Operacja świrsko-pietrozawodzka

Operacja świrsko-pietrozawodzka – operacja ofensywna Armii Czerwonej przeprowadzona w czasie II wojny światowej i trwająca od 21 czerwca do 9 sierpnia 1944 roku. Część operacji wyborsko-pietrozawodzkiej została przeprowadzona przez wojska lewego skrzydła (32 Armii i 7 Armii) Frontu Karelskiego we współdziałaniu z Flotyllą Ładoską i Flotyllą Oneską. Wskutek tej operacji wojska radzieckie posunęły się 110-250 km w głąb Finlandii, skłaniając ją do wycofania się z wojny.

Operacja świrsko-pietrozawodzka

II wojna światowa, front wschodni, część wojny kontynuacyjnej
Czas	21 czerwca – 9 sierpnia 1944
Miejsce	Karelia
Terytorium	Finlandia
Przyczyna	sojusz fińsko-niemiecki
Wynik	zwycięstwo ZSRR
Strony konfliktu
Finlandia III Rzesza ZSRR
Dowódcy
Carl Gustaf Mannerheim Kiriłł Mierieckow
brak współrzędnych

Cele operacji

Celem operacji było rozgromienie sił niemiecko-fińskich w południowej Karelii i przywrócenie granicy państwowej ZSRR z 1940 roku. Co do swojego charakteru, operacja była dokonaniem wyłomu w obronie przeciwnika z forsowaniem dużej przeszkody wodnej, rzeki Świr i natarciem w trudnych warunkach topograficznych. Sowieci mieli bić się głównie w rozległych lasach bez dróg. Na Przesmyku Karelskim lasy stanowiły problem, który narastał na froncie za jeziorem Ładoga, gdzie działania w zwartym i dzikim lesie były mocno utrudnione. Sowieci postawili na pancerny taran jako główne narzędzie walki, mimo że teren niemal w ogóle nie sprzyjał działaniom pancernym. Jednak używanie samej piechoty oznaczałoby olbrzymie straty, przypominające najgorsze doświadczenia z wojny zimowej 1939/1940. W konsekwencji, do operacji nazwanej przez Sowietów świrsko-pietrozawodzką, wyznaczono pokaźne siły pancerne. Na najmniej istotnym odcinku frontu, na północy, miał działać Front Karelski w sile dwóch armii. 7 Armia na przesmyku pomiędzy jeziorami Ładoga i Onega z rubieży rzeki Świr, natomiast 32 Armia 300 km dalej na północ, z rubieży Kanału Białomorskiego i północnego skraju jeziora Onega. 32 Armii oddano do dyspozycji jedynie 34 czołgi, w tym sześć ciężkich. Na froncie na Świrze, obsadzonym przez 7 Armię, Sowieci skoncentrowali już 258 czołgów, w tym 68 ciężkich czołgów KW i IS, a także 84 ciężkich dział samobieżnych ISU.

W rezerwie pozostawało kolejnych 107 czołgów. Zdecydowano się tam działać w siłowy sposób, wysyłając jeden oddział po drugim wzdłuż jedynej drogi prowadzącej w głąb fińskich pozycji.

Do sforsowania rzeki Świr wykorzystano 189 pływających łazików amerykańskich z 275 batalionu amfibii, które miały zapewnić szybkie środki transportowe dla 300. gwardyjskiego pułku strzelców z 99. Gwardyjskiej Dywizji Strzelców. Wspierały je przestarzałe czołgi T-37 i T-38 z 92. samodzielnego pułku czołgów.

Pomiędzy obiema armiami Frontu Karelskiego – 7 i 32, na początku tej operacji nie było bezpośredniej łączności taktycznej. W sumie wojska grupy operacyjnej Frontu Karelskiego 21 czerwca 1944, czyli w pierwszym dniu tej operacji liczyły: 184 tysiące żołnierzy, 223 czołgi i działa pancerne oraz 854 samoloty.

Przygotowania

Pozycje Armii Fińskiej na Przesmyku Karelskim w 1940 r.

12 lipca dowództwo Frontu Leningradzkiego wydało rozkaz 21 i 23 Armiom przejścia do obrony. Na tym właściwie zakończyły się aktywne działania bojowe na Przesmyku Karelskim. Radzieckie wojska jeszcze nie wyczerpały możliwości do najdalszego natarcia i przejście do obrony było podyktowane względami politycznymi.

Obrona fińska

Fińskie wojska jeszcze w grudniu 1941 roku przystąpiły do budowy głęboko rozbudowanego systemu fortów na przesmyku między jeziorem Ładoga i Onega (dawnych pozycji Armia Przesmyku Karelskiego). Rozbudowa trwała do lata 1944 roku.

Pierwszy pas obronny Finów rozmieszczony był bezpośrednio na północnym brzegu rzeki Świr. Składał się z dwóch-trzech linii okopów, oszalowanych żerdziami. Wykopy osłaniały zapory z drutu kolczastego w kilku szeregach. W licznych miejscach przy brzegu rzeki były zatapiane specjalne rogatki, oplątane drutem kolczastym. Najbardziej dogodne miejsca do wysadzenia desantu, Finowie dosłownie naszpikowali minami.

Drugi pas obrony przechodził według linii Czepiga – Miegriega – Miegrozjero. Składał się z kilku punktów oporu, rozmieszczonych na drogach ruchu wojsk. Potężny węzeł obrony znajdował się w okręgu Miegrozjero, jedną flanką wpierał w las, gdzie nie było dróg. Ruch wojsk i techniki bojowej tu był wykluczony. Inną flankę przykrywało bagno. Przed przednim brzegiem rozmieszczane były przeciwpancerne przeszkody, pola minowe, granitowe głazy. Stanowiska strzeleckie znajdowały się na wzniesieniach. Dla osłony żołnierzy i oficerów od artyleryjskiego ognia i bombardowań z powietrza były zbudowane żelbetonowe schronienia, zaopatrzone w energię elektryczną, telefony, wodę i ogrzewanie.

Jeszcze potężniejszy węzeł obrony znajdował się w okręgu Sumbatuksy. Tu, oprócz bunkrów, było dużo żelbetonowych punktów ogniowych przystosowanych do obrony okrężnej. Na każdy kilometr frontu przypadało pięć takich bunkrów. W głębokiej obronie, na brzegach rzek Tułoksa i Wodła przy Pitkiaranty i przy stacji Łojmoła też były przygotowywane bardzo potężne pozycje.

Na terenie od Podporożja do Ładoga Finowie zbudowali rozgałęzioną sieć dróg utwardzonych i leśnych. Normalnie pracował tor kolejowy Miedwieżjegorsk – Pietrozawodzk – Swirstroj. W dobrym stanie znajdowała się szosa Łodiejnoje Pole – Ołoniec – Widlica.

Do kwietnia 1944 roku umocnienia na przesmyku zajmowało fińskie ugrupowanie "Ołoniec", w składzie IV korpusu wojskowego i brygady brzegowej obrony Ładogi.

Przygotowania ZSRR

Z początku 1944 roku Finom na Świrze przeciwstawiała się:

• 7 Armia pod dowództwem generała-lejtnant A.J. Krutikowa. W składzie sześć dywizji:
  • 21 Dywizja Strzelecka
  • 67 Dywizja Strzelecka
  • 114 Dywizja Strzelecka
  • 272 Dywizja Strzelecka
  • 314 Dywizja Strzelecka
  • 368 Dywizja Strzelecka

oraz trzy brygady piechoty morskiej

• 3 Brygada Piechoty Morskiej
• 69 Brygada Piechoty Morskiej
• 70 Brygada Piechoty Morskiej

Rejony umocnione:

• 150 Rejon Umocniony
• 169 Rejon Umocniony

Rejon umocniony stanowił równoważnik dywizji piechoty.

W czerwcu 1944 roku Stawka przerzuciła tu:

• 37 Korpus Strzelecki gwardii,
• 99 Korpus Strzelecki
• 94 Korpus Strzelecki
• 7 Dywizję artyleryjską przełomu,
• dwie brygady pancerne,
• trzy samodzielne pułki pancerne
• trzy pułki ciężkich samobieżnych dział artyleryjskich,
• oddzielną kompanię samochodów pancernych,
• gwardyjską brygadę reaktywnych miotaczy min ("Katiusza"),
• dwie brygady inżyniersko-saperskie,
• dwa samodzielne bataliony pontonowo-samochodowe
• 40 Dywizja artylerii przeciwlotniczej.

Z rezerw Frontu Karelskiego z kandałakszaskiego kierunku na Świr skierowano 127 lekki korpus strzelecki.

Dla zabezpieczenia ofensywnej operacji z powietrza wydzielono 588 samolotów 7 Armii Lotniczaej. Oprócz tego, w czasie forsowania Świru 13 Armia Lotnicza Frontu Leningradzkiego powinna wykonać dwa naloty po 75 bombowców w każdym.

W okręgu Nowa Ładoga skoncentrowała się Flotylla Ładoska, zaś na jeziorze Onega i rzece Wodła Flotylla Oneska. Miały one wspierać ogniem artylerii okrętowej wojska nacierające z flanek.

Przebieg operacji

Forsowanie Świru

Początkowo nadejście na Świr planowane było na 25 czerwca, ale Stawka niespodziewanie przeniosła ten termin na 20 czerwca. Jednym z najważniejszych warunków sukcesu operacji było zniszczenie zapory elektrowni wodnej „Świr-3”. Wykonanie tego zadania powierzono lotnictwu Flota Bałtycka, której postawiono dwa cele:

• zmniejszyć poziom wody na rzece Świr powyżej od miejsca zapory i tym samym ułatwić 368 Dywizji Strzeleckiej forsowanie rzeki,
• zlikwidować groźbę zatopienia miejscowości w dolnym biegu rzeki.

Do zniszczenia zapory przewidziano 55 bombowców. Ich załogi przeszły przygotowanie na specjalnie urządzonym poligonie, po czym samoloty skrycie skoncentrowały się w okręgu Nowej Ładogi. Planowano wykonać nalot na zaporę z zastosowaniem wielkokalibrowych bomb i min.

20 czerwca o 10:05 grupa bombowców wykonała pierwsze uderzenie na zaporę. Potem podążyła seria nowych uderzeń. Razem z 250-, 500- i 1000-kg bombami, zrzucano morskie miny. Razem lotnictwo floty dokonało 123 samolotolotów, zużywszy 64 wielkokalibrowe bomby i 11 min. Zapora została zburzona. Wodny wał dosłownie zmył fińskie forty, rozmieszczone przy samym brzegu poniżej zapory.

21 czerwca o 8 rano salwa katiusz rozpoczęła bombardowanie. O 8:05 nad fińskimi pozycjami ukazały się bombowce i samoloty szturmowe. Bombardowanie trwało 30 minut. O 8.30 otworzono ogień 1595 dział i moździerzy kalibru 76 mm i wyżej. W rejonie wyłomu średnia gęstość wynosiła 133 dział na kilometr frontu. Artyleryjskie przygotowanie trwało około trzech i pół godziny. Zużyto 1200 wagonów pocisków i min.

O godzinie 11 od lewego brzegu Świru odbiły setki łodzi i tratw, na których szczelnie siedzieli czerwonoarmiści. Natychmiast otworzyły ogień wszystkie ocalałe punkty ogniowe Finów. Na tratwach i łodziach siedziały manekiny, przesuwane w wodzie przez niedużą liczbę ochotników. Fałszywa przeprawa pomogła ujawnić ogniowe punkty Finów.

O 11:47, 360 bombowców i samolotów szturmowych 7 Armii Lotniczej i 13 Armii Lotniczej wykonało powtórnie nalot na niezniszczone fińskie forty. Po tym wykonała 15-minutowy ogniowy nalot artyleria. Około godziny 12 zaczęło się forsowanie Świru. Pierwsi zaczęli przeprawę żołnierze 98 i 99 Dywizji Strzeleckiej, a także 272 i 114 Dywizji Strzeleckiej.

Po całej rzece na długości 25 kilometrów ukazały się tratwy, łodzie, pływające samochody i czołgi. Finowie prowadzili bezładny ogień karabinowy. Trochę strzałów oddało dwie-trzy baterie moździerzowe. Siły Finów pośpiesznie odchodziły na drugą rubież obrony. Do godziny 16, 21 czerwca wojska sowieckie zawładnęły na prawym brzegu Świru przyczółkiem głębokością do 2,5–3 km.

Dalsze działania

22 czerwca ze strony jeziora Ładoga w Świr weszły rzeczne parowce "Tytan", "Hasan", "Wies'jegorsk", "Szyman" i "Gorłowka" z barkami. Przeszły pod ogniem przeciwnika przez minowe zapory po rzece do miejsca desantu i następnego dnia przystąpiły do przerzutu na prawy brzeg rzeki wojsk i sprzętu. O godzinie 16 w okręgu Kanoma zaczął funkcjonować wielki prom z dwóch barek, holowanych parowcem. Pierwszym rejsem przewiózł on 15 czołgów T-34 i 14 dział samobieżnych SU-152.

Również 22 czerwca wojska 7 Armii kontynuowały natarcie. 365 Dywizja, odrzuciwszy przeciwnika z przyczółka, który zajmował na południowym brzegu, sforsowała Świr w okręgu Woznjesjeńja. Dywizję wspierała ogniem Flotylla Oneska. 99 Korpus zajął rejonowe centrum Podporożje i też przeprawił się przez rzekę.

Do końca dnia Świr był sforsowany od jeziora Onega do Ładoga. Dążąc do zachowania swojej siły, Finowie zaczęli pośpiesznie wycofywać 8 i 5 Dywizji i 15 Brygadę na drugą, główną linię obrony Miegriega – Sumbatuksa i Sarmiagi – Czepiga, a 7 dywizję – na Pietrozawodsk. Odejście osłaniały silne oddziały osłonowe. Cofając się, Finowie wysadzali mosty, urządzali zwały, minowali drogi.

Rankiem 23 czerwca 4 Korpus Strzelecki i 37 Korpus Strzelecki prowadziły walki w pasie przedpola drugiej linii obrony przeciwnika w okręgu Sumbatuksa – Miegriega – Sarmiagi – Czepiga. 99 Korpus po przeprawie przez Świr w okręgu Podporożja nie spotkał zorganizowanego oporu Finów. Kolumnami marszowymi wojska ruszyły po leśnej drodze do Kotkozjeru i wyszły tam na szosę Pietrozawodsk – Ołoniec. W tym samym czasie Flotylla Ładoska wysadziła desant w międzyrzecze Tułoksy i Widlicy na tyłach fińskiej obrony dla wsparcia wojska, które nacierały od frontu. Przy wsparciu statków i lotnictwa desant zablokował linię kolejową i szosę Ołoniec na Pitkiarant. Desantowanie przeszło pomyślnie.

Finowie skierowali do miejsca radzieckiego desantu części 15 Brygady Piechoty i samodzielny batalion jegierski. Silnymi kontratakami Finowie próbowali zapędzić desant w jezioro, ale im się to nie udało. Następnego dnia desantowała tam jeszcze 3 Brygada piechoty morskiej. Flotylla Ładoska wspierała desant ogniem swojej artylerii. Wszystkie ataki Finów zostały odparte.

Desant na tyłach fińskich wojsk i obejście ich głównego pasa obrony wojskami 99 korpusu stworzyło realną groźbę otoczenia 5 i 8 Dywizji fińskich. Dlatego dowództwo przeciwnika było zmuszone w noc na 24 czerwca wycofać je na zachodni brzeg Widlicy.

25 czerwca napierając na odchodzących Finów, część 37 Korpusu Strzeleckiego Gwardii zajęła Ołoniec. Następnego dnia Korpus wszedł do Nurmolica, 28 i 29 czerwca walczył z oddziałami 8 Dywizji fińskiej w okręgu Torosozjero, a 30 czerwca doszedł do rzeki Widlica między Iwasjelgoj i Większymi Górami.

99 Korpus do 30 czerwca prowadził walki w okręgu Wodłoziero. 4 Korpus 25 czerwca zajął silne węzły oporu Sarmiaga i Czepiga i szybko posuwał się brzegiem jeziora Ładoga. 26 czerwca 272 Dywizja Strzelecka wyszła do rzeki Tułoksa, a następnego dnia połączyła się z desantem, który utrzymywał przyczółek między Tułoksoj i Widlicej. Część 15 Brygady i 5 Dywizji fińskich były odrzucone za Widlicę i zajęły obronę na jej zachodnim brzegu.

Odznaczenia

Za pomyślne forsowanie rzeki Świr liczni żołnierze 272 Dywizji byli odznaczeni orderami i medalami, jedenastu otrzymało tytuł Bohater Związku Radzieckiego.

Dalsze działania

W rezerwie frontu znajdował się 127 Lekki Korpus Strzelecki i 94 Korpus Strzelecki, które w walkach o Świr nie brały udziału. Stawka wyprowadziła 94 Korpus ze składu Frontu Karelskiego i przerzuciła go na inny front.

30 czerwca z wyjściem wojsk 7 Armii na rzekę Widlica zakończył się pierwszy etap natarcia na kierunku świrsko-ołonieckom. Na prawej flance armii radzieckie wojska po forsowaniu Świru wypierały cofających się Finów w kierunku od Woznjesjeńje na Szełtozjero i Pietrozawodsk. Tam nacierała 368 Dywizja Strzelecka, 69 Brygada Strzelecka i oddziały 150 rejonu umocnionego.

W ostatnich dniach czerwca, wyzwolono przedwojenną stolicę radzieckiej Karelii, zajęty 1 października 1941 roku przez Finów Pietrozawodsk i odblokowano w ten sposób magistralę kolejową do Murmańska.

Ogółem w jednostkach tych znajdowało się 628 czołgów i dział pancernych. Według zestawień sowieckich wyższego szczebla, na Przesmyku Karelskim stosunek czołgów sięgał 7:1 (558 do 80), na rzece Świr 20:1 (360:18), a na północnym odcinku 4,5:1 (36:8).

Bibliografia

• Лит.: см. при ст. Выборгская операция 1944 и Свирско-Петрозаводская операция 1944.
• История Второй мировой войны 1939—1945 в (12 томах), том 9, с. 26 – 40 (Глава 3.).
• Наступление советских войск на Карельском перешейке и в Южной Карелии. на сайте Министерства обороны Российской Федерации.