Ostatni dzień lata (film 1958)
Ostatni dzień lata – polski film psychologiczny z 1958 roku w reżyserii Tadeusza Konwickiego. Debiutancki film Konwickiego ukazuje losy dwojga ludzi, którzy spotykają się na plaży – młodego mężczyzny (Jan Machulski) i dojrzałej kobiety (Irena Laskowska). Chłopak żywi uczucie do kobiety, która wciąż wspomina swojego narzeczonego-pilota będącego na emigracji w Wielkiej Brytanii.
 Plakat do filmu autorstwa Michała Tadeusza Golańskiego, 2023 | |
| Gatunek | |
|---|---|
| Rok produkcji | |
| Data premiery |
4 sierpnia 1958 |
| Kraj produkcji | |
| Język | |
| Czas trwania |
66 min |
| Reżyseria | |
| Scenariusz |
Tadeusz Konwicki |
| Główne role | |
| Muzyka |
utwory Camille’a Saint-Saënsa |
| Zdjęcia | |
| Montaż | |
| Produkcja | |
Film Konwickiego, nakręcony za skromną sumę 10 tysięcy złotych z udziałem jedynie dwojga aktorów, był bezprecedensowym wydarzeniem w polskiej kinematografii, a zarazem formą osobistego rozrachunku literata z dotychczasowym socrealistycznym dorobkiem literackim. Ostatni dzień lata, wysłany na Międzynarodowy Festiwal Filmowy w Wenecji, zdobył Grand Prix festiwalu w kategorii filmów krótkometrażowych.
Fabuła
edytuj
Na plaży przebywa kobieta targana wspomnieniami okupacyjnymi. Po niebie suną odrzutowce przypominające jej zdaniem samoloty gotowe do bombardowania. Na plaży pojawia się chłopak, który wcześniej ją śledził, lecz zachowuje się tak, jakby przyszedł na plażę przypadkiem. Kobietę drażni obecność natarczywego chłopaka, którego policzkuje. Chłopak chce się przed nią popisać, wskakując w morze. Przykrywają go fale, co wywołuje u kobiety wrażenie, iż on się topi. Kobieta biegnie na ratunek, wyławiając chłopaka i robiąc sztuczne oddychanie. Ocucony chłopak wyjawia jej, że śledził ją od dwóch tygodni. Potem, gdy odkrywa, że kobieta traktuje go wciąż protekcjonalnie, deklaruje, że jest dojrzałym mężczyzną w wieku 28 lat[1].
Oboje plażowiczów próbuje smażyć rybę nad ogniskiem, a chłopak przynosi jej kwiaty. Choć uczucie między nimi się pogłębia, dopada ich melancholia. Chłopak twierdzi, że jest dzieckiem o „goryczy i jadzie” bliskim „starej małpy”. Próbuje przekonać ją, żeby nie wyjeżdżała pociągiem. Kobieta przyznaje, że nie ma nikogo w swoim życiu, a jej narzeczony bezpowrotnie wyemigrował do Wielkiej Brytanii jako pilot samolotu. Jednak nie ulega namowom chłopaka i wchodzi do wody, by zniknąć w odmętach Bałtyku[1].
Produkcja
edytuj
Tadeusz Konwicki, przystępując do realizacji swojego debiutanckiego filmu, próbował od nowa rozpocząć własną twórczość artystyczną[2]. Tworząc Ostatni dzień lata, Konwicki zamierzał zatrzeć swój wizerunek pisarza związanego z socrealizmem, autora propagandowej powieści Władza (1954). W obliczu zmierzchu stalinizmu w Polsce Konwicki uświadomił sobie, że jego dotychczasowa twórczość była skompromitowana[3]. Jak wspominał literat, „w 1956 roku runęła moja nadpiłowana gałąź i ja razem z nią. Gruchnąłem o ziemię, aż trzeszczały kości”[4]. Dlatego też, kiedy około połowy 1957 roku „żegnany szyderstwem, przekleństwem, szczerym życzeniem złamania karku” Konwicki wybierał się nad morze z kilkoma przyjaciółmi, zamierzał nakręcić spontanicznie film, który odkłamałby jego twórczość[4].
Konwicki jako reżyser amator w chwili rozluźnienia popaździernikowego skorzystał z tymczasowego przepisu prezesa Urzędu Kinematografii Leonarda Borkowicza, który nadał zespołom filmowym prawo produkcji filmów nieprzekraczających średniego limitu „ustalonego prawem rocznym”[5]. Zespół Filmowy „Kadr” przyznał Konwickiemu, jako jego kierownikowi artystycznemu, niską sumę 10 tysięcy złotych w gotówce, 6 tysięcy metrów taśmy oraz kamerę Arriflex dla operatora Jana Laskowskiego[6][5]. Konwicki zebrał niewielką ekipę filmową i wyjechał na plażę w Szklanej Hucie[7], argumentując swoją decyzję poszukiwaniami taniego pleneru[8]. Scenariusz z tych samych względów przewidywał obecność na planie jedynie dwojga aktorów: Ireny Laskowskiej i Jana Machulskiego[8]. Oboje zdecydowali się grać za darmo[9].
Konwicki, uzyskawszy pozwolenie na robienie zdjęć między Białogórą a Łebą, ustanowił swoją bazę w baraku znajdującym się trzy kilometry od plaży. Sprzęt dowożono na miejsce akcji małymi wózkami. Nie nagrywano dźwięku na planie z powodów technicznych, a aktorzy starali się zapamiętać swoje kwestie dialogowe, aby powtórzyć je później w studiu nagraniowym. Jako statyw do kamery posłużył konar, a wysięgnik zastąpiła stara drabina[9].
Podczas prac nad filmem Jan Laskowski zachorował na zapalenie płuc i musiał leżeć w szpitalu. Kręcenie przełożono na inny okres, nie powiodły się próby wywołania filmu bez udziału Laskowskiego. Kiedy Laskowski wyzdrowiał, zdjęcia trzeba było powtórzyć. Ostatnie sceny kręcono w październiku 1957 roku, kiedy nad Bałtykiem panował już przymrozek[9].
Odbiór
edytujTadeusz Lubelski uznał Ostatni dzień lata za „film nowofalowy avant la lettre”, gdyż powstał on jeszcze przed sezonem 1959/1960, uznawanym za nurt założycielski francuskiej Nouvelle Vague[10]. Zdaniem Andrzeja Jachimczyka z „Millenium Film Journal” Ostatni dzień lata jest jednym z najważniejszych filmów polskich epoki popaździernikowej[11]. Paul Rotha dla brytyjskiego magazynu „Sight & Sound” uznał dzieło Konwickiego za „film kompletny”, w którym jest „ekonomia stylu i treści, a jednocześnie bogactwo znaczącego detalu”[12]. Według C. A. Milvertona z amerykańskiego pisma „Film Quarterly” film Konwickiego „wcale nie jest arcydziełem, ale jest najwybitniejszym filmem fabularnym polskiej szkoły filmowej, który ukazał się w tym kraju [Stanach Zjednoczonych]”[13].
Nagrody i festiwale
edytujOstatni dzień lata zdobył na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Wenecji Grand Prix w kategorii filmów dokumentalnych i krótkometrażowych, a na MFF w Brukseli – Nagrodę Główną dla filmu eksperymentalnego[7]. Amerykański reżyser Martin Scorsese uznał film za jedno z arcydzieł polskiej kinematografii i w 2014 roku wytypował go do prezentacji w Stanach Zjednoczonych oraz Kanadzie w ramach festiwalu polskich filmów Martin Scorsese Presents: Masterpieces of Polish Cinema[14][15].
Przypisy
edytuj- ↑ a b Kot 2014 ↓, s. 70–71.
- ↑ Lubelski 2000 ↓, s. 181.
- ↑ Lubelski 2017 ↓, s. 82.
- ↑ a b Konwicki 1976 ↓, s. 84.
- ↑ a b Lubelski 2017 ↓, s. 83.
- ↑ Lubelski 2000 ↓, s. 183.
- ↑ a b Ostatni dzień lata w bazie filmpolski.pl
- ↑ a b Lubelski 2017 ↓, s. 84.
- ↑ a b c Kot 2014 ↓, s. 72.
- ↑ Lubelski 2017 ↓, s. 81.
- ↑ Jachimczyk 2017 ↓, s. 28.
- ↑ Kosińska 2016 ↓, s. 188.
- ↑ Milverton 1960 ↓, s. 55.
- ↑ Martin Scorsese Presents: Masterpieces of Polish Cinema – oficjalna strona projektu w języku angielskim. mspresents.com. [dostęp 2014-02-26]. [zarchiwizowane z [brak tego adresu] (2014-02-26)].
- ↑ Paweł Mączewski: Polskie filmy Martina Scorsese. vice.com, 2014-02-05. [dostęp 2014-03-24].
Bibliografia
edytuj- Andrzej Jachimczyk, Polish Cinema Art, „Millenium Film Journal”, 66, 2017, s. 28.
- Tadeusz Konwicki, Kalendarz i klepsydra, Warszawa: Czytelnik, 1976.
- Karolina Kosińska, Brytyjczycy o Polakach, czyli jak pisano o polskim kinie w brytyjskim piśmie „Sight & Sound” w latach 50. i 60., „Kwartalnik Filmowy”, 95, 2016, s. 184–203.
- Wiesław Kot, Sto najważniejszych scen filmu polskiego, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 2014.
- Tadeusz Lubelski, Strategie autorskie w polskim filmie fabularnym lat 1945–1961, Kraków: Rabid, 2000.
- Tadeusz Lubelski, Trzy fazy polskiej Nowej Fali: Konwicki – Skolimowski – Zanussi, [w:] Andrzej Gwóźdź, Margarete Wach (red.), W poszukiwaniu polskiej Nowej Fali, Kraków: Universitas, 2017, s. 75–94.
- C.A. Milverton, The Last Day of Summer by Tadeusz Konwicki and Jan Laskowski, „Film Quarterly”, 3, 1960, s. 55–56.
Linki zewnętrzne
edytuj- Ostatni dzień lata na kanale Studia Filmowego Kadr w serwisie YouTube
- Ostatni dzień lata w bazie IMDb (ang.)
- Zdjęcia z filmu Ostatni dzień lata w bazie Filmoteki Narodowej „Fototeka”
- Ostatni dzień lata w bazie Akademii Polskiego Filmu