Olza (rzeka)

Olza
Olše
	; Olza w Cieszynie, widoczny jeden z jazów
Kontynent	Europa
Państwo	Polska; Czechy
Lokalizacja	województwo: śląskie; kraj: morawsko-śląski
	Rzeka
Długość	86,2 km (16 km w Polsce, 46 km w Czechach, 24 km granica między Polską i Czechami) km
Powierzchnia zlewni	1118 km²
Średni przepływ	10 m³/s przy ujściu
	Źródło
Miejsce	w Istebnej, pod Gańczorką i Karolówką, na zachodnich stokach grzbietu Beskidu Śląskiego
Wysokość	840–880 m n.p.m.
Współrzędne	49°33′41″N 18°50′40″E/49,561389 18,844444
	Ujście
Recypient	rzeka Odra
Miejsce	na północ od Bogumina, koło wsi Olza (powiat wodzisławski)
Wysokość	191 m n.p.m.
Współrzędne	49°56′57,3″N 18°19′58,6″E/49,949236 18,332944
	Mapa
	; Dorzecze Olzy
Szlak
	Położenie na mapie województwa śląskiego źródło ujście
	Położenie na mapie Polski źródło ujście
	Multimedia w Wikimedia Commons

Olza (cz. Olše, niem. Olsa) – rzeka na Śląsku Cieszyńskim, na granicy Polski i Czech, będąca prawym dopływem Odry.

Przebieg

Długość 86,2 km, powierzchnia zlewiska 1117,6 km², z tego 479 km² na terytorium Polski. 49 większych dopływów. Źródła w Koniakowie w gminie Istebna, pod Gańczorką i Karolówką, na zachodnich stokach grzbietu Beskidu Śląskiego, na wysokości 840–880 m n.p.m. Uchodzi do Odry na północ od Bogumina, koło wsi Olza, na wysokości 191 m n.p.m. Średni spadek 0,67%^[1].

Pierwsze 16 km biegu na terenie Istebnej, w granicach Polski. Na tym odcinku średni spadek wynosi ok. 2,5%^[2]. Rzeka płynie tu generalnie w kierunku zachodnim. W toku źródłowym, u południowych podnóży Filipionek, na Olzie istniała klauza, której ślady w postaci zabagnionego rozlewiska były widoczne jeszcze na początku XXI w. W 2013 r. na tym miejscu staraniem Nadleśnictwa Wisła został zbudowany Zbiornik Małej Retencji „Gańczorka”^[3]. Poniżej zbiornika koryto stosunkowo szerokie, w korycie widoczne odsłonięcia fliszu karpackiego. Poniżej „Tartaku” w Istebnej rzeka silnie meandruje u południowych podnóży Młodej Góry, płynąc do granicy państwa krętą, miejscami bardzo wąską i głęboką doliną. Poniżej granicy systematycznie wykręca ku północnemu zachodowi.

W górnym biegu w granicach Czech, od Jabłonkowa po Trzyniec Olza tworzy granicę między Beskidem Śląskim a Beskidem Morawsko-Śląskim. W biegu środkowym, od Cieszyna do Karwiny oraz w dolnym, od Zawady/Godowa po ujście do Odry, korytem Olzy biegnie granica polsko-czeska^[2].

Olza jest rzeką niosąca stosunkowo niewiele wody. Jej średni przepływ przy ujściu wynosi ok. 10 m³/s^[4]. Stan wody wzrasta nagle w przypadku opadów nawalnych, którymi zagrożone są północno-zachodnie stoki Beskidu Śląskiego^[5].

Dopływy Olzy

Lista nazwanych cieków w dorzeczu Olzy:

Olza (ujście do Odry)

   ├───P───Szotkówka
   │ └───P───Lesznica
   ├───P───Pietrówka
   ├───L───Stonawka
   ├───P───Bobrówka
   │ └───L───Młynówka
   ├───P───Puńcówka
   ├───L───Ropiczanka
   ├───L───Tyrka
   ├───P───Lesznianka
   ├───P───Wędryńka
   ├───L───Kopytná
   ├───P───Głuchówka
   │ └───P───Strzelma
   ├───P───Radwanów
   ├───L───Łomna
   │ └───P───Osetnica
   ├───L───Lyski
   ├───L───Bukowiec
   ├───L───Gliniany
   ├───P───Prądowiec
   ├───P───Połomity Mały
   ├───P───Połomity Wielki
   ├───L───Raztoka
Olza (źródło)

Przyroda

parki krajobrazowe

Park Krajobrazowy Beskidu Śląskiego

rezerwaty przyrody

Konotacje w kulturze

Olza i jej źródła zajmują poczesne miejsce w kulturze duchowej mieszkańców Śląska Cieszyńskiego. Pieśń „Płyniesz Olzo po dolinie”, do której słowa ułożył Jan Kubisz, pochodzący z położonej nad tą rzeką wsi Końska, uznawana jest za nieoficjalny hymn Śląska Cieszyńskiego^[6].

Hydronimia

Nazwa rzeki we współczesnej formie Olza wspominana była już w 1425 r.^[7] Według polskiego językoznawcy, związanego ze Śląskiem Henryka Borka, etymologia nazwy rzeki „Olza” wywodzi się od praindyjskiej formy * Ali-gā od * ali- ‘biały’, skąd prasłowiańskie * Olьdza, a więc pierwotnie ‘biała rzeka’ (podobnie jak Łaba ← * Alba, łac. albus ‘biały’)^[7]^[8]. Twórca teorii hydronimii staroeuropejskiej, Hans Krahe stwierdził, że rdzeń *el-/*ol-/*al- oznacza „wodę, wilgoć”. Podobną teorię akceptuje (m.in. za J. Rozwadowskim) Robert Mrózek: Olza ← Oldza ← Oliga z pierwotnym znaczeniem ‘woda’, ‘ciecz’^[9]. Niemiecki onomasta Jürgen Udolph wywodzi nazwę „Aliga”, przekształconą następnie w „Olbga”, „Oldza”, od staroeuropejskiego *el-g/*ol-g („pachnieć, śmierdzieć, gnić”), stąd „Olza” oznacza „rzekę wydzielającą zapach” (nazwa „Olbga” – „bagno, błoto”).

W niemieckojęzycznych źródłach drukowanych rzeka występuje od 1493 r. pod nazwą „Olsa”. Czeska nazwa urzędowa rzeki („Olše”), utrwalona w dwudziestoleciu międzywojennym jako jeden z elementów czechizacji tzw. Zaolzia^{[potrzebny przypis]}, obecnie budzi kontrowersje nawet wśród uczonych czeskich^{[potrzebny przypis]}. W roku 1613 śląski regionalista i historyk Mikołaj Henel z Prudnika wymienił rzekę w swoim dziele o geografii Śląska pt. Silesiographia podając jej łacińską nazwę: Elsa fl. ^[10].

Miejscowości położone nad Olzą

Galeria

Źródło Olzy na Gańczorce
Olza w Bukowcu
Olza w Gródku
Olza w Cieszynie
Olza w Cieszynie, widziana z „Mostu przyjaźni”
Ujście Olzy do Odry w powiecie wodzisławskim

Zobacz też

Przypisy

↑ A. Dorda, 2009, s. 66.
↑ ^a ^b Mirosław J. Barański: Beskid Śląski. Pasmo Baraniej Góry. Przewodnik turystyczny. Warszawa: Wydawnictwo PTTK „Kraj”, 1994, s. 210-211, seria: Polskie góry. ISBN 83-7005-357-2.
↑ Wg informacji na tablicy wmurowanej w zaporę (2020 r.)
↑ A. Dorda, 2009, s. 66.
↑ "Poziom rzeki rekordowy od 90 lat". W Bielsku-Białej stan pogotowia przeciwpowodziowego. TVN24, 15 września 2024. [dostęp 2024-11-11].
↑ Zdzisław Hierowski: 25 lat literatury na Śląsku 1920-1945. Katowice – Wrocław: Wydawnictwa Instytutu Śląskiego, 1947. OCLC 69489660. (pol.).
↑ ^a ^b Henryk Borek: Wśród śląskich nazw (seria: „Encyklopedia wiedzy o Śląsku”), wyd. Instytut Ślaski w Opolu, Opole 1986, s. 23–24.
↑ Henryk Borek: Górny Śląsk w świetle nazw miejscowych, wyd. Instytut Śląski w Opolu, Opole 1988, s. 52.
↑ Robert Mrózek: Nazwy miejscowe dawnego Śląska Cieszyńskiego, wyd. Uniwersytet Śląski, Katowice 1984 ISBN 82-00-00622-2, s. 131.
↑ Detlef Haberland: Die „Silesiographia” und „Breslo-Graphia” von Nicolaus Henel von Hennenfeld. Arkadiusz Cencora, Diana Codogni-Łańcucka. Wrocław: Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu, 2011, s. 175. ISBN 978-83-910595-2-4.

Bibliografia

Aleksander Dorda: Środowisko abiotyczne. Charakterystyka hydrograficzna. Rzeki i potoki. Dorzecze Odry. W: Dzieje Śląska Cieszyńskiego od zarania do czasów współczesnych pod redakcją Idziego Panica. T. I: Śląsk Cieszyński w czasach prehistorycznych. Cz. pierwsza: Środowisko przyrodnicze. Cieszyn: Starostwo Powiatowe, 2009, s. 66–68. ISBN 978-83-926929-2-8.

Linki zewnętrzne

Archiwalne zdjęcia rzeki w bibliotece Polona

[1] A. Dorda, 2009, s. 66.

[PBG-2] Mirosław J. Barański: Beskid Śląski. Pasmo Baraniej Góry. Przewodnik turystyczny. Warszawa: Wydawnictwo PTTK „Kraj”, 1994, s. 210-211, seria: Polskie góry. ISBN 83-7005-357-2.

[3] Wg informacji na tablicy wmurowanej w zaporę (2020 r.)

[4] A. Dorda, 2009, s. 66.

[5] "Poziom rzeki rekordowy od 90 lat". W Bielsku-Białej stan pogotowia przeciwpowodziowego. TVN24, 15 września 2024. [dostęp 2024-11-11].

[6] Zdzisław Hierowski: 25 lat literatury na Śląsku 1920-1945. Katowice – Wrocław: Wydawnictwa Instytutu Śląskiego, 1947. OCLC 69489660. (pol.).

[HBWśr-7] Henryk Borek: Wśród śląskich nazw (seria: „Encyklopedia wiedzy o Śląsku”), wyd. Instytut Ślaski w Opolu, Opole 1986, s. 23–24.

[8] Henryk Borek: Górny Śląsk w świetle nazw miejscowych, wyd. Instytut Śląski w Opolu, Opole 1988, s. 52.

[9] Robert Mrózek: Nazwy miejscowe dawnego Śląska Cieszyńskiego, wyd. Uniwersytet Śląski, Katowice 1984 ISBN 82-00-00622-2, s. 131.

[10] Detlef Haberland: Die „Silesiographia” und „Breslo-Graphia” von Nicolaus Henel von Hennenfeld. Arkadiusz Cencora, Diana Codogni-Łańcucka. Wrocław: Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu, 2011, s. 175. ISBN 978-83-910595-2-4.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]