Niszczyciele typu Leningrad

Niszczyciele typu Leningrad (projektu 1 / 38)
	; „Moskwa”
Kraj budowy	ZSRR
Użytkownicy	Marynarka Wojenna ZSRR (6)
Wejście do służby	1936–1940
Zbudowane okręty	3 + 3
	Dane taktyczno-techniczne
Wyporność	standardowa: 2037/1952 t; pełna: 2597/2693 t; (proj. 1 / 38)
Długość	127,5 m
Szerokość	11,7 m
Zanurzenie	3,72 m (norm.)
Napęd	3 kotły parowe, 3 turbiny parowe o mocy 66 000 KM, 3 śruby
Prędkość	43/40 w (proj. 1 / 38)
Zasięg	2100 Mm przy 20 w
Uzbrojenie	5 dział 130 mm (5xI); 2 lub 3 działa 76,2 mm plot (2/3xI) (proj. 1 / 38); 2 działka 45 mm plot (2xI); 4 wkm 12,7 mm plot (4xI); 8 wt 533 mm (2xIV),; 2 mbg, 52 bg, do 124 min (stan na 1939, szczegóły w tekście)
	Multimedia w Wikimedia Commons

Niszczyciele typu Leningrad – seria 6 radzieckich wielkich niszczycieli z lat 30., należących do dwóch zbliżonych typów: projektu 1 i 38, klasyfikowanych w ZSRR jako lidery (przewodniki flotylli). Były pierwszymi większymi okrętami skonstruowanymi w ZSRR. Brały aktywny udział w II wojnie światowej.

Projektowanie

Radziecka marynarka wojenna wyszła z I wojny światowej i wojny domowej bardzo osłabiona. Najnowszymi jej niszczycielami były wersje pochodne niszczyciela „Nowik”, zaprojektowanego przed I wojną światową. Przez dłuższy czas zła sytuacja ekonomiczna państwa uniemożliwiała budowę nowych okrętów. W pierwszym programie rozbudowy marynarki na lata 1926-32 w ogóle nie przewidywano budowy większych okrętów, lecz mimo to prowadzono w tym czasie prace projektowe. Popularność w ZSRR w tym czasie zyskała koncepcja budowy wielkich niszczycieli, klasyfikowanych w ZSRR jako lidery (przewodniki flotylli), które miały być większe i silniej uzbrojone od zwykłych niszczycieli i służyć do wsparcia własnych niszczycieli, walki z niszczycielami wroga, a także wypełniania samodzielnych zadań, jak rozpoznanie i stawianie min. Nacisk kładziono także na wysoką prędkość. Początkowo rozważano w 1925 nawet projekt lekkich krążowników – liderów, o wyporności 4000 ton i uzbrojeniu w 4 działa 180 mm, lecz nie został on zrealizowany. Pierwszymi nowo zaprojektowanymi i zbudowanymi radzieckimi większymi okrętami (po małych dozorowcach typu „Uragan”), stały się wielkie niszczyciele typu „Leningrad”.

W 1928 sztab marynarki radzieckiej ogłosił wymagania na projekt wielkiego niszczyciela. Pierwszy wstępny projekt Komitetu Naukowo-Technicznego Zarządu Sił Wojennomorskich (NTK UWMS) nie zyskał aprobaty marynarki, lecz kolejny projekt z 1929 został w lutym 1930 zaaprobowany przez dowództwo floty. Otrzymał on numer projektu 1. Władze ZSRR zdecydowały o budowie 3 niszczycieli dla Floty Morza Czarnego, a następnie 3 niszczycieli dla Floty Bałtyckiej. Prace projektowe prowadziło Biuro Specjalnego Projektowania Sudoprowerfi. Projekt ostateczny zatwierdzono w maju 1932.

Budowa – projekt 1

Budowę dwóch pierwszych okrętów „Moskwa” i „Charkow” rozpoczęto w październiku 1932 w stoczni im. A. Marty w Mikołajowie, a trzeciego „Leningrad” w listopadzie 1932 w Stoczni Północnej w Leningradzie. Opóźnienia w ukończeniu okrętów wywołało przede wszystkim niedopracowanie uzbrojenia głównego, w postaci armat 130 mm B-13, opracowywanych równolegle w zakładach Bolszewik.

Próby głównego okrętu „Leningrad” rozpoczęto jesienią 1936. Pomimo że został on przyjęty formalnie do służby 5 grudnia 1936 (w dniu wejścia w życie Konstytucji ZSRR), do 1938 usuwano w stoczni usterki niedopracowanych podzespołów i dopiero wówczas okręt uzyskał gotowość. Pozostałe dwa okręty weszły do służby w 1938. Na próbach, „Leningrad” przy wyporności 2225 t osiągnął moc 67 250 KM i prędkość 43 węzły, a „Moskwa” przy wyporności 2330 t – aż 77 725 KM i 43,57 węzła. Przy dużych prędkościach okręty miały zbyt duże przegłębienie na rufę i pojawiało się szkodliwe zjawisko kawitacji śrub.

Projekt 38

Na skutek prób „Leningradu” zdecydowano przeprojektować rufę okrętów. W efekcie powstał ulepszony projekt 38, w którym dodano też trzecie działo przeciwlotnicze 76 mm, nieco podwyższono dziobową nadbudówkę i zastosowano inne drobniejsze zmiany. Według projektu 38 zbudowano trzy okręty: „Minsk”, „Baku” i „Tbilisi”, z czego budowę „Minska” rozpoczęto jeszcze według projektu 1.

Dwa ostatnie okręty, noszące początkowo nazwy „Kijew” i „Tifilis”, rozpoczęto budować w stoczni w Mikołajowie, lecz następnie budowę ich przeniesiono do dopiero budowanej stoczni nr 199 w Komsomolsku nad Amurem, gdzie powtórnie położono ich stępki. Kadłuby ich budowano tam z sekcji przygotowanych w Mikołajowie i dostarczanych koleją i barkami. W dniu wodowania "Kijewa" 25 lipca 1938 przemianowano go na "Ordżonikidze", w dniu wejścia do służby 27 grudnia 1939 na "Sergo Ordżonikidze", a w końcu 25 września 1940 ostatecznie na "Baku". Z kolei po wodowaniu "Tifilis" przemianowano na "Tbilisi" (nowa forma nazwy miasta Tbilisi). Oba okręty następnie wyposażono w stoczni 202 we Władywostoku.

Lidery projektu 38 osiągały nieco mniejsze prędkości maksymalne, lecz były one nadal wysokie, a zdołano na nich wyeliminować kawitację śrub. „Minsk” na próbach, przy forsowaniu maszyn, osiągnął 40,5 węzła przy mocy 68 000 KM, „Baku” – 41,6 w, a "Tbilisi" – 41,8 w.

Okręty

Nazwa	położenie stępki (stocznia)	wodowanie	wejście do służby	los
Projekt 1
Leningrad (Ленинград)	05. 11. 1932 (nr 190)	17. 11. 1933	05. 12. 1936
Moskwa (Москва)	29. 10. 1932 (nr 198)	30. 10. 1934	10. 08. 1938	zatopiony 26. 6. 1941
Charkow (Харьков)	29. 10. 1932 (nr 198)	09. 09. 1934	10. 11. 1938	zatopiony 6. 10. 1943
Projekt 38
Minsk (Минск)	05. 10. 1934 (nr 190)	06. 11. 1935	10. 11. 1938
Baku (Баку)*	15. 01. 1935 (nr 198) / 10. 03. 1936 (nr 199)	25. 07. 1938	27. 12. 1939
Tbilisi (Тбилиси)**	15. 01. 1935 (nr 198) / 10. 08. 1936 (nr 199)	24. 07. 1939	11. 12. 1940

* – "Baku" eks "Sergo Ordżonikidze", eks "Ordżonikidze", eks "Kijew"

** – "Tbilisi" eks "Tifilis"

Stocznie:

nr 190 im. Żdanowa w Leningradzie
nr 198 im. A. Marty w Mikołajowie
nr 199 w Komsomolsku nad Amurem

Opis konstrukcji, ocena, modernizacje

Kadłub i konstrukcja

Niszczyciele projektów 1 i 38 miały architekturę ogólnie typową dla niszczycieli tego okresu, z podniesionym pokładem dziobowym na ok. 1/3 długości kadłuba. Charakterystyczną cechą ich sylwetki były dwa wysokie, szeroko rozstawione i lekko pochylone kominy oraz duża przerwa między nadbudówką dziobową a pierwszym kominem, w której ustawione było działo nr 3 artylerii głównej. Charakterystyczny był też sam kształt rozbudowanej nadbudówki dziobowej, z odkrytym mostkiem oraz dodatkową galeryjką poniżej niego. Z tyłu nadbudówki był maszt palowy, drugi maszt był przed tylnym kominem, połączony z dźwigiem. Drugi komin był ustawiony na niewielkiej nadbudówce. Na rufie była niska nadbudówka ze stanowiskami artylerii. Okręty miały 5 przedziałów siłowni, z kotłowniami i maszynowniami w układzie naprzemiennym, co zwiększało odporność na uszkodzenia bojowe. Unikalną cechą wśród niszczycieli był ich napęd, w postaci trzech zespołów turbin, napędzających trzy śruby, wynikający z dążenia do uzyskania dużej mocy (większość okrętów tej klasy miała dwie turbiny i dwie śruby). Kadłub okrętów dzielił się poprzecznie na 15 przedziałów wodoszczelnych, gwarantujących teoretycznie pływalność przy zatopieniu 2 przedziałów.

Pomimo teoretycznie rozwijanych dużych prędkości, niszczyciele typu Leningrad miały słabą dzielność morską z powodu ostrych kształtów części dziobowej, powodujących zalewanie pokładu dziobowego przez fale i trudność użycia artylerii dziobowej przy złej pogodzie. Kadłub okazał się słabo skonstruowany, a jego wytrzymałość obniżały m.in. dwa miejsca, w których zmieniał się system naboru z podłużnego na śródokręciu na poprzeczny na dziobie i rufie. Z tej przyczyny niedopuszczalne było m.in. strzelanie salwami całej artylerii; okręty odnosiły też uszkodzenia w silnych sztormach. Wadą była ponadto niska stateczność. Dość zawodne były też kotły.

Uzbrojenie

Niszczyciele typu Leningrad miały silne uzbrojenie artyleryjskie, składające się z 5 dział B-13 kalibru 130 mm, w pojedynczych stanowiskach z maskami ochronnymi. Cztery stanowiska dział umieszczone były klasycznie dla niszczycieli, po dwa piętrowo na dziobie i rufie, na pokładzie oraz nadbudówkach. Piąte działo (numer 3) umieszczone było za nadbudówką dziobową, w miejscu uskoku pokładu, gdzie pokład dziobowy przechodził w pokład nadbudówki śródokręcia (na której ustawiony był pierwszy komin). Działa te wystrzeliwały znacznie cięższe pociski od dział kalibrów 120-127 mm, używanych przez większość państw. Po dopracowaniu, działa te dysponowały bardzo dobrymi parametrami, jak zasięg i celność, a żywotność luf zwiększono do 1000 strzałów. Do kierowania ogniem artylerii służył przelicznik włoskiej firmy Galileo (proj. 1) lub jego radzieckie uproszczone rozwinięcie CAS-2 (proj. 38). Okręty miały dalocelownik KDP-4, wyposażony w dwa 4-metrowe dalmierze DM-4.

Słabym punktem okrętów było uzbrojenie przeciwlotnicze. Wprawdzie okręty posiadały stosunkowo silne uzbrojenie przeciwlotnicze średniego kalibru, rzadko stosowane na niszczycielach, w postaci dwóch dział 76,2 mm 34-K (a nawet trzech dział w projekcie 38), lecz były one mało skuteczne do zwalczania nowoczesnych samolotów, a dodatkowo dysponowały ograniczonymi kątami ostrzału. Działa te umieszczone były na skrzydłach nadbudówki rufowej (tuż obok działa nr 4 artylerii głównej i rufowego stanowiska kierowania ogniem). W projekcie 38 jeszcze trzecie działo było ustawione na pokładzie rufowym. Z kolei, z uzbrojenia małokalibrowego okręty posiadały początkowo jedynie dwa mało skuteczne półautomatyczne działka 45 mm 21-K o niskiej szybkostrzelności, na skrzydłach nadbudówki dziobowej (za działem nr 2) oraz 4 pojedyncze wkm-y 12,7 mm DK (lub DSzK w proj. 38). Uzbrojenie przeciwlotnicze kierowane było z centralnego przyrządu firmy Galileo, z 3-metrowym dalmierzem, lecz było to mało skuteczne. Dopiero w toku wojny uzbrojenie było wzmacniane przez dodanie 6-10 automatycznych działek 37 mm.

Uzbrojenie torpedowe było silne, składające się z 8 wyrzutni torpedowych 533 mm, w dwóch czterorurowych aparatach N-7 na pokładzie, w jego osi wzdłużnej – między kominami i za drugim kominem. Okręty dodatkowo przenosiły 8 torped zapasowych. Uzbrojenie przeciwpodwodne składało się z 2 miotaczy i zrzutni bomb głębinowych (20 dużych bomb B-1 i 32 małe M-1). Podczas wojny ilość bomb jeszcze zwiększano (np. do 30 B-1 i 52 M-1 na "Minsk"). Okręty mogły stawiać 84 miny wz.26 lub 68 min KB lub 124 miny wz.1908/39. Na etapie projektowania zamierzano wyposażyć okręty w wodnosamolot, przenoszony za pierwszym kominem i stawiany na wodę dźwigiem, lecz zrezygnowano z tego elementu. Wyposażenie uzupełniał trał ochronny typu parawan.

Służba w skrócie

Niszczyciele typu Leningrad wchodziły do służby tuż przed wybuchem II wojny światowej, lub na jej początku. Dwa wzięły udział w działaniach wojennych jeszcze podczas wojny zimowej z Finlandią, pięć – w działaniach po ataku Niemiec na ZSRR. We Flocie Bałtyckiej były "Leningrad" i "Mińsk", we Flocie Czarnomorskiej "Moskwa" i "Charkow", we Flocie Północnej "Baku" (przeniesiony z Oceanu Spokojnego). Jedynie "Tbilisi" z Floty Oceanu Spokojnego nie wziął praktycznie udziału w działaniach wojennych. Z uwagi na specyfikę działań II wojny światowej na Bałtyku i Morzu Czarnym, niszczyciele te przede wszystkim używane były do ostrzeliwania celów lądowych, bez starć z okrętami nawodnymi, a ich głównymi wrogami było lotnictwo i miny. Oba czarnomorskie lidery zostały zatopione, również "Minsk" został zatopiony przez lotnictwo, lecz później podniesiony. Pozostałe okręty przetrwały wojnę i zostały wycofane ze służby czynnej pod koniec lat 50.

Bibliografia

P. Kaczur (П.И.Качур), Lidery tipa "Leningrad" (Лидеры типа «Ленинград»), Morskaja Kollekcja nr 6/1998