Gnieźnik leśny

Gnieźnik leśny
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	liliopodobne (≡ jednoliścienne)
Rząd	szparagowce
Rodzina	storczykowate
Podrodzina	epidendronowe
Rodzaj	gnieźnik
Gatunek	gnieźnik leśny
	Nazwa systematyczna
	Neottia nidus-avis (L.)L.C.M.Rich; De Orchid. Eur. 37 1817
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; najmniejszej troski
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Gnieźnik leśny, gniazdosz leśny (Neottia nidus-avis) – gatunek byliny należący do rodziny storczykowatych (Orchidaceae). Występuje na większej części obszarów Europy, a także na Kaukazie i Uralu^[4]. W Polsce występuje na całym obszarze, ale jest rośliną rzadko spotykaną^[5]. Jest przedstawicielem nielicznej grupy heterotroficznych roślin bezzieleniowych.

Nazewnictwo

Gatunek o wielu synonimach nazwy naukowej^[6]:

Distomaea nidus-avis (L.) Spenn.
Epipactis nidus-avis (L.) Crantz
Helleborine nidus-avis (L.) F.W.Schmidt
Helleborine succulenta F.W.Schmidt
Listera nidus-avis (L.) Curtis
Malaxis nidus-avis (L.) Bernh.
Neottia abortiva Gray Misapplied
Neottia macrostelis Peterm.
Neottia nidus-avis f. dilatata Zapal.
Neottia nidus-avis f. glandulosa Beck
Neottia nidus-avis f. micrantha Zapal.
Neottia orobanchoidea St.-Lag.
Neottia squamosa Dulac
Neottidium nidus-avis (L.) Schltdl.
Ophrys nidus-avis L.
Serapias nidus-avis (L.) Steud.

Morfologia

Pokrój

Kwiatostan

Kwiat

Pęd: Po kilku–kilkunastu latach podziemnego rozwoju wypuszcza nadziemne pędy z kwiatami i zredukowanymi liśćmi. Pędy o wysokości do 50 cm są początkowo żółte, później brunatne, grube i soczyste^[4].
Liście: Na pędach występują łuskowate, również bezzieleniowe liście, o tym samym kolorze co pęd. Podobnie jak pozostałe części rośliny, są one niezdolne do fotosyntezy. Zazwyczaj jest ich 4–5, najczęściej są to tylko pochwy liściowe, czasami krótkie, blaszki o postrzępionych końcach^[4].
Kwiaty: Zebrane w grono liczące 10–30 małych kwiatów bez ostrogi, tej samej barwy co pęd^[4]. Złożone są z 6 działek o długości do 8 mm z dwuklapową warżką o długości do 12 mm^[7]. Pozostałe działki okwiatu tworzą hełm, wewnątrz którego znajduje się prętosłup^[4].
Owoc: Rozdęta torebka o długości do 10 mm^[5].
Korzeń: Grube i soczyste korzenie, które są splątane na kształt ptasiego gniazda (stąd nazwa rodzajowa rośliny)^[4].

Biologia

Roślina wieloletnia, która przez większą część roku jest ukryta pod ziemią. Jedynie w okresie kwitnienia wypuszcza nadziemne pędy, które obumierają po wydaniu nasion. Jest myko-heterotrofem, który substancje odżywcze konieczne do wzrostu czerpie z grzybów, na których pasożytuje. Nasiona kiełkować mogą dopiero po wniknięciu do ich środka strzępek grzyba^[4].

Po raz pierwszy zakwita dopiero w dziewiątym roku życia^[5], do tego czasu rozwój rośliny odbywa się pod ziemią^[8]. Kwiaty nie wydzielają odczuwalnego przez człowieka zapachu i nie wytwarzają nektaru, zwabiają jednak muchówki, które je zapylają. Często jest to zapylenie krzyżowe, jednak w niesprzyjających warunkach (zła pogoda, brak owadów) dochodzi do samozapylenia. Kwitnie od drugiej połowy maja do czerwca. Gnieźnikowi zdarza się kwitnąć również pod ziemią. Ma to miejsce wtedy, gdy ziemia jest bardzo twarda i pęd nie może się przez nią przebić lub jest głęboko pod ziemią. Jednak i wówczas wytwarza nasiona w wyniku samozapylenia^[4].

Liczba chromosomów 2n = 36^[9].

Ekologia

Bylina, geofit. Rośnie w różnych typach lasów, szczególnie jednak w cienistych buczynach i grądach, na glebie umiarkowanie żyznej i bogatej w sole wapnia. Rośnie również na torfowiskach i wrzosowiskach. Zwykle na jednym stanowisku występuje od kilku do kilkunastu osobników^[5]. W górach występuje po regiel dolny. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla O. Fagetalia^[10].

Zagrożenia i ochrona

Od 2014 roku roślina objęta w Polsce częściową ochroną gatunkową^[11]. W latach 1946–2014 gatunek znajdował się pod ochroną ścisłą^[12]. Występuje w niemal wszystkich polskich parkach narodowych. Ogólnie gatunek nie jest zagrożony, jedynie miejscowo jego kolonie mogą ginąć w wyniku gospodarczego użytkowania lasów i niszczenia ich runa^[5].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-08-02] (ang.).
↑ Neottia nidus-avis, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Tadeusz Traczyk: Rośliny lasu liściastego. Warszawa: PZWS, 1959.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.
↑ The Plant List. Neottia nidis-avis. [dostęp 2001-03-15].
↑ Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński, Bogumił Pawłowski: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.
↑ Dominika Kustosz. Tatrzańskie orchidee. „Tatry”. 89 (lato 2024), s. 82. Tatrzański Park Narodowy.
↑ Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 2014 r. poz. 1409).
↑ Rozporządzenie Ministra Oświaty z dnia 29 sierpnia 1946 r. wydane w porozumieniu z Ministrem Rolnictwa i Reform Rolnych i z Ministrem Leśnictwa w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin (Dz.U. z 1946 r. nr 70, poz. 384).

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-08-02] (ang.).

[iucn-3] Neottia nidus-avis, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).

[Traczyk-4] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Tadeusz Traczyk: Rośliny lasu liściastego. Warszawa: PZWS, 1959.

[C-5] Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.

[TPL-6] The Plant List. Neottia nidis-avis. [dostęp 2001-03-15].

[Szafer-7] Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński, Bogumił Pawłowski: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.

[dkgo-8] Dominika Kustosz. Tatrzańskie orchidee. „Tatry”. 89 (lato 2024), s. 82. Tatrzański Park Narodowy.

[rutkowski-9] Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.

[matuszkiewicz-10] Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.

[rozp2014-11] Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 2014 r. poz. 1409).

[rozp1946-12] Rozporządzenie Ministra Oświaty z dnia 29 sierpnia 1946 r. wydane w porozumieniu z Ministrem Rolnictwa i Reform Rolnych i z Ministrem Leśnictwa w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin (Dz.U. z 1946 r. nr 70, poz. 384).

[4]

[5]

[1]

[2]

[3]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]