Polska w okresie rozbicia dzielnicowego

Polska w okresie rozbicia dzielnicowego (inaczej Polska w okresie rozdrobnienia feudalnego) – okres w historii Polski trwający po śmierci Bolesława Krzywoustego w 1138 roku do koronacji Władysława Łokietka w 1320 roku.

Księstwo Polskie
(1138–1295, 1296–1300 i 1306–1320)
Królestwo Polskie
(1295–1296 i 1300–1306)

Ducatus Poloniae
Regnum Poloniae

1138–1320
Herb
Ustrój polityczny	monarchia
Stolica	Kraków (1138–1295), (1296–1320) Poznań (1295–1296)
Data powstania	1138
Data likwidacji	1320
Władca	Władysław I Łokietek
Waluta	denar polski kwartnik grosz praski
Język urzędowy	łacina, polski
Religia dominująca	katolicyzm
Podział ziem Bolesława III Krzywoustego:      Dzielnica senioralna (wschodnia Wielkopolska, Małopolska, zachodnie Kujawy, ziemia wieluńska)      Ziemia Władysława II (Księstwo śląskie)      Ziemia Bolesława IV (Księstwo mazowieckie obejmujące Mazowsze, wschodnie Kujawy)      Ziemie Mieszka III (Księstwo wielkopolskie (zachodnia Wielkopolska))      Ziemie Henryka (Księstwo sandomierskie)      Oprawa wdowia Salomei (prowincja / księstwo łęczyckie obejmujące ziemię łęczycką, ziemię sieradzką i trzy kasztelanie zapilickie / nadpilickie)      Lenno Polski pod kontrolą princepsa (księstwo pomorskie)
brak współrzędnych

Polska za czasów Kazimierza II Sprawiedliwego

Monarchia Henryków Śląskich 1201–1241

Kościół w Polsce w XII–XIII wieku

Polska w okresie 1275–1300

Polska w latach 1304–1333

Ekspansja niemczyzny w średniowieczu na ziemiach wschodnich (t.j. Austria, Połabie, Sudety i Prusy), w tym polskich (t.j. Śląsk, Ziemia lubuska, Pomorze, Małopolska i Wielkopolska) w latach:

---

     w 700 r.

     do ok. 1100 r.

     do ok. 1200 r.

     do ok. 1250 r.

     do ok. 1300 r.

     do ok. 1400 r.

---

     granice Państwa wschodniofrankijskiego w 843 roku

     granice Księstwa Polskiego w 1005 roku

     granice Księstwa Polskiego w 1138 roku

     granice I Rzeszy w ok. XIII wieku

Cechą charakterystyczną tego okresu jest postępujące rozdrobnienie państwa polskiego na coraz mniejsze w znacznej mierze niezależne władztwa terytorialne. Proces ten był związany z rozrastaniem się dynastii Piastów, której każdy członek, zgodnie z polskim prawem zwyczajowym, miał prawo do posiadania części ojcowizny. Podobne procesy zachodziły w dziejach państwa piastowskiego już wcześniej, jednak zwykle udawało się je w miarę szybko zahamować.

Geneza

Na mocy ustawy sukcesyjnej Bolesława Krzywoustego Księstwo Polskie zostało podzielone na dzielnice. Seniorem sprawującym władzę zwierzchnią został najstarszy syn Władysław II Wygnaniec, który otrzymał Śląsk i Ziemię lubuską. Mazowsze przypadło Bolesławowi IV Kędzierzawemu, a zachodnia Wielkopolska Mieszkowi III Staremu. Po śmierci Krzywoustego ziemię sandomierską wydzielono Henrykowi Sandomierskiemu, a wdowie Salomei jako oprawę wdowią ziemię łęczycko-sieradzką.

Książę senior miał sprawować władzę w dzielnicy senioralnej, w skład której wchodziła ziemia krakowska, ziemia sandomierska, ziemia kaliska, ziemia łęczycko-sieradzka i Pomorze Gdańskie (ciągnący się południkowo na osi Kraków–Kalisz–Gniezno–Gdańsk pas ziem, który łączył pozostałe dzielnice).

Historia

Przebieg rozbicia

Po śmierci Salomei Władysław II zwany Wygnańcem zajął jej dzielnicę wbrew woli braci. W wyniku wojny między nim i jego braćmi, Władysław II uciekł z kraju w 1146 roku i udał się do Niemiec prosić o pomoc cesarza. Dzielnicę senioralną objął Bolesław Kędzierzawy – w ten sposób to on stał się seniorem. Bolesław nie potrafił utrzymać suwerenności państwa i w wyniku wyprawy cesarskiej w 1157 roku musiał złożyć hołd cesarzowi Fryderykowi Barbarossie. Oddał państwo w lenno oraz zgodził się, aby po śmierci Władysława II Wygnańca jego synowie (Bolesław Wysoki, Mieszko Plątonogi) mogli powrócić do jego dzielnicy dziedzicznej – Śląska.

W roku 1173, po śmierci Bolesława Kędzierzawego, jego rolę jako seniora, księcia oraz pana Krakowa przejął trzeci syn Bolesława Krzywoustego – Mieszko Stary. Po czterech latach ponownie doszło do walki o tron. Mieszko został wygnany, a Kraków opanowany przez najmłodszego z braci, pogrobowca Bolesława III Krzywoustego: Kazimierza II Sprawiedliwego, co oznaczało złamanie zasady senioratu (władza zwierzchnia dla najstarszego z rodu). Kazimierz, w przeciwieństwie do Mieszka, nie próbował przeciwstawiać się możnowładztwu i Kościołowi.

Po śmierci Kazimierza w Krakowie rządził jego syn Leszek Biały. Wraz z jego śmiercią w Gąsawie w 1227 roku ostatecznie zanikła władza centralna (pryncypat). Stopniowo postępowało rozdrobnienie ziem Polski, powiązane z umacnianiem się separatyzmu księstw dzielnicowych. Nie istniały żadne ponaddzielnicowe urzędy ani prawa. Około połowy XIII wieku Polska składała się z kilkunastu księstw, bez żadnej władzy centralnej. Okres dzielnicowy był okresem walk wewnętrznych pomiędzy rywalizującymi książętami – o władzę i o terytorium.

Krótka charakterystyka okresu

W tym okresie kraj znalazł się w obliczu silnych zagrożeń zewnętrznych, rozbicie oznaczało osłabienie militarne. Wzmógł się napór książąt i margrabiów niemieckich na ziemie zachodnie oraz czeskich na Śląsk. Pomorze Zachodnie i Wielkopolska znalazły się w strefie ekspansji Marchii Brandenburskiej.

Okres dzielnicowy był czasem intensywnego rozwoju gospodarczego i istotnych przemian społecznych. W rolnictwie upowszechnił się system trójpolówki, używanie ugoru jako pastwiska. Zaczęto używać nowocześniejszych narzędzi rolniczych. Stworzono immunitety – zwolnienia dóbr od danin i posług, co zmieniało sytuację wolnych chłopów. Lokowano miasta na prawie niemieckim, skodyfikowano także inne normy osadnicze (prawo polskie, średzkie). Wykształciły się nowe lokalne władze wiejskie oraz reguły feudalnych.

Rozbicie dzielnicowe było charakterystyczne dla przemian ustroju feudalnego. Dochodziło do niego w poszczególnych krajach w różnych okresach ze względu na zróżnicowanie w przebiegu procesów zmian społeczno-gospodarczych.

W czasie rozbicia mimo podziału władzy istniał motyw grupujący wobec ziem dawnej domeny królewskiej, podobny w pewnym aspekcie do współczesnych idei „narodowości” (w późniejszych czasach identyfikowany jako „świadomość” narodowa) – określenie gens polonica – pojawia się u autorów miejscowych i obcych. Motyw odrębnego i jednolitego bytu poza np. pokrewieństwem językowym podtrzywała min. jedność organizacji kościelnej na ziemiach królestwa. Funkcjonowało również w czasie rozbicia określenie Regnum Poloniae.

Skutki rozbicia dzielnicowego

Rozbicie dzielnicowe de facto poskutkowało przekształceniem Polski w luźną konfederację księstw, które łączyła jedynie wspólna głowa państwa oraz (w teorii) polityka zagraniczna. Po wygaśnięciu zasady pryncypatu „konfederacja” przekształciła się w kilkadziesiąt całkowicie niezależnych państewek.

Długi okres trwania rozbicia dzielnicowego przyczynił się do rozbudzenia partykularyzmów regionalnych, wzrostu znaczenia możnowładztwa oraz wyższego duchowieństwa. Brak silnego ośrodka decyzyjnego potrafiącego skupić w swych rękach siły całego królestwa, a także częsty brak współpracy między poszczególnymi książętami nie tylko zahamowania wszelkich ambicji ekspansjonistycznych, lecz także utraty, lub przejście pod zwierchność innych władców dużej części zachodnich terytoriów tytularnych dawnego królestwa (zob. Kresy Zachodnie).

Utrata ziem zachodnich

W okresie rozbicia dzielnicowego usamodzielniły się księstwa pomorskie, zachodnie w XIV wieku uległo wpływom margrabiów brandenburskich oraz cesarskich, a gdańskie w 1308 roku zostało wchłonięte przez państwo krzyżackie. Wcześniej Krzyżacy dzięki bulli papieskiej Grzegorza IX uzyskali w 1234 roku ziemie chełmińską. W 1250 roku Brandenburgia zajęła ziemię lubuską, a w późniejszych latach opanowała ziemie wzdłuż dolnej Warty, Noteci, Drawy i Gwdy; oddzielając Pomorze Zachodnie od Wielkopolski i organizując na tych terenach na przełomie XIV/XV wieku Nową Marchię. W latach 1327–1331 większość władców księstw śląskich złożyła hołd lenny czeskiemu królowi Janowi Luksemburskiemu. Ostatecznie cały obszar pierwotnego piastowskiego śląska znalazł się dużej mierze w krąg zależności od Królestwa Czeskiego (później od Korony Czeskiej) na mocy Układu w Trenczynie w 1335 roku.

Zarówno Brandenburgia, Czechy jak i Państwo Krzyżackie wchodziły w skład Świętego Cesarstwa Rzymskiego, więc terytoria zajmowane przez te państwa z automatu stawały się częścią Rzeszy, na których z czasem zaczęła dominować ludność niemieckojęzyczna wskutek tzw. Ostsiedlung. Większość ziem zachodnich, takich jak Ziemia lubuska, Pomorze Zachodnie czy Dolny Śląsk, nie powróciły do Polski po zjednoczeniu monarchii piastowskiej, pozostawały integralną częścią Rzeszy Niemieckiej aż do 1945 roku, kiedy na Konferencji poczdamskiej, w ramach rekompensaty za utracone ziemie wschodnie na rzecz ZSRR, zostały przyznane Polsce (zob. Ziemie Odzyskane).

Książęta i królowie polscy w okresie rozbicia dzielnicowego

Niżej wymienieni książęta sięgnęli po władzę w Krakowie. Od 1138 roku do 1227 tron w Krakowie był związany z władzą zwierzchnią w Polsce.

Portret	Imię	Data panowania	Dynastia
	Władysław II Wygnaniec	1138–1146	Piastowie
	Bolesław IV Kędzierzawy	1146–1173	Piastowie
	Mieszko III Stary	1173–1177	Piastowie
	Kazimierz II Sprawiedliwy	1177–1191	Piastowie
	Mieszko III Stary	1191	Piastowie
	Kazimierz II Sprawiedliwy	1191–1194	Piastowie
	Leszek Biały	1194–1195	Piastowie
	Mieszko III Stary	1195	Piastowie
	Leszek Biały	1195–1199	Piastowie
	Mieszko III Stary	1199–1202	Piastowie
	Władysław III Laskonogi	1202 lub 1202–1206	Piastowie
	Leszek Biały	1202 (1206) –1210	Piastowie
	Mieszko IV Plątonogi	1210–1211	Piastowie
	Leszek Biały	1211–1227	Piastowie
	Władysław III Laskonogi	1227–1228	Piastowie
	Henryk I Brodaty	1228–1229	Piastowie
	Konrad I Mazowiecki	1229–1230	Piastowie
	Władysław III Laskonogi	1230	Piastowie
	Konrad I Mazowiecki	1230–1232	Piastowie
	Henryk I Brodaty	1232–1238	Piastowie
	Henryk II Pobożny	1238–1241	Piastowie
	Bolesław II Rogatka	1241	Piastowie
	Konrad I Mazowiecki	1241–1243	Piastowie
	Bolesław V Wstydliwy	1243–1279	Piastowie
	Leszek Czarny	1279–1288	Piastowie
	Henryk IV Prawy	1288–1290	Piastowie
	Przemysł II	1290–1291	Piastowie
	Władysław I Łokietek	1291	Piastowie
	Wacław II	1291–1305	Przemyślidzi
	Przemysł II	1295–1296	Piastowie
	Wacław III	1305–1306	Przemyślidzi
	Władysław I Łokietek	1306–1320	Piastowie

Listy książąt dzielnicowych na terenach polskich

• książęta krakowscy
• książęta sandomierscy
• książęta wielkopolscy
• książęta kujawscy
• książęta mazowieccy
• książęta łęczyccy i sieradzcy
• książęta śląscy
  • książęta wrocławscy
  • książęta legnicko-brzescy
  • książęta świdnicko-jaworscy
  • książęta ziębiccy
  • książęta głogowsko-żagańscy
  • książęta oleśniccy
  • książęta opolsko-raciborscy
  • książęta opolscy
  • książęta cieszyńscy
  • książęta oświęcimscy
  • książęta opawscy
• władcy ziemi lubuskiej
• władcy Pomorza Gdańskiego

Zobacz też

• Kolonizacja w Polsce
• książęta pomorscy
• Władcy Pomorza Zachodniego
• Mongolskie najazdy na Polskę
• Ściganie przestępców w Polsce w okresie średniowiecza

Bibliografia

• Marek Światłowski: Rozdrobnienie dzielnicowe w Polsce. XII - XIII wiek. Avalon, 2015. ISBN 978-83-7730-136-4.