Mitologia węgierska
Mitologia węgierska – wierzenia węgierskie sprzed przyjęcia chrześcijaństwa. Zawiera w sobie wszystkie mitologiczne koncepty, istoty oraz wyobrażenia odnoszące się do powstania, budowy i funkcjonowania świata, które stanowiły część przeważnie jednolitych wierzeń.
Pewna część konceptów mitologii węgierskiej zachowała się w języku węgierskim po dzień dzisiejszy (choć zazwyczaj w zmienionym znaczeniu, jak w przypadku demona lidérc). Inne składniki wierzeń wymieszały się z religiami, z którymi związek mieli Węgrzy – głównie z elementami chrześcijaństwa (jak na przykład słowo diabeł – ördög – czy określenie Matki Boskiej „Szczęśliwa Pani” – Boldogasszony).
Wedle dzisiejszej wiedzy religia węgierska sprzed czasów chrześcijaństwa była prawdopodobnie wzbogaconą o własne elementy odmianą religii pozostającej w związku ze zjawiskami znanymi jako szamanizm i tengryzm. Odnośnie do dokładnej natury i składników mitologii węgierskiej istnieje jednak mnóstwo teorii i przypuszczeń nie tylko w obrębie dyskusji naukowych, dlatego obecnie nie istnieje jednolity kanon dawnych węgierskich wierzeń ani mitologii. (Przyczynia się do tego również fakt, iż niektóre postaci i historie mogą różnić się od siebie bądź nawet wykluczać się wzajemnie w zależności od czasu i miejsca zebrania informacji). Według pewnych hipotez dawne wierzenia węgierskie w swej strukturze przypominały chrześcijaństwo, ale różniły się od niego zawartością.
Struktura świata
edytujW budowie świata mitologia węgierska wzoruje się na trójpoziomowym modelu szamanistycznym, wedle którego znana nam rzeczywistość materialna to tzw. świat środkowy, gdzie żyją ludzie, a poza nimi zamieszkujące ziemię istoty ponadnaturalne. Oprócz tego świata istnieje jeszcze tzw. świat wyższy (zewnętrzny), czyli świat dobrych duchów, a ponadto tzw. świat niższy (podziemny), czyli świat złych duchów. Podobnie jak w innych archaicznych konstrukcjach świata, w mitologii węgierskiej mitycznym lub świętym środkiem jest to, do czego odnosi się cała struktura świata. Zazwyczaj funkcję tę pełni symbol drzewa świata, drzewa sięgającego nieba, zwanego też bezwierzchołkowym drzewem.
W trójpoziomowym świecie zwykły człowiek żyje w świecie środkowym, ma natomiast potrzebę podtrzymywania więzi z bóstwami oraz potężniejszymi od niego istotami, żyjącymi poza światem materialnym. Kontakt między poziomami świata zapewnia wyznaczona do tego (przez bóstwo lub pochodzenie, na podstawie cech boskich, zmian cielesnych, zdolności) osoba – szaman lub táltos.
Podtrzymywanie więzi z bóstwami
edytujDo ludzi o ponadnaturalnych zdolnościach należeli szaman i táltos, którzy według pewnych interpretacji byli sobie tożsami, wedle innych táltos przypominał szamana, ale różnił się od niego pod wieloma względami.
Szaman i táltos byli wybierani, przeważnie na podstawie nakazu bóstwa. Ponadnaturalne znaki szczególne objawiały się zazwyczaj już przy narodzinach, na przykład rodzili się z większą liczbą kości (zębów, bądź z więcej niż dziesięcioma palcami). Táltos mógł urodzić się z gwiazdą na ramieniu, mógł mieć również złote zęby lub włosy (patrz: baśnie ludowe z Gömör).
Do przypisywanych szamanom i táltosom umiejętności należały:
- wróżenie
- wpływanie na pogodę, wywoływanie gradu lub burzy albo ich rozpraszanie
- táltosowie mogli walczyć w formie kręgów, czerwonych i niebieskich płomieni, siwych i gniadych ogierów, czerwonych i białych byków, by przemienić pogodę na dobrą lub złą. Niekiedy mistrzowie „międzyświatów” ruszali do boju także o panowanie nad światem.
Istoty wyższego świata
edytujBóg (Isten) – centralna, stwórcza siła mitologii węgierskiej, zwany też Starym Bogiem (Öregisten), Bogiem Ojcem (Atyaisten), Dobrym Bogiem (Jóisten) lub Złotym Ojczulkiem (Aranyatyácska). Jego imiona wskazują na przypisywane mu cechy. W formie pierwotnej nie jest tożsamy z chrześcijańskim pojęciem Boga.
Szczęśliwa Pani (Boldogasszony) lub Wielka Szczęśliwa Pani – złożona postać mitologii węgierskiej, natomiast jej pochodzenie, funkcja i interpretacja rodzi dyskusje po dziś dzień. Przyczynia się do tego między innymi to, że do dwudziestego wieku postać Szczęśliwej Pani całkowicie zlała się z postacią Matki Boskiej.
- według pewnej grupy badaczy Szczęśliwa Pani i Wielka Szczęśliwa Pani określa tę samą postać, jest tożsama z postacią chrześcijańskiej Matki Bożej, elementem wywodzącym się prosto z chrześcijaństwa.
- według innych interpretacji Szczęśliwa Pani jest postacią mitologiczną istniejącą od czasów znacznie poprzedzających chrześcijaństwo. W życiu rodzin seklerskich i Czangów punkt przełomowy stanowi, gdy małe dziecko, wskazując księżyc, rozpoznaje Babbę Marię. Jej imię to znana w kręgu czangów z Gyimes bogini księżyca – nazywają księżyc Babbą Marią, światło księżyca „lampą Babby Marii”, rozrabiające dzieci straszą natomiast, że „zbije je Babba Maria”, pokazując przy tym księżyc. W religijności ludowej utożsamiono ją z Marią, matką Jezusa; wśród pogańskich Węgrów nowa wiara zbudowana została na starej. Chrześcijańska Maria Dziewica określana jest Szczęśliwą Panią tylko u Węgrów, nie jest to więc powszechny chrześcijański element, ale raczej pewna część dalej żyjących dawnych wierzeń węgierskich, uzupełnionych o elementy chrześcijańskie.
- może być także mowa o dwóch różnych postaciach. Między Wielką Szczęśliwą Panią a Szczęśliwą Panią podejrzewa się również stosunek matka-córka.
- istnieją też teorie, wedle których Szczęśliwa Pani łączy się z buddyjskimi bodhisattwami.
- jej pierwotne imię z wielkim prawdopodobieństwem mogło brzmieć Babba (w okolicy Gyimes także dziś żyje ta tradycja). U Czangów jeszcze dziś istnieje zwyczaj, że w poranek przed zielonoświątkową procesją w Csíksomlyó wygląda się wschodzącego słońca (modli się o nie) z należącej do Szczęśliwej Pani góry Kis-Somlyó. Uważano, że jest Babbą, że to w niej mieszka Babba.
- możliwe jest także stepowe pochodzenie Babby, a nawet huńskie (gdyż u Hunów bardzo popularny był kult matki).
Matka Wichrów (Szélanya) – staruszka zamieszkująca między gałęziami drzewa świata, która wypuszcza wichry ze swojej jaskini.
Istoty środkowego świata
edytujWróżki (tündérek) – niezwykle piękne istoty płci żeńskiej. Ich nazwa pochodzi prawdopodobnie od węgierskiego czasownika tündököl, oznaczającego „wabić, uwodzić”. Mogą żyć w miejscach spoza świata, między innymi w podwodnych pałacach. Według niektórych podań wróżki mieszkały dawniej na Wyspie Żytniej.
Szépasszony – krąg wierzeń dotyczących tej postaci jest pokrewny działalności czarownic, mimo to uznaje się ją za osobną istotę mitologiczną; jej funkcje wychodzą poza szeroki zakres działań czarownicy. Według wierzeń ludowych porywała nowo narodzone dzieci, uwodziła mężczyzn, spółkowała z diabłem. W przeciwieństwie do wróżki dokonywała tylko złych czynów.
Czarownica (boszorkány) – przeciwieństwo wróżki, ukazane w formie szkaradnej starej kobiety, Baby Jagi.
Smok (sárkány) – podobnie jak bałkańskie formy smoków, jest przede wszystkim demonem pogody, wywołuje między innymi grad. Uznawano, że smoki powstają z takich węży i ryb, które przez 7 lat żyją w bagnach. Walka ze smokiem należała do zadań táltosa, ale nie na płaszczyźnie świata materialnego, lecz na płaszczyźnie symbolicznej, duchowej. W opowieściach o walkach ze smokami táltos wznosi się do nieba, by spomiędzy chmur pokonać smoka – i przegnać tym samym niepogodę.
Garabonciás – człowiek o ponadnaturalnej mocy, który podobnie jak táltos rodzi się z większą liczbą zębów. Odziany w obdarty płaszcz, z książką w ręku puka od domu do domu i prosi o mleko lub jajka. Trzeba postawić przed nim pełen dzbanek; jeśli ktoś wyprze się posiadania mleka, garabonciás orzeka, że jest ono wśród dobytku i grozi słowami: „dałbyś później, ale będzie już za późno”. Jako karę sprowadza grad lub burzę, albo „wyczytuje” z książki smoka i jeździ na nim ponad wsią. Długi ogon smoka zmiata dachy domów, drzewa natomiast wyrywa z korzeniami. Z pomocą swej magicznej księgi jest w stanie unieść się w powietrze. Wkłada pod język mięso smoka – nie czuje wtedy żaru, przebywając w pobliżu słońca. Przed garabonciásem broniono się biciem dzwonów.
Lidérc, znany też jako lúdvérc (ale pochodzenie imienia tej istoty nie jest znane) – postać niezwykle złożona, tymczasem dwudziestowieczny folklor zachował już tylko jej pozostałości – w formie nieprzyjaznego demona bądź komicznej kury. Według starych ludowych wierzeń węgierskich lidérc siada na człowieku, poddusza go, wysysa mleko z kobiecych piersi, a czasem ssie również krew. (Błędnie utożsamia się go tylko ze słowiańskim ognikiem – zakres działania lidérca był znacznie szerszy – wchodził również w kompetencje zmory i wampira, jak widać powyżej).
Lüdérc – biorąc pod uwagę całość dawnych wierzeń węgierskich, wyróżnia się przynajmniej trzy jego cechy: pojawianie się w formie płomienia, właściwości seksualne, a także charakter ducha pomocniczego. Lüdérc to demon seksualny, utrzymujący stosunki z przeciwną płcią; zazwyczaj jest płci męskiej, ale może być również kobietą. Schodząc na ziemię, przybiera ludzką postać (przeważnie przychodzi w formie dawnego kochanka lub zmarłego małżonka).
Markoláb – mityczna istota pożerająca ciała niebieskie. Przypisywano jej zaćmienie słońca bądź księżyca.
Pozostałe istoty środkowego świata
Niezwykle częste w mitach węgierskich mityczne zwierzęta, między innymi:
- turul – mityczny ptak, prawdopodobnie raróg lub sokół, który miał przyprowadzić lud Madziarów w miejsce obecnych Węgier
- gryf
- cudowny jeleń
- biały koń
- gobliny (manók) i krasnoludki (törpék) – istoty o niskim wzroście, silne, długowłose i z długimi brodami
- olbrzymy – istoty o potężnej sylwetce, żyjące na krańcach świata
Istoty niższego świata
edytujDiabeł (Ördög) – jest przeciwieństwem Boga, początkowo był podstawowym symbolem ciemności i zła, później jego rolę i cechy kształtowała mitologia chrześcijańska. W niektórych wersjach mitów Bóg i Diabeł wspólnie wykształcają świat podczas stworzenia. W tradycji táltosów z regionu Rábaköz Diabeł występuje jako duch ochraniający (węg. őr – strzec, chronić), który pomaga ludziom, może ich też bronić, ale niekiedy przeszkadza i sprowadza kłopoty.
Upiory (kísértetek) – duchy i upiory znacząco nabrały znaczenia po przyjęciu chrześcijaństwa. W dawnych podaniach wraz z duszami oznaczały zmartwychwstałych zmarłych.
Demony chorób
Medycyna i wierzenia ludowe ciasno się ze sobą splatały.
- Szlag (Guta) – demon odpowiedzialny za udary mózgu, czasem też zawały
- Choroba (Nyavalya) – demon odpowiedzialny za epilepsję, jego imię stosowano często jako podsumowanie wszelkich chorób
- Jaszczurka (Gyík) – demon odpowiedzialny za błonicę i ból gardła
- Ogień świętego Antoniego (Szentantaltüze) – duch odpowiedzialny za różę, wysypki, stany gorączkowe
- Licho (Fene) – demon odpowiedzialny za choroby nowotworowe
- Pomór (Döghalál) – demon dżumy lub cholery
- Urok (Igézet) – demon bólu głowy i gorączki
- Strach (Ijedtség) – demon rozmaitych chorób psychicznych
- Gruczoł (Mirigy)
Pozostałe demony
- Mumus, Bubus – duch straszący małe dzieci, odpowiednik słowiańskiego Bobo
- Mókár – demon podobny do Mumusa
- Huskotabagó – straszący demon, występuje głównie w regionie lasu bakońskiego
Zwierzęta w mitologii węgierskiej
edytujPies – uważany był za istotę chtoniczną, przewodnika dusz w zaświaty. Psy pośredniczyły między ziemią a niebem, broniły przed duszami zmarłych, odprowadzały w zaświaty. Węgierska tradycja ludowa przechowała zwyczaj grzebania psa w ziemi podczas suszy, by dobiegła wreszcie końca.
Jeleń – przez swoje co roku zrzucane i odrastające poroże stał się uniwersalnym symbolem: znakiem wiecznej odnowy, ponownego narodzenia, słońca, a także Chrystusa. Symbolizował również długie życie, nieśmiertelność, bogactwo i płodność.
Koń – dawni Węgrzy uważali białego konia za zwierzę święte. Táltos składał z niego ofiarę na stosie. Kiedy umierał jeździec, konia chowano wraz z nim.
Wilk – prowadząc nomadyczny tryb życia, przodkowie Węgrów wielokrotnie spotykali się z wilkami i przypisali im niezliczone negatywne i diabelskie określenia.
Zobacz też
edytujBibliografia
edytuj- Dr. Kiszely István: A magyar nép őstörténete. istvandr.kiszely.hu. [zarchiwizowane z tego adresu (2005-11-22)].
- Ipolyi Arnold: Magyar mythologia
- Daczó Árpád: A Gyimesi Babba Mária
- Tánczos Vilmos: Hol lakik az ördög?
- B. Kovács István: Adalék a középkori krónikáink és a gömöri népmesék kapcsolatához. gomororszag.sk. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-09-28)].
- Kandra Kabos: Magyar mythologia. [dostęp 2010-10-07].
Linki zewnętrzne
edytuj- Mítosz és szavak- Hoppál Mihály megjegyzései egy dolgozathoz. lib.jgytf.u-szeged.hu. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-11-22)].
- Timaru-Kast Sándor-A Jóanya / Istenanya törzse. kitalaltkozepkor.hu. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-12-01)].