Saamowie
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.
Saamowie[1], Lapończycy[1] (Łoparowie[2], Loparowie[2]; lap. Saami[1]) – lud zamieszkujący głównie Laponię – krainę historyczno-geograficzną w Europie Północnej obejmującą północne krańce Norwegii, Finlandii, Rosji (Płw. Kolski) oraz Szwecji[3]. Historycznie nazywani Lapończykami, które to miano jest obecnie uważane przez niektóre społeczności saamskie za obraźliwe[4]. Saamowie są potomkami pierwotnych mieszkańców Skandynawii[2].
| |
| Populacja |
64–107 tys. |
|---|---|
| Miejsce zamieszkania | |
| Język |
języki saamskie, w tym północnosaamski, południowosaamski, lule, skolt, inari, kildin |
| Religia |
chrześcijaństwo (w tym prawosławie, luteranizm), szamanizm/animizm |
| |
Jedna trzecia Lapończyków posługuje się językami saamskimi (z grupy języków ugrofińskich), pozostali mówią językami urzędowymi krajów, w których mieszkają.
Nazewnictwo
edytujPochodzenie słowa Saami jest nieznane. Istnieje teoria łącząca Saami, Häme (region w Finlandii) oraz Suomi (fińskie określenie Finlandii) w grupę wywodzącą się od tego samego zapożyczenia z języków bałtyckich – *žēmē, oznaczające ziemię[5].
Pochodzenie określenia Lapończycy (szw. lappar, ros. лопь) jest nieznane, przez wieki została ona skojarzona ze szwedzkim słowem „lapp”, oznaczającym łatę i uznana za pejoratywną[6], sugerującą, że Saamowie noszą stare połatane ubrania[7] lub że są ludem „przyszytym” do prawowitych mieszkańców Skandynawii. Z tego powodu od lat 20. XX wieku w Rosji oraz w ostatnich dziesięcioleciach w krajach nordyckich[8] zaczęto upowszechniać nazwy oparte na rdzennej nazwie Saami.
W języku polskim nazwa „Lapończycy” została wprowadzona bez negatywnego kontekstu i nie ma wydźwięku negatywnego[9].
Historia
edytuj
Są potomkami przedindoeuropejskiego ludu nazwanego przez badaczy Komsa, który zamieszkiwał tereny Fennoskandii od czasów ostatniego zlodowacenia (10 tys. lat temu)[10]. Ten koczowniczy lud trudnił się głównie myślistwem. Do XIV w. zamieszkiwali oni znaczny obszar Skandynawii[2] (również obszar współczesnej Finlandii), później zostali zepchnięci na północ przez ludy skandynawskie i ugrofińskie[2]. Genetycznie Saamowie są dość odlegli od innych ludów żyjących w Skandynawii, wykazując stosunkowo najbliższe (acz niewielkie) pokrewieństwo z Finami – przypuszczalnie w efekcie setek lat mieszania się populacji. Zajmują oni najmniej korzystne obszary tundry polarnej. Saamowie zostali schrystianizowani bardzo późno, bo dopiero w okresie od XVII do XIX wieku, przy czym Saamowie skandynawscy przyjęli luteranizm, a Saamowie kolscy – prawosławie[3].
Konflikt ze Szwecją
edytujOd 1993 rząd Szwecji odmawiał Saamom wyłącznego prawa do polowań i rybołówstwa w regionie Girjas Sami. 23 stycznia 2020 jednak wszystkich pięcioro sędziów Szwedzkiego Sądu Najwyższego podjęło decyzję o przyznaniu im tego prawa. Proces trwał ponad 10 lat. Ich konflikt i wyzysk ze strony znajdujących się na tych terenach państw liczy sobie jednak setki lat[11]. W 1922 r. powołano w Szwecji Instytut Biologii Rasowej, gdzie badano Saamów pod kątem eugeniki. Dzieci Saamów były porywane i zabierane od ich rodzin i przymusowo osadzane w tzw. szkołach z internatem. Znane są także przypadki przeprowadzanych przez państwo sterylizacji celem doprowadzenia do stanu „czystości rasowej” w latach 50. XX w. Prawa do połowów były dzielone pomiędzy Saamów, a rząd Szwecji od 2016 roku[11]. W wyniku wyroku z 2020 roku wzrosło poparcie dla ratyfikacji Konwencji 169 o Rdzennej Ludności Międzynarodowej Organizacji Pracy, której Szwecja dotąd nie podpisała[11][12].
W 2014 parlament Saamów uchwalił wezwanie do moratorium na wydobycie surowców na ich terenach[13]. Wydobyciem miała zająć się brytyjska korporacja Beowulf Mining poprzez szwedzką spółkę zależną Jokkmokk Iron Mines AB. Deklarowano bogactwo złóż na 118,5 mln ton rud żelaza[13].
W XXI wieku na ziemi Saamów zaczęto odkrywać największe w Europie złoża pierwiastków ziem rzadkich, a także innych minerałów, o czym informowała szwedzka spółka wydobywcza LKAB[14]. Jak przekazał prezes spółki, ich obecność była znana od około dwóch lat, jednak w wypadku niezniesienia ograniczeń na wydobycie, nie ruszy ono przez następnych 10-15 lat. Zwiększaniu wydobycia w Szwecji sprzeciwiała się współrządząca Szwecją w latach 2014–2021 partia Zielonych[15]. Od czasu wyroku z 2020 roku (patrz wyżej) Saamowie dostają groźby śmierci[16]. Rząd Szwecji przeprowadzał także przymusowe przesiedlenia Saamów z ich terenów[17].
Kultura i zwyczaje
edytuj
Silne procesy asymilacyjne wymusiły na większości Saamów przejęcie osiadłego trybu życia[3], choć przez długi okres granice poszczególnych krajów nie miały dla koczowniczych Saamów większego znaczenia. Lud ten nadal trudni się tradycyjnymi zajęciami: myślistwem (Saamowie leśni), rybołówstwem (Saamowie nadbrzeżni, głównie nad Oceanem Arktycznym) czy hodowlą reniferów (Saamowie górscy)[3].
Wśród Saamów ciągle żywy jest folklor, m.in. oryginalny kolorowy strój ludowy, rytmiczna forma śpiewu – tzw. joikowanie oraz zdobnictwo w rogu, kości i drewnie[3]. Ciągle obecne są elementy szamańskich praktyk i animistycznych wierzeń.
Demografia
edytujWedług szwedzkiego parlamentu Saami szacowana liczba ludności Saami wynosi około 70 000. Jednym z problemów przy próbie oszacowania liczby ludności Saami jest to, że istnieje niewiele wspólnych kryteriów tego, czym jest „bycie Saami”. Ponadto istnieje kilka języków Saami i dodatkowych dialektów, a na terenie Laponii jest kilka obszarów, gdzie niewielu Saami posługuje się językiem ojczystym z powodu wymuszonej asymilacji kulturowej, lecz nadal uważają się za Samów. Inne wyznaczniki tożsamości to pokrewieństwo (o którym można powiedzieć, że ma duże znaczenie dla wszystkich Saami), region geograficzny Laponii, z którego pochodzi ich rodzina, lub też ochrona bądź zachowanie pewnych aspektów kultury saamskiej[18].
Niemniej jednak, ze względu na asymilację kulturową ludności Saami, która miała miejsce w czterech krajach na przestrzeni wieków, trudno jest dokładnie oszacować liczbę ludności[19]. Liczebność tej populacji szacuje się na od 80 do 135 tysięcy osób[20][21], na obszarze całego regionu nordyckiego, w tym na terenach miejskich, takich jak Oslo, położonych poza Laponią.
Znani Saamowie
edytuj- Lars Levi Læstadius (1800–1861) – szwedzko-saamski pastor luterański, założyciel religijnego ruchu odrodzeniowego laestadianizmu, botanik, pisarz i propagator abstynencji.
- Mari Boine (ur. 1956) – norwesko-saamska piosenkarka o międzynarodowej sławie, tworzy i wykonuje muzykę, inspirującą się folklorem saamskim.
- Tomi Putaansuu (ur. 15 lutego 1974 w Rovaniemi) – założyciel i członek hardrockowego zespołu Lordi. To właśnie on realizuje nowe pomysły na teledyski, piosenki i stroje dla grupy.
Przypisy
edytuj- ↑ a b c Lapończycy, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2020-01-17].
- ↑ a b c d e Wielka Encyklopedia Powszechna PWN. T. 10: Robi–Step. Warszawa: PWN, 1967, s. 278.
- ↑ a b c d e Wielka Encyklopedia Powszechna PWN. T. 6: Kont–Mam. Warszawa: PWN, 1965, s. 387–388.
- ↑ Samis don’t want to be ‘Lapps’ - Aftenposten - News in English - Aftenposten.no [online], web.archive.org, 29 czerwca 2011 [dostęp 2020-12-25] [zarchiwizowane z adresu 2011-06-29].
- ↑ Abstract: The Finnic Ethnonyms (ang.).
- ↑ Jacek Pawlicki, Ostatni tacy Sami [online], wyborcza.pl, 2008 [dostęp 2019-11-21].
- ↑ An introduction to the Sami people (ang.).
- ↑ Saamis or Lapps (ang.).
- ↑ Jan Grzenia, Lapończycy czy Samowie? [online], Poradnia językowa PWN, 11 maja 2005 [dostęp 2024-09-10].
- ↑ Galdu Resource Centre for the Rights of Indigenous Peoples. [dostęp 2007-09-14]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (ang.).
- ↑ a b c Kiara Maher: Historic Court Ruling Upholds Sami Rights in Sweden. 2020-02-14. [dostęp 2023-02-14]. (ang.).
- ↑ C169 - Indigenous and Tribal Peoples Convention, 1989 (No. 169). 1989. [dostęp 2023-02-14]. (ang. • fr. • hiszp. • arab. • niem. • ros.).
- ↑ a b Alec Fprss: A New Era of Exploitation? Mining Sami Lands in Sweden. 2015-12-09. [dostęp 2023-02-14]. (ang.).
- ↑ mp/ToL: Odkryto największe w Europie złoża metali ziem rzadkich. "Dostępność tych pierwiastków jest kluczowa". 2023-01-12. [dostęp 2023-02-14]. (pol.).
- ↑ TM,KF: Największe w Europie złoża metali ziem rzadkich odkryte w Szwecji. 2023-01-12. [dostęp 2023-02-14]. (pol.).
- ↑ Sweden’s indigenous groups report death threats after landmark court win. The Local, 2020-01-30. [dostęp 2023-02-14]. (ang.).
- ↑ Anna-Karin Niia: Samer kräver ursäkt från svenska staten om tvångsflytt. Sveriges Television, 2019-11-15. [dostęp 2023-02-14]. (szw.).
- ↑ SAMI IN SWEDEN [online], web.archive.org, 27 grudnia 2009 [dostęp 2019-12-18] [zarchiwizowane z adresu 2009-12-27].
- ↑ The Saami – Virtual Finland [online], web.archive.org, 10 lutego 2009 [dostęp 2019-12-18] [zarchiwizowane z adresu 2009-02-10].
- ↑ Europe :: Norway – The World Factbook – Central Intelligence Agency [online], cia.gov [dostęp 2019-12-18] [zarchiwizowane z adresu 2015-10-16].
- ↑ The Sámi people (Norway – the official site in the UK) [online], web.archive.org, 24 maja 2006 [dostęp 2019-12-18] [zarchiwizowane z adresu 2006-05-24].
Linki zewnętrzne
edytuj- Ludność i religie rosyjskiej północy. rosyjska-polnoc.eu. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-02-23)]. krótki przegląd narodowości regionu w języku polskim