Wikipedia

Ludwik Hass

polski historyk, marksista i trockista

Ludwik Hass (ur. 18 listopada 1918 w Stanisławowie, zm. 8 kwietnia 2008 w Warszawie) – polski historyk, znawca masonerii, marksista-trockista.

Ludwik Hass
Data i miejsce urodzenia

18 listopada 1918
Stanisławów

Data i miejsce śmierci

8 kwietnia 2008
Warszawa

Profesor
Specjalność: historia masonerii, dzieje najnowsze Polski
Alma Mater

Uniwersytet Jana Kazimierza
Uniwersytet Warszawski

Doktorat

1971 – historia
Instytut Historii PAN
promotor: Henryk Jabłoński

Habilitacja

1980 – historia
Instytut Historii PAN

Profesura

1986

Pracownik naukowy
Instytut

Instytut Historii PAN

Okres zatrudn.

1979–1988

Cytaty w Wikicytatach
Grób Ludwika Hassa na Cmentarzu Komunalnym Północnym w Warszawie

Życiorys

edytuj

Urodził się w Stanisławowie w rodzinie żydowskiej jako syn urzędnika pocztowego. Ukończył gimnazjum klasyczne[1]. Od 1936 roku do wybuchu wojny studiował historię na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, gdzie był uczniem Franciszka Bujaka[1][2] oraz Romana Rozdolskiego(inne języki)[potrzebny przypis].

Od jesieni 1936 roku członek Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej, któremu we Lwowie przewodzili komuniści z Adamem Schaffem. Na początku 1938 założył w jej ramach trockistowskie koło „akademików-marksistów” powiązane z szerszą organizacją „bolszewików-leninistów”. Po agresji ZSRR na Polskę został w listopadzie 1939 roku aresztowany w Stanisławowie i skazany na 8 lat obozu pracy, a później na dożywotnie zesłanie[a]. Nie został objęty amnestią po układzie Sikorski-Majski w 1941, nie dostał się też do Armii Polskiej w ZSRR. Do 1947 przebywał w łagrze, a następnie na zesłaniu w Komijskiej SRR. Po upadku szefa NKWD Berii w 1953 stał się wolnym człowiekiem, lecz bez prawa powrotu do Polski. Dopiero w 1956 roku sąd we Lwowie unieważnił wyrok skazujący[4][5].

Hass wrócił do Polski z żoną i kilkuletnim synem 15 stycznia 1957 roku i podjął pracę w Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych, a w 1959 w Biurze Historycznym Centralnej Rady Zrzeszenia Związków Zawodowych. Wznowił na Uniwersytecie Warszawskim przerwane przez wojnę studia historyczne[6][7]. W 1961 obronił pracę magisterską Polska Partia Socjalistyczna Lewica okres pierwszy (do kwietnia 1929 r.) napisaną pod kierunkiem Henryka Jabłońskiego[8]. W latach 1963–1965 uczestniczył w seminarium doktoranckim Jabłońskiego w Instytucie Historii PAN[6][7].

Był uczestnikiem klubu dyskusyjnego przy Komitecie Warszawskim PZPR (tzw. Klubu Życie)[9]. Próbował wykorzystać kilkumiesięczny okres wolności intelektualnej po odwilży październikowej do zainspirowania zmian w polskim marksizmie (jak sam to określił, do „przywracania oryginalnego kształtu filozofii społecznego buntu”)[9]. Od jesieni 1957 roku bywał także w Klubie Krzywego Koła, gdzie często zabierał głos, ścierając się m.in. z Adamem Schaffem o kształt marksizmu i z Tadeuszem Kotarbińskim na tle stosunku do kary śmierci i oceny Akcji „Wisła”[10]. Witold Jedlicki określił go w 1963 „najwybitniejszym polemistą broniącym w Klubie poglądów radykalnych”[11]. Hass przewodził kilkunastoosobowej grupie, do której należeli weteran polskiego trockizmu Kazimierz Badowski oraz młody historyk i socjolog Romuald Śmiech[9]. Hass korespondował z Badowskim jeszcze przed powrotem do kraju w październiku 1956[12]. W grudniu 1958 w dwudziestą rocznicę rozwiązania Komunistycznej Partii Polski (KPP) przez Komintern odczytał ówczesną odezwę protestacyjną swojej grupy „bolszewików-leninistów”[10]. W ramach czwartków dyskusyjnych wygłosił 16 marca 1961 referat Analiza wyborów sejmowych i samorządowych w 1919 r.[13], w którym dowodził braku nastrojów rewolucyjnych w Polsce w 1919, broniąc tym samym KPP przed stalinowskim zarzutem niewykorzystania ówczesnej sytuacji[14]. Według Witolda Jedlickiego podczas pertraktacji z zarządem Klubu w 1959 władze wskazały Hassa obok Jana Wyki, autora referatu Refleksje w 40. rocznicę KPP z 8 stycznia 1959, jako odpowiedzialnych za „wrogie wystąpienia”[15], a po zamknięciu Klubu przez władze w lutym 1962 Hass, Wyka i Jan Wolski byli oskarżani przez członków Klubu o spowodowanie jego likwidacji prowokacyjnym nastawieniem do władz[16]. Według Janusza Maciejewskiego Hass był obok Wyki i Wolskiego jednym z trójki „ekstremistów”, od których usunięcia z Klubu Krzywego Koła władze uzależniały pod koniec 1961 jego dalsze funkcjonowanie. Jako zagorzały przeciwnik liberalizmu, reprezentowanego w KKK przez byłego przewodniczącego Jana Strzeleckiego, uwieczniony został wówczas w operze Janusza Szpotańskiego Cisi i gęgacze w postaci „Gęgacza-trockisty”[17].

W poszukiwaniu sprzymierzeńców politycznych Hass nawiązał współpracę z nie-trockistowskimi rewizjonistami: Jackiem Kuroniem, Karolem Modzelewskim i skupionym wokół nich radykalnym skrzydłem Związku Młodzieży Socjalistycznej (ZMS)[12]. Za ich pośrednictwem skontaktował się z Sekretariatem IV Międzynarodówki[9], do której zgłosił akces[18]. Dążąc do odtworzenia rewolucyjnej trockistowskiej konspiracji z lat międzywojennych w duchu ultralewicowym, zachował krytyczne nastawienie wobec Kuronia i Modzelewskiego jako związanych z liberalnymi dysydentami w rodzaju Leszka Kołakowskiego[19]. W marcu 1965 roku został aresztowany pod zarzutem powiązań z organizacjami trockistowskimi oraz pomocy w pisaniu i rozpowszechnianiu ogłoszonego wówczas przez Kuronia i Modzelewskiego Listu otwartego do członków PZPR, w którym autorzy dzielili się swoją krytyką ustroju popaździernikowego z działaczami partyjnymi i aktywem ZMS[20]. Należał istotnie obok Adama Michnika i Jana Józefa Lipskiego do grona zaufanych osób, którym autorzy listu powierzyli maszynowe kopie Listu po skonfiskowaniu przez władze pierwszej wersji i jej odtworzeniu[21]. Niemniej w jego domu Służba Bezpieczeństwa odkryła na podstawie informacji Józefa Kosseckiego oprócz Listu także trockistowską literaturę[22][b], a sam Hass według relacji Modzelewskiego z powodu różnic ideowych zgodził się na udostępnienie jemu i Kuroniowi powielacza swojej organizacji wyłącznie pod wpływem Badowskiego[23]. W czasie osobnego procesu przeciw trzem trockistom Hass przyznał się do stawianych mu zarzutów[24], zarazem krytykując otwarcie ustrój jako stalinowski[25]. W Europie Zachodniej odbyły się akcje protestacyjne w obronie „grupy Hassa”, a do władz PRL trafiły petycje w jego sprawie[26]. Podczas procesu Kuronia i Modzelewskiego Hass, który uważał konfrontację z aparatem przymusu za niezbędny etap kształtowania rewolucjonisty, zalecał Kuroniowi ataki personalne na członków składu sędziowskiego, do czego Kuroń nie zastosował się[19]. Występując jako świadek, Hass twierdził, że Kuroń i Modzelewski zamierzali użyć powielacza do rozpowszechniania trockistowskiej literatury i ujawnił ich kontakty z IV Międzynarodówką[27]. W styczniu 1966 roku skazano go na 3 lata więzienia, skąd został zwolniony przedterminowo w końcu sierpnia 1966[6]. Po zwolnieniu z więzienia podjął systematyczną współpracę z SB, początkowo jako kontakt obywatelski, a następnie jako tajny współpracownik ps. „Woliński”[28].

Od wyjścia z więzienia w 1966 i fiaska projektu reaktywacji trockizmu w Polsce datuje się praca naukowa Hassa nad zagadnieniem masonerii. Zniechęcany do zajmowania się międzywojennym ruchem robotni­czym, od przełomu lat 50. i 60. rozpoczął systematyczne badania nad inteligencją piłsudczykowską, notując jej związki z wolnomularzami. Pierwszy artykuł z tej problematyki, napisany na sugestię przyjaciela Janusza Wojska, ogłosił w „Kwartalniku Historycznym” dzięki poparciu Bogusława Leśnodorskiego w 1967[29].

Pomimo zwolnienia przez pewien czas uniemożliwiano mu powrót na studia doktoranckie w PAN, a do 1979 roku nie pozwalano podjąć pracy naukowej. W tym okresie Ludwik Hass utrzymywał się z honorariów za artykuły pisane pod pseudonimem do „Więzi” oraz za publikowane w „Kwartalniku Historycznym” rozprawki naukowe, które zgodnie z prawem mógł już publikować pod własnym nazwiskiem. Współpracował też dzięki poparciu Stanisława Kalabińskiego z Pracownią Dziejów Klasy Robotniczej Instytutu Historii PAN. Dopiero w 1971 roku obronił w IH PAN pracę doktorską pt. Wybory warszawskie 1918–1926, przygotowaną pod kierunkiem Henryka Jabłońskiego i opublikowaną rok później[7]. Następnie w latach 70. zbierał materiały archiwalne i relacje ustne w emigracyjnym środowisku wolnomularskim w Paryżu korzystając z kilkumiesięcznych stypendiów tamtejszej loży „Kopernik”[30][6].

W 1979 otrzymał etat w Instytucie Historii PAN, zaś w styczniu 1980 roku habilitował się na podstawie książki Sekta farmazonii warszawskiej, nagrodzoną m.in. przez Ministra Kultury i Sztuki, Towarzystwo Miłośników Historii w Warszawie i polski PEN Club.

W okresie stanu wojennego wraz z Józefem Kosseckim potępił podziemną „Solidarność” w publicznym wystąpieniu radiowym[3].

W 1986 po trzyletnich staraniach uzyskał tytuł profesora[30][24]. W 1988 roku przeszedł na emeryturę. Autor haseł w Słowniku biograficznym działaczy polskiego ruchu robotniczego[31].

Współpracował w latach 80. z gazetami „Rzeczywistość” i „Argumenty” oraz najważniejszym periodykiem lewicy antykapitalistycznej po 1989 roku „Dalej! pismo socjalistyczne”, wydawanym przez Nurt Lewicy Rewolucyjnej[32]. W III RP współtworzył partię Związek Komunistów Polskich „Proletariat”[18].

Członek honorowy Universala Framasona Ligo(inne języki) i laureat Złotego Pióra „Wolnomularza Polskiego” (2005). Nie przyjął kierowanych do niego przez Wielki Wschód Polski zaproszeń do wstąpienia w szeregi organizacji[30].

Dorobek naukowy, poglądy i koncepcje

edytuj

Ludwik Hass jest autorem kilkuset rozpraw, przyczynków i recenzji naukowych oraz kilkunastu książek poświęconych ruchowi i klasie robotniczej oraz masonerii na ziemiach polskich i w Rosji.

Jego podejście do problematyki wolnomularstwa było socjologiczne i politologiczne[30]. Systematyzując wiedzę na temat organizacji, którą ukazywał według słów Tadeusza Cegielskiego jako „szeroki ruch społeczny realizujący określoną ideologię”, dokumentując jej losy i rzeczywisty zasięg jej wpływów, przyczynił się do osłabienia wytworzonych wokół niej mitów[33]. Jak zwykł mówić, „największą tajemnicą masonerii jest to, że nie ma ona żadnej tajemnicy”[30]. Uważał wolnomularstwo za wytwór burżuazji i odmawiał mu uniwersalnego wymiaru metafizycznego[34].

W ocenie Witolda Jedlickiego z 1963 był oryginalnym myślicielem marksistowskim, który chętnie posługiwał się paradoksem i odczytywał klasyków w zaskakujący sposób, zaś w wystąpieniach publicznych odznaczał się bezkompromisową zażartością i łamaniem konwenansów[35]. Niestosowanie się do norm kulturowych uznawał za taktykę zwalczania ustroju stalinowskiego[19].

Życie prywatne

edytuj

Ożenił się na zesłaniu, jego synem z tego małżeństwa jest Borys Hass[7][36].

Prace naukowe

edytuj

Książki

edytuj
  • Organizacje zawodowe w Polsce 1918–1939. Informator, Wydawnictwo Związkowe CRZZ, Warszawa 1963, ss. 943.
  • PPS Lewica 1926–1931. Materiały źródłowe, Książka i Wiedza, Warszawa 1963, ss. 544.
  • (z Marianem Lechem) Dzieje Zakładów Naprawczych Taboru Kolejowego im. Ho Chi Minha w Pruszkowie, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1969, ss. 233.
  • Wybory warszawskie 1918–1926. Postawy polityczne mieszkańców Warszawy w świetle wyników głosowania do ciał przedstawicielskich, PWN, Warszawa 1972, ss. 194.
  • Sekta farmazonii warszawskiej. Pierwsze stulecie wolnomularstwa w Warszawie (1721–1821), PIW, Warszawa 1980, ss. 675. Seria: Biblioteka Wiedzy o Warszawie. ISBN 83-06-00239-3
  • Postawy polityczne i aktywność klasy robotniczej (1918–1939), Akademia Nauk Społecznych PZPR, Warszawa 1988, ss. 375. Seria: Tradycje i Wartości Polskiego Ruchu Robotniczego, 12.
  • Trockizm. Od Lewej Opozycji do Czwartej Międzynarodówki, Wydział Propagandy Rady Naczelnej Zrzeszenia Studentów Polskich, Warszawa 1989, ss. 92. Seria: Biblioteka BIS, 24. (do użytku wewnątrzorganizacyjnego)
  • Masoneria polska XX wieku. Losy, loże, ludzie, Oficyna Wydawnicza Polczek Polskiego Czerwonego Krzyża, Warszawa 1993, ss. 360. ISBN 83-85272-13-5
    • wydanie II rozszerzone: Masoneria polska XX wieku. Losy, loże, ludzie, Kopia, Warszawa 1996, ss. 295[37], ISBN 83-86290-16-1
  • Loża i polityka. Masoneria rosyjska 1822–1921, t. 1: Wolnomularstwo rosyjskie w podziemiu 1822–1921, Bellona, Warszawa 1996, 1998, ss. 299. ISBN 83-85408-35-5, ISBN 83-11-08569-2
  • Pokolenia inteligencji polskiej [1918–1997], Mazowiecka Wyższa Szkoła Humanistyczno-Pedagogiczna, Łowicz 1997, ss. 88. ISBN 83-87222-07-0
  • Loża i polityka. Masoneria rosyjska 1822–1921, t. 2: Wolnomularstwo rosyjskie na obczyźnie i powrót w strony rodzinne, 1918–1995, Bellona, Warszawa 1998. ISBN 83-11-08772-5, ISBN 83-85408-62-2
  • Wolnomularze polscy w kraju i na świecie 1821–1999. Słownik biograficzny, Oficyna Wydawnicza „Rytm”, Warszawa 1999, ss. 660. ISBN 83-87893-52-8
  • Inteligencji polskiej dole i niedole. XIX i XX wiek, Mazowiecka Wyższa Szkoła Humanistyczno-Pedagogiczna i Stowarzyszenie Mazowiecki Ośrodek Badań Naukowych im. St. Herbsta, Łowicz 1999, ss. 437. ISBN 83-87222-12-7
  • Świat wolnomularski (lata trzydzieste – lata dziewięćdziesiąte XX wieku). Konkrety: geografia, liczebność, odłamy, nurty, ponadpaństwowe porozumienia i organizacje, t. 1: Trudne czasy 1932–1945, Mazowiecka Wyższa Szkoła Humanistyczno-Pedagogiczna, Łowicz 2004, ss. 302. ISBN 83-87222-28-3
  • Świat wolnomularski (lata trzydzieste – lata dziewięćdziesiąte XX wieku). Konkrety: geografia, liczebność, odłamy, nurty, ponadpaństwowe porozumienia i organizacje, t. 2: 1945 – lata dziewięćdziesiąte XX w., Neriton, Instytut Historii PAN, Mazowiecka Wyższa Szkoła Humanistyczno-Pedagogiczna, Warszawa 2006, ss. 507. ISBN 83-89729-77-6

Jedną z najważniejszych prac Ludwika Hassa jest trzyczęściowa monografia odtwarzająca dzieje masonerii w Europie Środkowo-Wschodniej. Składają się na nią tytuły:

Wybrane artykuły

edytuj

Uwagi

edytuj
  1. ↑ Nie zachowały się dowody na to, że Hass został aresztowany lub skazany za działalność trockistowską[3].
  2. ↑ Związany z prawicą antykomunistyczną Kossecki był współpracownikiem Hassa i otrzymał od niego kopię Listu, która wpadła następnie podczas rewizji w jego domu w ręce SB. Modzelewski uważał Kosseckiego za agenta, któremu Hass przekazywał informacje o opozycji[3].

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b Cegielski 2009 ↓, s. 249.
  2. ↑ Maciejewski 1993 ↓, s. 110.
  3. ↑ a b c Szelegieniec 2021 ↓, s. 174.
  4. ↑ Maciejewski 1993 ↓, s. 110, 112.
  5. ↑ Cegielski 2009 ↓, s. 249–250.
  6. ↑ a b c d Maciejewski 1993 ↓, s. 112.
  7. ↑ a b c d Cegielski 2009 ↓, s. 250.
  8. ↑ Tomasz Wituch, Bogdan Stolarczyk, Studenci Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego 1945–2000, Wydawnictwo Arkadiusz Wingert, Kraków 2010, s. 643
  9. ↑ a b c d Potkański 2012 ↓, s. 151.
  10. ↑ a b Maciejewski 1993 ↓, s. 109.
  11. ↑ Jedlicki 1963 ↓, s. 125.
  12. ↑ a b Starnawski 2021 ↓, s. 240.
  13. ↑ Andrzej Friszke, Początki Klubu Krzywego Koła, „Zeszyty Historyczne”, 149, 2004, s. 85.
  14. ↑ Jedlicki 1963 ↓, s. 133.
  15. ↑ Jedlicki 1963 ↓, s. 105.
  16. ↑ Jedlicki 1963 ↓, s. 127–128.
  17. ↑ Maciejewski 1993 ↓, s. 109–110.
  18. ↑ a b Krzysztof Łoziński, Sekta komunistów, „Wprost”, 1072 (24), 16 czerwca 2003 [zarchiwizowane z adresu 2018-03-16].
  19. ↑ a b c Szelegieniec 2021 ↓, s. 164.
  20. ↑ Tezy listu są oparte na tekście programu IV Międzynarodówki trockistowskiej uchwalonego w 1957 roku. Tekst tego programu („Program Rewolucji Politycznej IV Międzynarodówki” Internationale d'Edition, Paris) znajduje się w aktach sprawy Kuronia i Modzelewskiego z 1965 roku (Archiwum Sądu Wojewódzkiego w Warszawie, Nr IV – K 186/65). Skład sędziowski uznał wówczas zarzut ich działania z polecenia IV Międzynarodówki w latach 1964–1965 za w pełni udowodniony.
  21. ↑ Starnawski 2021 ↓, s. 243.
  22. ↑ Szelegieniec 2021 ↓, s. 171.
  23. ↑ Szelegieniec 2021 ↓, s. 170.
  24. ↑ a b Maciejewski 1993 ↓, s. 112–113.
  25. ↑ Szelegieniec 2021 ↓, s. 172.
  26. ↑ Potkański 2012 ↓, s. 152.
  27. ↑ Szelegieniec 2021 ↓, s. 173.
  28. ↑ Kryptonim „Pegaz”. Służba Bezpieczeństwa wobec Towarzystwa Kursów Naukowych 1978–1980, red. Ł. Kamiński, G. Waligóra, Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 2008, s. 213, 384, 464, 489; M. Dołęgowska-Wysocka, Hass – Bezpieka – Masoni, „Wolnomularz Polski”, nr 63, Lato 2015, s. 8-10; „Woliński na tropach polskich wolnomularzy, czyli perypetie Ludwika Hassa z SB. Rozmowa z dr. Norbertem Wójtowiczem, „Wolnomularz Polski”, nr 63, Lato 2015, s. 11–13.
  29. ↑ Cegielski 2009 ↓, s. 251.
  30. ↑ a b c d e Cegielski 2009 ↓, s. 252.
  31. ↑ Słownik biograficzny działaczy polskiego ruchu robotniczego, t. 1: A-D, red. nacz. Feliks Tych, Warszawa: „Książka i Wiedza” 1978, s. 5
  32. ↑ Magdalena Prokopowicz (red.), Żydzi polscy. Historie niezwykłe, Wydawnictwo Demart, Warszawa 2010, s. 115–117.
  33. ↑ Cegielski 1993 ↓, s. 114–115, 117.
  34. ↑ Cegielski 1993 ↓, s. 116.
  35. ↑ Jedlicki 1963 ↓, s. 125–126.
  36. ↑ Tadeusz Cegielski, Ludwik Hass 1918–2008 [online], Instytut Historii PAN [dostęp 2024-10-07] [zarchiwizowane z adresu 2022-03-20].
  37. ↑ Norbert Wójtowicz, (rec.) Ludwik Hass, Masoneria polska XX wieku. Losy, loże, ludzie, Warszawa 1996, „Notatki Płockie”, 1996, nr 4(169), s. 51–53.

Bibliografia

edytuj

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Ludwik_Hass&oldid=74970389”