[b]

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[b]

[6]

[7]

[8]