Okolicznik stopnia i miary

Okolicznik stopnia i miary (liczebnikowy) – rodzaj okolicznika pełniący funkcję podrzędną w grupie orzeczenia (podobnie jak dopełnienie). Zazwyczaj określa czasownik, ale może być również określnikiem przymiotnika lub przysłówka. Tworzy z wyrazem określanym związek na zasadzie przynależności (nigdy nie tworzy związku rządu i zgody).

Historia pojęcia

Okolicznik stopnia i miary bywa rozumiany łącznie (np. u Janiny Labochy), rozłącznie (B. Bartnicka i H. Satkiewicz), bądź wymienia się go tylko jako okolicznik miary (tak jest u Zenona Klemensiewicza). Najczęściej jednak następuje połączenie tych dwóch okoliczników w jedną nazwę – okolicznika stopnia i miary.

Cechy

Ogranicza on podstawę pod względem ilościowym, długości, szerokości, ciężaru, objętości, powierzchni, natężenia, rozciągłości w czasie itp.

Może występować jako:

przysłówek, np.:
- Książka bardzo się podobała.
- Był nadzwyczajnie wesoły.
wyrażenie przyimkowe, np.:
- Wypili po szklance mleka.
- Znam wszystkich prócz Joanny.
- Przyjmuje codziennie oprócz sobót.

W dwóch ostatnich przykładach podstawy wszystkich, codziennie określają (zawężają) okoliczniki: prócz, oprócz.

liczebnik nieokreślony, np.:
- Zjadłem kilka cukierków.
- Kup kilkanaście pomidorów.
liczebnik określony, np.:
- Ona ma piętnaście lat.
rzeczownik w Bierniku, np.:
- Podróż trwała miesiące.
- Pracowałem dzień i noc.
rzeczownik w Narzędniku, np.:
- Ludzie uciekali tysiącami z zagrożonego miasta.

O okolicznik stopnia i miary pytamy: jak dużo? jak daleko? jak bardzo? w jakim stopniu? jak często? jak szeroko? jak głęboko? z jakim natężeniem? ile?

Bardzo lubię wiosnę.
Jest od niej wyższy o głowę.
Zaczekajcie chwilę!
Korzenie tego drzewa sięgają do dwóch metrów.
Odwiedzam ją co niedzielę.
Szedłem dwa kilometry.
Jedziemy zbyt wolno.
Ważę pięćdziesiąt kilogramów.

Zobacz też

dopełnienie

Bibliografia

Zenon Klemensiewicz: Zarys składni polskiej, Warszawa 1969, s. 53–54.
Janina Labocha: Gramatyka polska cz. III Składnia, Kraków 1995, s. 48–49.
Barbara Bartnicka, Halina Satkiewicz: Gramatyka języka polskiego, Warszawa 1990, s. 186–187.