Medemia argun
Medemia argun (Mart.) Wurttenb. ex H.Wendl. – gatunek roślin z rodziny arekowatych, czyli palm (Arecaceae). Reprezentuje monotypowy rodzaj Medemia. Rośnie w oazach na Pustyni Nubijskiej w południowym Egipcie i północnym Sudanie[5]. Najpierw odkryto owoce tego gatunku w latach 20. XIX wieku w grobowcach ze starożytnego Egiptu, gdzie znajdowały się wśród darów dla zmarłych, i nazwano je od odkrywcy (Giuseppe Passalacqua) – Areca passalacquae[6][7]. W 1837 palmy te odkryto w naturze i opisano jako Hyphaene argun. W 1859 zorientowano się, że owoce z grobowców są identyczne z owocami palmy znanej wówczas tylko z Sudanu. W 1881 gatunek wyodrębniono do własnego rodzaju i opisano pod współcześnie obowiązującą nazwą[4]. Ze względu na niewielkie zasoby, zasięg oraz niszczenie jego siedlisk jest to gatunek narażony na wymarcie[4].
_-_JB_de_Nong-Nooch.jpg)
| |||
| Systematyka[1][2] | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Podkrólestwo | |||
| Nadgromada | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Nadklasa | |||
| Klasa | |||
| Nadrząd | |||
| Rząd | |||
| Rodzina | |||
| Rodzaj |
Medemia | ||
| Gatunek |
Medemia argun | ||
| Nazwa systematyczna | |||
| Medemia argun (Mart.) Württemb. ex H.Wendl. Bot. Zeitung (Berlin) 39: 93 (1881)[3] | |||
| Synonimy | |||
| |||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[4] | |||
 | |||
Rozmieszczenie geograficzne
edytujGatunek został odkryty w naturze w Wadi Delah w północnym Sudanie w 1837. Później odnajdowany był w tym kraju na pojedynczych stanowiskach, a w 1901 znaleziono go także w Egipcie. Stwierdzany był na stanowiskach z reguły w niewielkiej liczbie osobników i gdy po ostatnich obserwacjach w Egipcie w 1964, przez kolejne lata nie udawało się go odnaleźć, w latach 80. XX wieku uznano go nawet za gatunek wymarły w tym kraju. Odnaleziony został w latach 1995–96 ponownie w Wadi Delah oraz Wadi Shigrib w Sudanie, a niedługo później po drugiej stronie granicy przy oazie Dungul. Na początku XXI wieku odkryto kilka kolejnych jego lokalizacji w Egipcie i jeszcze liczniejsze stanowiska w Sudanie. Liczba miejsc występowania znacznie wzrosła po analizie zdjęć satelitarnych. W sumie cały zasięg gatunku obejmuje obszar około 100 tys. km², z czego na ok. 880 km² znajdują się stanowiska. Liczbę osobników szacowano w pierwszej dekadzie XXI wieku na 7,4 tysiąca, z czego tylko kilkadziesiąt rośnie w Egipcie. Na wielu stanowiskach występują pojedyncze rośliny[4]. Najbardziej obfita populacja w północnym Sudanie liczyła w drugim dziesięcioleciu XXI wieku ok. tysiąca okazów[8].
Ze względu na częstą obecność owoców tego gatunku w starożytnych grobowcach egipskich, zakłada się, że gatunek 2,5 tysiąca lat temu był znacznie szerzej rozprzestrzeniony[6]. Nazwa tej palmy (Mama-n-Khanen) zidentyfikowana została w piśmie hieroglificznym, stąd m.in. wiadomo o uprawie 10 jej okazów w Tebach, w ogrodzie Enneni – jednego z urzędników z czasów XVIII dynastii[9].
Morfologia
edytuj_-_Jardin_de_Nong-Nooch.jpg)
- Pokrój
- Palmy z pojedynczą, nierozgałęziającą się kłodziną[10], osiągające do 10 m wysokości[4][11] i do 40 cm średnicy pnia[11]. Kłodzina jest prosto wzniesiona i okryta nasadami obumarłych liści, później gęstymi bliznami po ich opadnięciu[5].
- Liście
- Liczne (zwykle od 25 do 50), okazałe, tworzące kulistawy pióropusz[11], często z suchymi liśćmi zachowanymi niżej i okrywającymi kłodzinę[6]. Wachlarzowate (dłoniastozłożone) liście są niebieskozielone[6], z blaszką rozdzielającą się do 2/3 promienia na pojedynczo złamane i rozwidlone na końcach odcinki[5][10]. U nasady blaszki brak hastuli[6]. Ogonek liściowy żółty i z rzadka kolczasty[6], po stronie doosiowej spłaszczony, zaokrąglony od strony odosiowej, z nasadą otwartą i omszoną[5].
- Kwiaty
- Palmy dwupienne. Kwiaty zebrane są w zwisające kwiatostany wyrastające między liśćmi[5]. Kwiatostany męskie mają odgałęzienia pierwszego rzędu zakończone od 1 do 7 kłoskami (rachillae), w ich zagłębieniach spiralnie ułożonych rozwijają się po trzy kwiaty wsparte gęsto owłosioną podsadką. Każdy z zakwitających kolejno kwiatów zawiera 6 pręcików. Ich kielichy i korony są trójlistkowe, osadzone na okazałych szypułkach[5][10]. Kwiatostany żeńskie na końcach rozgałęzień kwiatostanu mają pojedyncze odcinki. Spiralnie rozwijają się na nich wyrastające pojedynczo kwiaty słupkowe o gęsto owłosionych, okazałych szypułkach. Listki okwiatu w obu okółkach są podobne – błoniaste i nagie. Zalążnia jest kulistawa zwieńczona trzema odgiętymi znamionami[5].
- Owoce
- Rozwijają się z pojedynczego owocolistka i są jajowatymi pestkowcami (czasem gdy owoc powstaje z dwóch owocolistków – jest dwudzielny na końcu) osiągającymi 4 cm długości i 3 cm szerokości. Owoce są gładkie i błyszczące z wierzchu, ciemnofioletowe do czarnych po dojrzeniu[5][11]. Miąższ jest cienki, otacza okazałe nasiono[3]. Rozwijają się na wydłużającej się w czasie owocowania szypułce[5][10].
Biologia i ekologia
edytujPalma ta rośnie na pustyniach, w miejscach, gdzie bywa, że deszcz nie pada przez kilka lat, a temperatury letnie przekraczają 40 °C, ale też takich, gdzie korzeniami może sięgnąć wód gruntowych[3][6]. W efekcie spotykana jest zwykle w oazach[5] i suchych dolinach (wadi)[4]. Opadające dojrzałe owoce gromadzą się pod palmami i mimo prażącego słońca – zachowują długo zdolność do kiełkowania[6]. Są spożywane przez zwierzęta, ale główną rolę w ich rozprzestrzenianiu odgrywają prawdopodobnie ulewne deszcze i towarzyszące im wezbrania[3][6]. Z kiełkującego nasiona rozwija się korzeń pierwotny osiągający nawet 3 m długości – od sięgnięcia przez niego do warstwy wodonośnej zależy dalszy rozwój rośliny[3][6].
Systematyka
edytujGatunek Medemia argun (Mart.) Wurttenb. ex H.Wendl. reprezentuje monotypowy rodzaj Medemia Württemb. ex H.Wendl.. Rodzaj klasyfikowany jest jako jeden z kilku do podplemienia Hyphaeninae Becc. (1924) zaliczanego do plemienia Corypheae Mart (1837) i podrodziny Coryphoideae Griff. (1844) w obrębie arekowatych Arecaceae[10]. W innych ujęciach (Dransfield i in. 2005) Hyphaeninae klasyfikowane są do plemienia Borasseae[12].
Rodzaj Medemia jest blisko spokrewniony (siostrzany) względem rodzaju widlica Hyphaene[5].
W niektórych ujęciach w obrębie rodzaju wyróżniane bywają dwa gatunki – Medemia argun i M. abiadensis, które różnić ma wielkość owoców i zajmowane siedlisko[5].
Zastosowanie
edytujPalmy te są podobnie wszechstronnie wykorzystywane jak bardziej w ich zasięgu powszechne widlice Hyphaene[5]. Owoce są jadalne (przechowane dłuższy czas pod ziemią mają nabierać smaku podobnego do kokosów). Liście pozyskiwane są do wyplatania, także do wyrobu lin i sznurów[3]. Kłodziny wykorzystywane są jako źródło surowca opałowego i służącego do budowy schronień[4].
Zagrożenia i ochrona
edytujWobec rzadkości występowania i wątłych zasobów nawet ekstensywne użytkowanie palm czy akty wandalizmu (np. podłożenie ognia) stanowią istotne dla nich zagrożenie[5][6]. Żadna z populacji nie występuje na obszarze poddanym ochronie[3]. Największym zagrożeniem dla gatunku jest transformacja siedlisk i krajobrazu dokonująca się w północnym Sudanie, gdzie od początku XXI wieku rozwija się intensywnie górnictwo złota. Cały obszar występowania gatunku został podzielony na koncesje przyznane koncernom górniczym. Dodatkowo szacuje się, że w obszarze tym ok. miliona osób zajmuje się górnictwem prowadzonym na małą skalę. Poza bezpośrednim zniszczeniem powierzchni ziemi skutkiem górnictwa jest dramatyczne pogorszenie warunków wodnych i zatrucie wody. Nieliczne na terenach pustynnych rośliny drzewiaste, w tym palmy, służą jako źródło opału, surowca do budowy schronień[4].
Medemia argun traktowana jest jako gatunek sztandarowy działań ochronnych wobec ginących roślin i zwierząt związanych z oazami nubijskimi. Największe stanowisko w Egipcie postulowane jest do objęcia ochroną[13].
Nieliczne okazy tego gatunku znajdują się w uprawie w kolekcjach botanicznych i ogrodach, podejmowane są próby jego namnażania[3].
Przypisy
edytuj- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-10-16] (ang.).
- ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-10-16] (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i Medemia argun. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2021-10-16].
- ↑ a b c d e f g h A. Cosiaux, H. Ibrahim, W.J. Baker, Medemia argun, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2021-10-16] (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n Medemia Wurttenb. ex H.Wendl.. [w:] PALMweb [on-line]. [dostęp 2021-10-16].
- ↑ a b c d e f g h i j k Haitham Ibrahim, William J. Baker: Medemia argun (Mart.) Wurttenb. ex H.Wendl.. Palm Specialist Group. [dostęp 2021-10-16].
- ↑ Stephanie Pain: Histories: Fruits of the tomb. [w:] Newsletter Newscientist [on-line]. newscientist.com, 2006. [dostęp 2021-10-16].
- ↑ Sakina Elshibli, Helena Korpelainen. Genetic profiling of the critically endangered palm species Medemia argun using newly developed chloroplast DNA markers. „Plant Ecology & Diversity”. 11, 2, 2018. DOI: 10.1080/17550874.2018.1455231.
- ↑ Heitham Ibrahim, William J. Baker. Medemia argun– Past, Present and Future. „Palms”. 53, 1, s. 9-19, 2009.
- ↑ a b c d e K.Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. IV. Flowering Plants. Monocotyledons. Alismatanae and Commelinanae (except Gramineae). Berlin, Heidelberg: Springer, 1998, s. 337. ISBN 978-3-642-08378-5.
- ↑ a b c d Medemia argun (Mart.) Württemb. ex H. Wendl.. [w:] African Plant Database [on-line]. Conservatoire et Jardin botaniques & South African National Biodiversity Institute. [dostęp 2021-10-16].
- ↑ Genus Medemia Württemb. ex H. Wendl.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2021-10-16].
- ↑ Haitham Ibrahim: Conservation of Medemia argun and Nubian Desert Oases Biodiversity in Egypt. Protected Area of Aswan, Nature Conservation Sector, Egyptian Environmental affairs Agency EEAA, 2010. [dostęp 2021-10-16].