Nielisz

Nielisz – wieś w Polsce położona w województwie lubelskim, w powiecie zamojskim, w gminie Nielisz, której jest siedzibą. Leży przy drodze wojewódzkiej nr 837, nad rzeką Wieprz, na której utworzono sztuczny zbiornik Nielisz z zaporą i elektrownią wodną.

Nielisz

wieś
Kościół pw. św. Wojciecha i MB Różańcowej
Państwo	Polska
Województwo	lubelskie
Powiat	zamojski
Gmina	Nielisz
Liczba ludności (2021)	749
Strefa numeracyjna	84
Kod pocztowy	22-413
Tablice rejestracyjne	LZA
SIMC	0895570
Położenie na mapie gminy Nielisz Nielisz
Położenie na mapie Polski Nielisz
Położenie na mapie województwa lubelskiego Nielisz
Położenie na mapie powiatu zamojskiego Nielisz
50°47′32″N 23°02′27″E

Zalew w Nieliszu

Prywatna wieś szlachecka położona była na przełomie XVI i XVII wieku w ziemi chełmskiej województwa ruskiego. W latach 1954–1972 wieś należała i była siedzibą władz gromady Nielisz. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa zamojskiego.

Wieś jest sołectwem, siedzibą gminy Nielisz. Według Narodowego Spisu Powszechnego z roku 2011 wieś liczyła 779 mieszkańców.

Integralne części wsi Nielisz

SIMC	Nazwa	Rodzaj
0895586	Gaciska	część wsi
0895630	Hubertówka	część wsi
0895592	Kaczórki	część wsi
0895600	Las	część wsi
0895617	Lipnik	część wsi
0895623	Majdanek	część wsi
0895646	Nowiny	osada leśna

Miejscowość jest siedzibą parafii Nielisz. Znajduje się tu drewniany kościół parafialny pw. św. Wojciecha i Matki Boskiej Różańcowej z 1859 roku.

Historia

W XVI w. Nielisz należał do włości szczebrzeskiej jako wieś szlachecka rodu Nieliskich. Według rejestru poborowego z 1564 r. Olechno posiadał 3 i ¾ łana użytków, 2 zagrodników z ziemią i 1 zagrodnika bez ziemi. Stanisław Dobrzycki miał ¼ łana, Mikołaj Romanowski ½ łana, Anna Nieliska ¾ łana, Tomasz Nieliski ½ łana i 2 zagrodników bez ziemi, a Stanisław Rudnicki posiadał ¾ łana użytków.

Wiek XVI

Rejestr z 1589 r. wskazywał na istnienie we wsi stawu. Wówczas jako właściciele wsi obok Nieliskich: Wojciecha, Szymona, Jana, Mikołaja, Baltazara, Tomasza i Macieja notowani byli Piotr Rudnicki, Marek Jaślikowski, Maciej, Kacper i Jakub Dobrzeccy oraz Jan Czaplicki.

Wiek XVII

W 1659 r. swoje dobra posiadali tu: Jakub Nieliski, Gąsiorowski, Gabriel Niesiecki, sukcesorzy Piotra Rudnickiego, sukcesorzy Wojciecha Prochowskiego, sukcesorzy Jana Łuczyckiego i Tomasza Nieliskiego. W pierwszej połowie XVII w. nastąpił rozpad rodziny Nieliskich i zanik ich męskich potomków we wsi. W majętność zaś obrasta i jeszcze za życia ostatniego z Nieliskich do miana dziedzica wsi dochodzi Maciej Gąsiorowski. On też w 1641 r. zbudował w Nieliszu kaplicę filialną parafii wieląckiej oraz przy niej domek dla wikariusza. W 1662 r. drobne działy wsi były we władaniu Mikołaja i Tomasza Rudnickich, Jana Maszowskiego, Pawła, Adama, Stanisława i Jana Wiśniowskich, Wacława Sakowskiego, Zuzanny Wierzbowskiej, Wespazjana Niesieckiego, Piotra Gąsiorowskiego, Tomasza Koźmiana, Wojciecha Prochowskiego, Jakuba Skomorowskiego, Mikołaja i Pawła Gruszeckich, Jana Sakiewicza, Gabriela Dąbskiego i Stanisława Jaślikowskiego.

Bezpotomna śmierć Górków, dotychczasowych dziedziców Szczebrzeszyna, wieś w części należącej do nich została zakupiona przez kanclerza Jana Zamoyskiego w 1593 r. i włączona do dóbr Ordynacji Zamojskiej.

W 1676 r. niewielkie działy w Nieliszu posiadali: Adam Wiśniewski, Andrzej Kaznowski, Mikołaj Stawski, Jan Sakowicz, Jan Kormański i Andrzej Laskowski. W 1678 r. bracia Niecieccy dokonali działu dóbr we wsi Nielisz. Wówczas Paweł i Katarzyna Niecieccy sprzedali swoją część Janowi Kormańskiemu. W 1679 r. Marcin Zamoyski odkupił od Zuzanny de Dobruty, żony Jakuba Nieliskiego, jej część, podobnie też od Adama i Stanisława Wiśniowskich, Szymona Pełki, Stanisława Krzemińskiego i Ewy Gruszeckiej.

W 1699 r. miał miejsce dział dóbr Koźmianów we wsi Nielisz. W 1711 r. Antoni Nieciecki dał intromisję na swoje dobra w Nieliszu Janowi Rodeckiemu i Agnieszce Gruszeckiej. Następnie posiadaczem części dóbr został Jan Chryzostom Żelski, komendant twierdzy zamojskiej.

Wiek XVIII

Rejestr z 1779 r. wymienia jako właścicieli: Mogielnicką, Skrzypkowską, Rodecką, Michała i Antoniego Rodeckich, Gruszeckich, Gosławskiego, Dąbskiego, Trzcińskiego, Borzęckiego, Wiśniowskiego, Zbrożka, Strzeleckiego, Kormańskich, Niecieckiego, Wilczopolskiego, Staskiego i Żaboklickiego. W 1818 r. Józef Wroński wraz ze swoją żoną kupił część dóbr Nielisz A od Julianny z Jabłońskich za 6000 zł, natomiast drugą część kupił od Marianny z Niecieckich za 424 zł. W 1821 r. po matce Mariannie Wrońskiej połowę dóbr odziedziczyły dzieci: Feliks, Marianna i Józefa Wrońscy, a w 1836 r. wykupiła je Józefa z Wrońskich Balińska. W 1839 r. od córki dobra wykupił Józef Wroński za 7000 zł i roku następnym sprzedał całość dóbr Nielisz za 8000 zł Konstantemu Zamoyskiemu.

Wiek XIX

Dobra Nielisz B scalił na początku XIX w. Józef Rudnicki. W 1800 r. część dóbr kupił od Kajetany Szczuckiej, w 1801 r. od Tekli ze Szczuckich Romańskiej, a w 1803 r. część od Jana Dąbrowskiego i od Ludwiki Makulskiej. W 1830 r. dobra Nielisz B kupił od Józefa Rudnickiego Walenty Rudnicki i trzy lata później sprzedał je Andrzejowi Zamoyskiemu, który kupił je dla swego ojca Stanisława.

W 1807 r. dobra Nielisz C od Jakuba Krywkowskiego kupili Marian i Marianna Krywkowscy, po których dwa lata później przejął syn Jan Krywkowski. W 1803 r. w części ordynackiej wsi był dwór, piwnica murowana, ogród z nowo wystawionym dworkiem, kuchnia, folwark, spichlerz, gumno, karczma, browar i pasieka. W 1823 r. Ordynacja Zamojska otrzymała na własność od Rządu Królestwa Polskiego m.in. część wsi Nielisz w zamian za oddanie miasta Zamościa. Wówczas Nielisz D należał do Marcina i Tekli z Radeckich Dąbskich.

Spis z 1827 r. notował wieś w powiecie zamojskim i parafii Nielisz. Liczyła wówczas 71 domów i 446 mieszkańców. W 1869 r. Nielisz został siedzibą gminy. Początkowo zapewne urząd mieścił się w drewnianym budynku, ale w 1905 r. wybudowano we wsi murowany budynek urzędu gminy.

Ordynackie dobra Nielisz składały się pod koniec XIX w. z folwarku Wirkowice i Krzak oraz kolonii młynarskiej w Nieliszu. Ponadto były to dobra poproboszczowskie w ilości 5 mórg, dobra włościańskie (729 mórg) i dobra szlachty cząstkowej – 144 morgi. We wsi było 8 domów dworskich i 64 domy włościańskie, w których mieszkało 749 osób, w tym 714 katolików, 22 prawosławnych i 13 żydów. Był tu wówczas kościół drewniany, urząd gminy, kasa wykładowo-zaliczkowa oraz szkoła początkowa.

W 1903 r. sekretarz Urbański oraz ksiądz Telatycki założyli wiejską Straż Ogniową. W 1915 r. doszło do bitwy okolicach Nielisza pomiędzy oddziałami rosyjskimi a austriackimi. Po tych pozostały dwa cmentarze i spłonęła szkoła w Nieliszu.

Według spisu powszechnego z 1921 r. wieś liczyła 152 domy oraz 1001 mieszkańców, natomiast folwark liczył 5 domów i 81 mieszkańców. 20 czerwca 1942 r. oddziały Batalionów Chłopskich Jerzego Mara-Meyera „Visa” dokonały udanej akcji na posterunek granatowej policji w Nieliszu, zabijając 7 Niemców. 4 stycznia 1943 r. Niemcy w odwecie za wysadzenie mostu kolejowego w Ruskich Piaskach rozstrzelali 22 mieszkańców wsi. W 1943 r. Niemcy dwukrotnie pacyfikowali wieś, mordując 35 Żydów oraz kilkudziesięciu Polaków. 4 stycznia 1944 r. policja rozstrzelała we wsi 59 osób, w tym 27 Polaków i 32 Żydów.

W 1950 r. w Nieliszu wybuchł duży pożar, podczas którego spłonęło 17 domów i 39 budynków gospodarczych.

Kaplica i parafia

Ponieważ tutejsza kaplica w połowie XVIII w. była w ruinie, biskup chełmski Józef Eustachy Szembek pozwolił ją rozebrać, a w jej miejsce Jan Chryzostom Żelski zbudował w 1748 r. kościół drewniany pw. św. Wojciecha. W 1753 r. kościół ten był erygowany jako samodzielna filia parafii wieląckiej. W 1769 r. świątynię remontowano. Kolejny kościół pw. św. Wojciecha, w obecnym kształcie, został zbudowany w 1859 r., a konsekrowany w roku następnym. W 1922 r. w Nieliszu erygowano parafię rzymskokatolicką.

Tutejszy kościół usytuowany jest przy końcu wsi, na skraju lasu, zwrócony prezbiterium na południowy zachód. Jest to świątynia drewniana o konstrukcji wieńcowej, z zewnątrz oszalowana, na podmurowaniu. Pierwotnie kościół składał się z prostokątnej nawy i węższego prezbiterium zamkniętego trójbocznie. Po obu stronach prezbiterium znajdują się zakrystie, a w nawie chór muzyczny wsparty na czterech parach słupów. W 1975 r. kościół został rozbudowany przez przedłużenie nawy o jedno przęsło i dobudowanie przedsionka.

Przy kościele istniał cmentarz grzebalny, a w połowie XIX w. na gruncie ordynackim, na skraju lasu, założono nowy cmentarz. Był on wielokrotnie powiększany i obecnie posiada kształt nieregularnego wieloboku. Na terenie miejscowości znajduje się także cmentarz z I wojny światowej, na którym znajduje się 35 mogił zbiorowych i 1 indywidualna. Posiada on kształt wydłużonego prostokąta.