Wikipedia

Ludy Morza

grupa starożytnych ludów

Ludy Morza – termin peuples de la mer spopularyzowany przez francuskiego egiptologa Gastona Maspero[1] na określenie przemieszczających się i wojowniczych grup ludności bliżej nieznanego pochodzenia, które doprowadziły do wielkiej destabilizacji starożytnego Bliskiego Wschodu i zagroziły państwu faraonów na przełomie XIII i XII wieku p.n.e.[2]

Południowo-wschodnie Śródziemnomorze w XIII wieku p.n.e.

     Kultura mykeńska

     Państwo nowohetyckie

     Asyria

     Egipt

N35
G1		 N25
t Z2ss		 N35
G40		 M17M17Aa15
D36		 N35AN36
N21
„Obcokrajowcy zza morza” w hieroglifach

Wiele wskazuje na to, że to właśnie Ludy Morza zapoczątkowały wielkie przemiany polityczne, kulturowe i etniczne we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego. Mechanizm i natura upadku Grecji mykeńskiej, państwa Hetytów oraz ogólnej destabilizacji regionu pozostają niejasne. Ich zaskakująca zbieżność w czasie z dobrze udokumentowanymi wojnami obronnymi faraonów Merenptaha i Ramzesa III pozwala doszukiwać się wspólnego wyjaśnienia właśnie w postaci ruchów migracyjnych, o których informują egipskie inskrypcje[3][4].

Geneza

edytuj

Najazdy na południowo-wschodnie tereny Śródziemnomorza to przypuszczalnie tylko ostatni z etapów procesu znacznie dłuższego i dużo bardziej skomplikowanego. Obejmował on wieloetniczne nurty migracyjne grup ludności indoeuropejskiej na tereny Azji Mniejszej i będące ich następstwem przesunięcia zmieszanej z przybyszami ludności anatolijskiej na tereny Syrii i Kanaanu. Przemieszczenia w rejonie Bałkanów doprowadziły natomiast do destabilizacji rejonu wysp Morza Egejskiego, Krety i Cypru, a w konsekwencji zagrożenie regionu delty Nilu od strony morza[5].

O pochodzeniu Ludów Morza wiadomo niewiele ze względu na niewystarczającą liczbę źródeł pisanych. Również świadectwa archeologiczne nie pozwalają na całkowite wyjaśnienie przyczyn tego zjawiska, co sprawia, że początki migracji pozostają niewyjaśnione. Współczesna nauka ogranicza się w zasadzie do prostego wnioskowania na podstawie skutków zbiegających się w czasie przemian, będących jak się wydaje kulminacją procesu znacznie rozciągniętego w czasie[3][5][6].

Destabilizacja Półwyspu Bałkańskiego i Anatolii

edytuj

Upadek kultury mykeńskiej

edytuj

Pod koniec II tysiąclecia p.n.e. znad zachodniej części Bałkanów przybyli znad Dunaju potężni Ilirowie, co spowodowało przesunięcie ludności autochtonicznej (tracko-frygijskiej) na południe. Przełom wieków XIII i XII przyniósł gwałtowne i długotrwałe zmiany w świecie mykeńskich Greków. O rosnącym poczuciu zagrożenia świadczyć może fakt, iż w XIII wieku Mykeny i Tyryns z pałaców zmieniły się w cytadele. Napór Traków i Frygów mógł pociągnąć za sobą migrację pozostających na północno-zachodnich obrzeżach świata mykeńskiego greckich Dorów, którzy zburzyli mykeńskie ośrodki i (o czym świadczy późniejszy układ dialektów) osiedlili się na Peloponezie[5][7].

Kolejna hipoteza, której twórcą był John Chadwick, zakłada, że przybycie Dorów było tylko ostatnim etapem upadku. W pierwszej fazie nastąpił wybuch niezadowolenia udręczonej przez system pałacowy ludności. Przemawiałby za tym fakt długotrwałej destabilizacji (cały wiek XII p.n.e.) i wielokrotnego burzenia i odbudowywania pałaców (Mykeny i Tyryns trzykrotnie). Przesunięcie się Dorów na południe nie musiało mieć jednak charakteru najazdu. Badania archeologiczne najliczniej zasiedlonej przez nich Mesenii i Lakonii sygnalizują, że tereny te wyludniły się jeszcze przed ich przybyciem, a wcześniej zajmujący je przedstawiciele kultury mykeńskiej pojawili się w miejscach dotychczas przez nich niezamieszkałych, tzn. na Cyprze, Chios czy w anatolijskiej Cylicji[7][8][9].

Upadek państwa Hetytów

edytuj

Przemieszczenie się zdesperowanych przybyszy z Bałkanów (wśród nich Frygów i Protoormian) na tereny Azji Mniejszej doprowadziło do destabilizacji kolejnego obszaru, tym razem Anatolii (upadek Troi VIIa[10]). Państwo hetyckie znalazło się w bardzo trudnym położeniu, ponieważ na wschodzie nie zdołano jeszcze rozwiązać problemu asyryjskiego. Północ zamieszkiwana przez wojownicze ludy Kaska, zawsze stanowiące zagrożenie, teraz znalazła się pod naporem nowych przybyszy z zachodu. Przypuszczalnie druga fala migracji (Ludy Morza) nacierająca od strony południowych wybrzeży Morza Śródziemnego, doprowadziła do przerwania szlaków handlowych, a w efekcie klęski głodu i wewnętrznych napięć. Pomimo desperackich prób rozbicia floty najeźdźców przez okręty skierowane z Ugarit, sytuacji nie dało się opanować. Mechanizm upadku mógł być podobny do tego z Grecji mykeńskiej. Wewnętrzne osłabienie spowodowało niechęć do władcy (Suppiluliumasa II) i najazd Kasków (w koalicji z nowymi przybyszami?), którzy w takiej sytuacji z łatwością pokonali Hetytów[3][5][11].

Najaktywniejsi z grupy bałkańskiej Protoormianie dotarli aż do północnej Mezopotamii, gdzie starł się z nimi król asyryjski Tiglat-Pileser I (XI wiek p.n.e.). Pojawili się oni w asyryjskich inskrypcjach[12] jako Muszku, którym to mianem Asyryjczycy zaczęli określać dwa wieki później również Frygów[5].

Ludy Morza a Egipt

edytuj
 
Treść steli Merenptaha

To dzięki inskrypcjom i reliefom egipskim dotrwały do naszych czasów jedyne świadectwa pisane dotyczące Ludów Morza. Są one punktem wyjścia wszystkich rozważań związanych z tym tematem[5].

Egipcjanie zetknęli się z niektórymi plemionami, określanymi później jako Ludy Morza, kiedy te nie stanowiły jeszcze wielkiego zagrożenia. W inskrypcji ze Świątyni Obelisków w Byblos czy tzw. listach z Amarna korespondencji dyplomatycznej dwóch ostatnich faraonów XVIII dynastii Amenhotepa III i Echnatona (1350-1320 p.n.e.), wielokrotnie zostały wymienione nazwy plemion Szardana[13] (Szirdanu), Danuna[14] i Lukki[15][16]. Za panowania Ramzesa II, trzeciego władcy XIX dynastii, doszło do wojny z Libią. Sprzymierzeni z nią buntowniczy Szerden (o czym informuje IV stela z Tanis) po raz pierwszy opisani zostali jako wyłaniający się na wojennych statkach z pośrodku morza[17]. Kilka lat później w wielkiej bitwie pod Kadesz ci sami buntownicy zasilali już armię Ramzesa Wielkiego, a nawet opracowali plan bitwy[18]. Po stronie Hetytów stanęło natomiast plemię Luka[19].

Fakt, że Egipcjanie znali plemiona określane mianem Ludów Morza wcześniej jako niestanowiące dużego zagrożenia, potwierdza tezę o zmuszaniu niektórych nacji przez główną falę migracji z Bałkanów do desperackich przemieszczeń[20].

Panowanie Merenptaha

edytuj

Forpoczta zbliżającej się nawałnicy dotarła do Egiptu za czasów panowania następcy Ramzesa II – Merenptaha. Najważniejsze świadectwa pisane dotyczące tych wydarzeń[21] to:

Dowiadujemy się z nich, że w piątym roku panowania czwartego z faraonów XIX dynastii (1208 p.n.e.) władca Egiptu odniósł wielki tryumf nad koalicją Libijczyków pod wodzą Merjeja syna Deda i plemion północy. Wielka Inskrypcja z Karnak przedstawia sprzymierzeńców jako ludy: Ekwesz, Teresz, Luka, Szerden i Szekelesz przybyłe nad deltę z rodzinami i dziećmi w celu osiedlenia się[23][24]. Źródła szacują liczbę zabitych na ok. 6500, pojmanych na ok. 9000, a także przedstawiają listę łupów zdobytych w wyniku działań wojennych[25]. Zachowane inskrypcje Kolumny Kairskiej zawierają dokładną datę inwazji 5. rok 2. miesiąca trzeciego sezonu[26][27] (drugi Szemu, czyli marzec-kwiecień[28] 1208 p.n.e.).

Panowanie Ramzesa III

edytuj

Na panowanie Ramzesa III z XX dynastii przypadła druga kulminacyjna fala najazdów. Z tego czasu pochodzą najbardziej wartościowe źródła, stanowiące podstawę naszej dzisiejszej wiedzy o Ludach Morza[5][29]. Wśród nich inskrypcje ze świątyni grobowej Ramzesa III w Medinet Habu[30] i tzw. Papirus Harris I[31].

W 5. roku panowania (1190 p.n.e.) musiał Ramzes odeprzeć pierwszy atak Libijczyków pod wodzą króla Temera i ich północnych sprzymierzeńców, o czym informuje wielka inskrypcja drugiego dziedzińca tebańskiej świątyni[32]. Wśród wymienionych plemion północy znajdują się Tekel i Peleset (Filistyni) opisani jako wojownicy na lądzie i morzu[33].

W tym samym miejscu znajduje się także opis drugiej, decydującej wojny 8. roku panowania Ramzesa III (1187 p.n.e.). To najważniejszy, niezwykle staranny zapis dotyczący plemion północnych obfitujący w wiele interesujących informacji[34].

Obce ludy uczyniły na swych wyspach spisek. Nagle zniknęły kraje i zostały w walce rozbite. Żaden kraj nie oparł się ich broni, począwszy od Hatti, Kode, Karkemisz, Arzawa, także Alaszija – [wszystkie zostały] naraz zniszczone. Rozbili obóz na jakimś miejscu w Amurru. Zniszczyli jego lud, a jego kraj był, jakoby nigdy nie był. Szli na Egipt i fala ognia szła przed nimi. Ich związek składał się z Filistynów, Zekrów, Szekeleszy, Denenów i Weszeszów – zjednoczonych krajów. Położyli ręce na krajach całego globu, ich serca były pełne wiary i dufności. Nasze plany powiodą się!

Wielka inskrypcja świątyni grobowej Ramzesa III w Medinet Habu[35][36]

Informacja, jakoby państwo hetyckie zostało zdobyte przez tych samych najeźdźców, którzy napadli na Egipt, jest mało prawdopodobna i przypuszcza się, że inskrypcja miała charakter propagandowy. Przypisanie upadku państwa tak znaczącego (które w dodatku rzeczywiście wtedy miało miejsce) Ludom Morza, podnosiło rangę starcia[37]. Zwiększało również chwałę faraona bardzo wzorującego swoje rządy na wielkim poprzedniku Ramzesie II. Wymienione królestwo Arzawa również nie istniało już w czasach Ramzesa III, o czym ten musiał doskonale wiedzieć. Nie ma natomiast wątpliwości, że miasta znajdujące się na drodze pochodu, tj. wspomniane Alaszija (Alalach), a także Ugarit zostały zniszczone tak dotkliwie, że nigdy nie odzyskały dawnej świetności[38][39][40].

Bitwa o Djahy

edytuj
 
Relief ze świątyni grobowej Ramzesa III w Medinet Habu
 
Relief z Medinet Habu przedstawiający filistyńskich jeńców

Decydujące starcie rozegrało się w dwóch etapach. Pierwsze, lądowe miało miejsce pod Djahy[36] (Zahi[41]) w Retenu (dzisiejszy Liban), gdzie Egipcjanie, wyszedłszy naprzeciw armii idącej lądem, przygotowali się na atak. Zagrożenie było tak duże, że zmobilizowano wszystkich mężczyzn zdolnych do noszenia broni. Reliefy przedstawiające napastników nie pozostawiają wątpliwości co do ich różnorodności etnicznej i kulturowej, również w zakresie budowy okrętów widoczne są spore różnice[42]. Zwycięstwo Egipcjan było całkowite[38].

Bitwa w delcie Nilu

edytuj
Osobny artykuł: Bitwa morska w delcie Nilu.

Kolejne starcie rozegrało się na wodzie w delcie Nilu. Ta bitwa także została wygrana przez siły egipskie, a najeźdźcy rozbici. Pomimo druzgocącej klęski niektóre z Ludów Morza (np. Filistyni) pozostały na obszarach Syrii i Kanaanu (stąd Palestyna). Pozostałe plemiona wtopiły się w lokalne społeczności lub – jak uważają niektórzy – wywędrowały na zachód[5].

Znaczenie

edytuj

Pomimo braków źródłowych, a co za tym idzie braku pewności co do przebiegu migracji, mają one znaczenie pierwszorzędne w zrozumieniu późniejszej historii tego regionu.

Starożytny Bliski Wschód, a już z pewnością południowo-wschodnia część Śródziemnomorza zmieniła się w tym czasie diametralnie. Zniknął całkowicie świat hetycki, zastąpiony przez królestwa frygijskie i lidyjskie. Wymiana etniczna i kulturowa spowodowała oderwanie Anatolii od wpływów kultury bliskowschodniej, na rzecz wpływów greckich. Świat kananejski doświadczył wkrótce kolejnej fali migracji, tym razem aramejskiej, co doprowadziło do upadku zwierzchnictwa egipskiego nad tymi ziemiami. Środek ciężkości dosyć dobrze zbilansowanego politycznie regionu zaczął przesuwać się nad Tygrys i Eufrat, gdzie wzrastać zaczął przyszły hegemon, którym w VIII wieku p.n.e. stała się Asyria. Natomiast na północy w zajętej przez Dorów Grecji nastały wieki ciemne, które przygotowywały żyzny grunt pod okres archaiczny[43].

Identyfikacja

edytuj

Od dłuższego czasu ponawiane są próby identyfikacji poszczególnych nazw plemion z inskrypcji egipskich z późniejszymi nazwami nacji śródziemnomorskich. W większości przypadków podstawowym kryterium jest podobieństwo brzmienia, co czyni je przedmiotem sporów[44].

Filistyni

edytuj

Wyjątek stanowią Filistyni, których na reliefie z Medinet Habu przedstawiono w charakterystycznych czapeczkach lub hełmach. Podstawowym źródłem ich identyfikacji jest Biblia, według której Peleset przybyli z Kaftor[45][46]. Ponieważ jednak posługiwali się odmianą języka używanego w Karii, przypuszcza się, że pochodzili z Azji Mniejszej, a Kreta była tylko etapem w ich podróży na południe. Co więcej, sylabiczne znaki ich pisma zdradzały wpływy mykeńskie, podobnie jak ceramika. Ziemie przez nich zasiedlone bardzo szybko uniezależniły się od Egiptu, co opisuje w swoim sprawozdaniu kapłan Wen-Amon, który udał się na te tereny z misją dyplomatyczną jakiś czas później. Od niego posiadamy również informacje o plemieniu Tjeker (Zekr), na które natknął się w swej podróży. Zajmowali miasto Dor i parali się piractwem[47][48][49]. Polski historyk Niesiołowski-Spano opublikował hipotezę łączącą Filistynów z Ludami Morza[50] oraz Lewitów z Grekami (Lewy = *la-wo)[51].

Etruskowie

edytuj

W ludzie nazwanym Teresz (Tersz), próbowano doszukiwać się Tyrrenów (Τυρρηνοί trb. Tyrrenoj trl. Turrēnoi), czyli Etrusków. Przemawiałoby za tym świadectwo Herodota, który przypisywał im małoazjatyckie pochodzenie i pokrewieństwo z Lidyjczykami (Dzieje I.94) oraz ich objawiona religia z bardzo rozbudowanymi wyobrażeniami o życiu pozagrobowym[52]. Sprawę tę nieco rozjaśniły opublikowane w 2007 roku badania mitochondrialnego DNA przeprowadzone na mieszkańcach toskańskiego Murlo, które potwierdziły dużą zgodność z genotypem bliskowschodnim z regionów południowo-wschodniej Turcji[53].

Plemię Ekwesz (Akaiwasza) próbowano łączyć z Achajami, a plemię Danuna z Dananami (homeryckim określeniem Achajów, stgr. Δαναοί; Iliada I.40), lub nazwą biblijnego plemienia Dana[54]. Plemiona Szerdesz i Szekelesz odpowiednio z Sardami (Sardynia) i Sycylijczykami[44].

Nazwa źródłowa Proponowana identyfikacja
Q3
Z7		 D21
Z1		 Aa18
Z1		 U33A1 B1
Z2
Peleset Filistyni
G47Z1 k
G1		 r
Z1		 T14A2Z1
Z1
Z1
Tekel, Tjeker, Zekr Piraci z miasta Dor. Możliwe, że to pochodzący z Cypru Teukrowie[44].
Lukka, Luka, Lukki Licyjczycy[44][16]
Teresz Tyrrenowie = Etruskowie
Ekwesz Achajowie
Danuna Danajowie = Achajowie lub biblijne plemię Dana
M8
G1		 Z4
D21
Z1		 D46
G1		 N35
G1		 T14
N25
Szardana Sardowie
Szekelesz Sykulowie

Przypisy

edytuj
  1. ↑ G. Maspero: History of Egipt, Chaldea, Syria, Babylonia, and Assyria Vol. V. Londyn: The Grolier Society Publishers.
  2. ↑ E. Zangger. Who Were the Sea People?. „Aramco World”. 46 (3), s. 20-31, maj/czerwiec 1995. ISSN 1044-1891. (ang.). 
  3. ↑ a b c B. Bravo, E. Wipszycka: Historia starożytnych Greków. T. I: Do końca wojen perskich. Warszawa: PWN, 1988, s. 94. ISBN 83-01-06654-7.
  4. ↑ L. Handy: Sea Peoples. W: praca zbiorowa: Encyclopedia of World History. T. I: The Ancient World. Prehistoric Eras to 600 CE. Nowy Jork: Facts on File, 2008, s. 419. ISBN 978-0-8160-6386-4.
  5. ↑ a b c d e f g h M. Stępień: Bliski Wschód. W: Historia Starożytna (pod red. M. Jaczynowskiej). Warszawa: Trio, 1999, s. 145-150. ISBN 83-85660-53-4.
  6. ↑ E. i H. Klengel: Hetyci i ich sąsiedzi. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1974, s. 122.
  7. ↑ a b B. Bravo, E. Wipszycka: Historia starożytnych Greków T.I. s. 94-99.
  8. ↑ M. Ventris, J. Chadwick: Documents in Mycenaean Greek. Cambridge: University Press, 1973. ISBN 0-521-08558-6.
  9. ↑ J. Chadwick: Odczytanie pisma linearnego B. Warszawa: PWN, 1964, s. 115.
  10. ↑ B. Bravo, E. Wipszycka, s. 99-104.
  11. ↑ E. i H. Klengel: Hetyci i ich sąsiedzi. s. 69-70.
  12. ↑ sir H. Rawlinson: Inscription of Tiglath Pileser I, King of Assyria. W: Babylonian and Assyrian Literature. Comprising the Epic of Izdrubar, Hymns, Tablets, and Cuneiform Inscriptions (With special introduction by Epiphanius Wilson A.M.). Londyn, Nowy Jork: The Colonial Press, 1901, s. 214.
  13. ↑ L. Moran: The Amarna Letters (EA123). The Johns Hopkins University Press, 2000. ISBN 978-0801867156.
  14. ↑ R.C. Conder: The Tell Amarna Tablets. Londyn: The Committee of the Palestine Exploration Fund, 1893, s. 106.
  15. ↑ R.C. Conder: The Tell Amarna Tablets. s. 169.
  16. ↑ a b The Incursions of the Sea Peoples. reshafim.org.il. [dostęp 2013-06-19]. (ang.).
  17. ↑ J.H. Breasted: Ancient Records of Egypt Vol. III the Nineteenth Dynasty. Chicago, Londyn, Lipsk: The University of Chicago Press, 1906, s. 210.
  18. ↑ J.H. Breasted: Ancient Records of Egypt Vol. III the Nineteenth Dynasty. s. 136.
  19. ↑ J.H. Breasted: Ancient Records... Vol. III. s. 138.
  20. ↑ H. Klengel: Historia i kultura starożytnej Syrii. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1967, s. 104.
  21. ↑ J.H. Breasted: Ancient Records... Vol. III. s. 238-264.
  22. ↑ J.B. Pritchard: Ancient Near Eastern Texts Relating to the Old Testament. Princeton, New Jersey: Princeton University Press, 1969, s. 376-378. ISBN 0-691-03503-2.
  23. ↑ J.H. Breasted: Ancient Records... Vol. III. s. 243.
  24. ↑ A.E.P. Weigall: A guide to the antiquities of Upper Egypt from Abydos to the Sudan Frontier. Londyn: Methuen, 1910, s. 109.
  25. ↑ J.H. Breasted: Ancient Records... Vol. III. s. 248.
  26. ↑ J.H. Breasted: Ancient Records... Vol. III. s. 253.
  27. ↑ N. Grimal: Dzieje starożytnego Egiptu. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 2004, s. 282. ISBN 83-06-02917-8.
  28. ↑ J.H. Breasted: Ancient Records... Vol. III. s. 238.
  29. ↑ C. Bachhuber: Sea Peoples. [w:] The Encyclopedia of Ancient History [on-line]. onlinelibrary.wiley.com. [dostęp 2013-06-17]. (ang.).
  30. ↑ A.E.P. Weigall: A guide to the antiquities of Upper Egypt from Abydos to the Sudan Frontier. Londyn: Methuen, 1910, s. 234-243.
  31. ↑ The Great Harris Papyrus. britishmuseum.org. [dostęp 2013-06-18]. (ang.).
  32. ↑ J.H. Breasted: Ancient Records of Egypt Vol. IV the Twentieth to the Twenty-sixth Dynasties. Chicago, Londyn, Lipsk: The University of Chicago Press, 1906, s. 50.
  33. ↑ J.H. Breasted: Ancient Records... Vol. IV. s. 54.
  34. ↑ J.H. Breasted: Ancient Records... Vol. IV. s. 65.
  35. ↑ J.H. Breasted: Ancient Records... Vol. IV. s. 67.
  36. ↑ a b J.B. Pritchard: Ancient Near Eastern Texts... s. 262.
  37. ↑ E. i H. Klengel: Hetyci... s. 70.
  38. ↑ a b D. Kahn: The Campaign of Ramsses III against Philistia. [w:] Journal of Ancient Egyptian Interconnections [on-line]. academia.edu. [dostęp 2013-06-21]. (ang.).
  39. ↑ H. Klengel: Historia i kultura starożytnej Syrii. s. 106.
  40. ↑ N. Grimal: Dzieje starożytnego Egiptu. s. 285-287.
  41. ↑ J.H. Breasted: Ancient Records of Egypt Vol. IV. s. 70.
  42. ↑ M.G. Hasel: New Discoveries Among the Philistines: Archaeological and Textual Considerations. [w:] Journal of the Adventist Theological Society, 9/1–2 [on-line]. Southern Adventist University, 1998. [dostęp 2013-06-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-10-22)]. (ang.).
  43. ↑ M. Stępień: Bliski Wschód. s. 154.
  44. ↑ a b c d B. Bravo, E. Wipszycka, s. 99.
  45. ↑ Jer 47,4 w przekładach Biblii.
  46. ↑ Am 9,7 w przekładach Biblii.
  47. ↑ M. Grant: Dzieje dawnego Izraela. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1991, s. 85. ISBN 83-06-02154-1.
  48. ↑ H. Klengel: Historia... s. 105.
  49. ↑ J.B. Pritchard: s. 25-29.
  50. ↑ Łukasz Niesiołowski-Spano, Dziedzictwo Goliata. Filistyni i Hebrajczycy w czasach biblijnych, (Monografie Fundacji na rzecz Nauki Polskiej) Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika: Toruń, 2012.
  51. ↑ Ł. Niesiołowski-Spano, The Levites, *ra-wo, λᾶός / λαοί – A new proposal for lexical and historical relationship”, Biblica 101,3 (2020), 444–452, „Biblica”, DOI: 10.2143/BIB.101.3.3288731.
  52. ↑ M. Jaczynowska: Historia starożytnego Rzymu. Warszawa: PWN, 1976, s. 16-25.
  53. ↑ Mitochondrial DNA Variation of Modern Tuscans Supports the Near Eastern Origin of Etruscans (praca zbiorowa). „The American Journal of Human Genetics”. 80(4), s. 759–768, kwiecień 2007. ncbi.nlm.nih.gov. (ang.). 
  54. ↑ Sdz 18,1 w przekładach Biblii.

Bibliografia

edytuj

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Ludy_Morza&oldid=75229295”