Olejek goździkowy
Olejek goździkowy (łac. Oleum Caryophyllorum) – olejek eteryczny pozyskiwany z czapetki pachnącej (Syzygium aromaticum), gatunku drzewa z rodziny mirtowatych. Olejek powstaje w kulistych gruczołkach obecnych na wszystkich częściach rośliny[1]. Najcenniejszą olejkodajną jej częścią są pączki kwiatowe. Głównym składnikiem olejku, otrzymywanego metodą destylacji z parą wodną, jest eugenol[2]. Olejek goździkowy z pączków jest jednym z najważniejszych olejków eterycznych, stosowanych do aromatyzowania artykułów spożywczych oraz do produkcji perfum, kosmetyków, wyrobów medycznych i produktów leczniczych[2]. Tanie gatunki olejku goździkowego, wykorzystywane do produkcji eugenolu, są otrzymywane z szypułek i liści, które to również są wykorzystywane jako przyprawa[2].
Otrzymywanie i właściwości
edytujCzapetka pachnąca, to drzewo osiągające wysokość do 30 m[1]. Czepetki rosną dziko na Molukach (Indonezja). Są uprawiane na obszarach o klimacie równikowym, takich jak np. Półwysep Malajski, Zanzibar, Brazylia, Pemba, Kongo, Reunion i Madagaskar)[2][3]. Na wyspach Zanzibar i Pemba na powierzchni 16 000 ha rośnie ok. 4 milionów drzew[4][5]. Kwitną różowożółto, tworząc potrójne baldachokształtne kwiatostany. Owocami są eliptyczne jagody[6], rosnące na szypułkach.
Pączki kwiatowe do produkcji najlepszych olejków są zrywane, gdy przybierają różowawe zabarwienie. Zerwane za wcześnie zawierają zbyt małą ilość olejku, a nie zerwane w porę – szybko rozwijają się w białe kwiaty. Ich płatki opadają, a pozostają bezużyteczne dla ludzi oliwkowo-zielonkawe owoce, spożywane przez małpy[4].
Z jednego drzewa uzyskuje się przeciętnie 2,7 kg pączków. Są one poddawane destylacji z parą wodną w całości lub po rozdrobnieniu. Para jest wytwarzana w destylatorach, albo w odrębnych wytwornicach (stosowanie pary nasyconej lub przegrzanej). Destylujący olejek zbiera się częściowo na powierzchni wodnej fazy kondensatu, a częściowo w warstwie dolnej. Obie części olejku są łączone. Na Zanzibarze uzyskuje się wydajność 16–19%[4].
Głównymi składnikami olejku są eugenol i acetyloeugenol. Ich łączna zawartość wynosi 78–95% (wyjątkowo do 98%). W przypadku olejku eterycznego, zgodnego z normami farmakopealnymi, zawartość eugenolu powinna wynosić 75–88%, octanu eugenylu 4–15% a beta-kariofilenu 5–14%[3]. Zawartość acetyloeugenolu jest oceniana na 7–17%. Stwierdzono, że obok składników głównych występują:
- α- i β-kariofylen, tlenek kariofylenu, salicylan metylu, keton metylowo-n-amylowy, alkohol metylowy, furfural, benzoesan metylu, keton metylowo-n-heptylowy, metylo-n-amylokarbinol, alkohol furfurylowy, α-metylofurfural, metylo-n-heptylokarbinol, alkohol benzylowy, wanilinę,
oraz prawdopodobnie:
Olejek goździkowy z szypułek zawiera, poza głównymi składnikami, ślady naftalenu, alkohol seskwiterpenowy C15H26O i inne bezpostaciowe substancje nierozpuszczalne w alkoholu. Zawartość eugenolu w olejku z liści jest w dużym stopniu zależna od miejsca uprawy drzew. Odróżnianie obu rodzajów olejków jest trudne, ponieważ szypułki i liście są często destylowane razem.
| Właściwości | Olejek z pączków | Olejek z szypułek | Olejek z liści |
| Przeciętna wydajność | 16–19% (Zanzibar) | 5,5% |
|
| Główne składniki | eugenol i acetyloeugenol (łącznie 78–95%) |
eugenol (83–95%), brak albo bardzo małe ilości acetyloeugenolu. |
eugenol, zawartość:
|
| Zapach | silnie korzenny | mniej przyjemny niż olejku z pączków | mniej przyjemny niż olejku z szypułek |
| Gęstość, d15/15 | 1,043–1,068 (>1,06 w przypadku destylacji bez rozdrobnienia) |
1,040–1,047 | 1,036–1,054 |
| Skręcalność właściwa, αD | −1°35' | do −1°30' | −0°40' do −1°40' |
| Współczynnik załamania światła, n20/D | 1,529–1,537 | 1,531–1,538 | 1,5312–1,5379 |
| Rozpuszczalność (obj. alkoholu/1 obj. olejku) |
Olejki świeżo destylowane:
|
|
|
Zafałszowania
edytujZafałszowania olejku z pączków olejkami z liści lub szypułek są trudne do wykrycia. Fachowcy kierują się węchem – zapach olejków zafałszowanych jest bardziej ostry. Dodatek terpenów (frakcja z destylacyjnego wyodrębniania eugenolu) powoduje zwiększenie się skręcalności optycznej. Równocześnie zmniejsza się zawartość eugenolu, współczynnik załamania światła i gęstość. Za najlepszy sprawdzian jakości olejku uznaje się zawartość fenoli, a przede wszystkim eugenolu.
Olejek goździkowy fałszuje się również przy pomocy innych olejków, bogatych w eugenol, np. z liści cynamonowców i owoców korzennika[3].
Zastosowanie
edytujOlejek goździkowy należy do najważniejszych olejków, stosowanych do aromatyzowania artykułów spożywczych (np. wyroby cukiernicze, wódki i likiery, wyroby mięsne i sosy, pikle, kompoty). Jest składnikiem kompozycji zapachowych stosowanych w perfumiarstwie oraz produkcji kosmetyków i preparatów farmaceutycznych o działaniu antyseptycznym (np. wody do pielęgnacji jamy ustnej, pasty do zębów)[4]. Olejek był również dawniej stosowany jako substancja polepszająca smak i zapach leków (tzw. corrigens)[2].
Jako preparat farmaceutyczny olejek goździkowy ma działanie rozkurczowe, odświeżające, odwaniające, znieczulające, przeciwświądowe, ściągające, odkażające na układ pokarmowy, układ żółciowy, układ oddechowy i drogi moczowe, przeciwkaszlowe, pobudzające wydzielanie soków trawiennych. W przypadkach stosowania na skórę i błony śluzowe rozgrzewa i łagodzi ból. Działa przeciwbakteryjnie, przeciwwirusowo, przeciwgrzybiczo. Niszczy roztocza i pierwotniaki oraz odstrasza pasożyty[7].
W aromaterapii olejek goździkowy jest stosowany głównie przeciwinfekcyjne, jako środek rozgrzewający, dodający energii, wzmacniający i pobudzający układ pokarmowy[3]. Dawniej wytwarzano z niego w aptekach i drogeriach środki dezynfekcyjne (np. ocet brytyjski do zwalczania dżumy), mieszanki do aromatyzacji pomieszczeń, płyny do płukania jamy ustnej i środki do pielęgnacji skóry[2][3].
Z głównego związku zawartego w olejku goździkowym – eugenolu – oraz tlenku cynku produkuje się tymczasowe wypełnienia do zębów[2].
Przypisy
edytuj- ↑ a b Węglarscy Jolanta i Karol: Użyteczne rośliny tropików. Poznań: Bogucki Wydawnictwo Naukowe, 2008, s. 294-296. ISBN 978-83-61320-17-3.
- ↑ a b c d e f g Aleksander Smakosz, Historia naturalna przypraw, wyd. 1, Wrocław: Pharmacopola, 2022, s. 49–66.
- ↑ a b c d e Marta K. Grochowalska, Aleksander K. Smakosz, Mieszanki olejków eterycznych do aromaterapii. Ponad 140 przepisów: tradycja, nauka, praktyka, wyd. 1, Wrocław: Pharmacopola, 2024, s. 160–169.
- ↑ a b c d e f Romuald Klimek: Olejki eteryczne. Warszawa: Wydawnictwo Przemysłu Lekkiego i Spożywczego, 1957.
- ↑ Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-03-10].
- ↑ Geoffrey Burnie i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134.
- ↑ dr Henryk Różański (Akademia Medyczna im. K. Marcinkowskiego, Zakład Historii Nauk Medycznych, Poznań: Olejki eteryczne jako alternatywa antybiotykowych stymulatorów wzrostu i kokcydiostatyków. luskiewnik.strefa.pl. [dostęp 2011-02-23].
Linki zewnętrzne
edytuj- Wydział Chemii Uniwersytetu Wrocławskiego, kurs: Chemia produktów naturalnych: Izolacja eugenolu i acetyloeugenolu z goździków przyprawowych metodą destylacji z parą wodną. [w:] materiały dydaktyczne [on-line]. do.chem.uni.wroc.pl. s. 17–19. [dostęp 2011-02-23]. (pol.).
- PubMed.gov: "cinnamic aldehyde". [w:] Przegląd piśmiennictwa nt. biologicznej aktywności eugenolu [on-line]. U.S. National Library of Medicine National Institutes of Health. [dostęp 2011-02-23]. (ang.).
- PubMed.gov: "acetyleugenol". [w:] Przegląd piśmiennictwa nt. biologicznej aktywności acetyloeugenolu [on-line]. U.S. National Library of Medicine National Institutes of Health. [dostęp 2011-02-23]. (ang.).
