Krzysztof Niszczycki
Krzysztof Niszczycki herbu Prawdzic (ur. ok. 1540, zm. w 1617 przed 20 maja[1]) – wojewoda bełski od 1615, kasztelan raciąski po 1606[2], od 1576 starosta ciechanowski i starosta przasnyski[1], prawnik, kalwinista.
 Herb Prawdzic | |
| Data urodzenia |
ok. 1540 |
|---|---|
| Data śmierci | |
Życiorys
edytujSyn wojewody płockiego Stanisława z Radzanowa herbu Prawdzic i Agnieszki z Sienieńskich z Sienna herbu Dębno. Krzysztof Niszczycki był czterokrotnie żonaty. Z pierwszą nieznaną z imienia i nazwiska żoną miał trzech synów: Jana, Andrzeja i Stefana oraz córkę Elżbietę, która wyszła za mąż za Jana Bardzkiego. Z drugą żoną Katarzyną Kucieńską z Kutna herbu Ogończyk nie miał dzieci. Trzecia żona Katarzyna Kossobudzka z Kossobud herbu Pobóg dała mu synów Piotra (późniejszego starostę ciechanowskiego, działacza kalwińskiego i uczestnika rokoszu sandomierskiego) i Zygmunta. Zmarła przed 1584. Z czwartą żoną N. Dembowską, córką chorążego łęczyckiego Andrzeja, miał syna Pawła[1][3]. Wnukiem Krzysztofa Niszczyckiego był Krzysztof Karol Niszczycki, królewski sekretarz, archidiakon płocki i kanonik gnieźnieński, teolog i prawnik[4].
Możliwe, że uczył się w kalwińskim gimnazjum. W młodości przebywał na dworze Zygmunta Augusta, w 1557 notowano go jako pokojowca królewskiego. Potem gospodarował na dziedzicznych dobrach na Mazowszu i w województwie bełskim (w 1575 w majątku z centrum w Uhnowie wraz z bratem Piotrem). Podczas pierwszego bezkrólewia uczestniczył w zjeździe szlachty województwa bełskiego 21 lipca 1572, podpisał też uchwaloną na zjeździe konstytucję. Podczas drugiej elekcji opowiedział się za Stefanem Batorym[1]. Był posłem z ziemi ciechanowskiej, m.in. sejm koronacyjny 1576[5]. 2 maja 1576 został mianowany starostą przasnyskim, a 6 listopada 1576 ciechanowskim. Latem 1578 w Wyszogrodzie napadł na wojewodę mazowieckiego Stanisława Kryskiego, zarzucając mu stopedowanie nadania kolejnego starostwa – łomżyńskiego[1].
Latem 1577 stał na czele prywatnego pieszego pocztu oblegającego latarnię w Gdańsku. Jako doświadczny rotmistrz zaciężnej jazdy husarskiej dowodził 150 jeźdźcami w wojnie inflanckiej. Gdy 30 sierpnia 1579 załoga Połocka kapitulowała, był jednym z kilku komisarzy królewskich, którzy przejęli zamek. Na początku października hetman wielki koronny Mikołaj Mielecki mianował Niszczyckiego dowódcą jednego z trzech pułków jazdy koronnej przeznaczonego do obrony pogranicza Wielkiego Księstwa Litewskiego. Później dołączył jako straż tylna do wojska dowodzonego przez Janusza Zbaraskiego, wojewodę bracławskiego. Zimą na przełomie 1580 i 1581 strzegł linii Dniepru między Orszą a Mohylewem. Na przełomie czerwca i lipca 1581 odparł atak moskiewski na górne Naddniestrze. Dotem dołączył do wojsk królewskich w Zawołoczu, skąd powędrował do Worońca, gdzie mianowano go dowódcą straży przedniej. Pod nieobecność hetmana nadwornego koronnego Jana Zborowskiego dowodził nadwornym wojskiem liczącym prawie 1,5 tysiąca ludzi. Brał udział w oblężeniu i blokadzie Pskowa. Służbę wojskową zakończył wiosną 1582, po podpisaniu rozejmu w Jamie Zapolskim[1].
Piętnowany przez hierarchów Kościoła rzymskokatolickiego za wyznawanie kalwinizmu, skupił się na działalności gospodarczej. Inwestował w wykorzystanie zachodniej części Zagajnicy. Zakładał kuźnice żelaza i zajmował się rozwijaniem bartnictwa. Działalność gospodarcza Niszczyckiego doprowadziła jednak do konfliktu z poddanymi[1]. W 1580 uzyskał dożywocie na starostwo ciechanowskie[6].
Był posłem z województwa płockiego na konwokację 1587[7]. W czasie elekcji 1587 głosował najpierw na Piasta[8], potem na Zygmunta Wazę[9]. W sierpniu 1587 był w gronie witających szwedzkiego królewicza na Pomorzu[1]. Podpisał pacta conventa Zygmunta III Wazy w 1587[10]. Jesienią 1587 zabezpieczał przejazd elekta do Krakowa[1]. W nagrodę w 1589 otrzymał dożywocie na starostwo przasnyskie wraz z żoną Katarzyną Kucińską i zgodę na przekazanie starostwa ciechanowskiego synowi Piotrowi[1][11]. W 1597 i 1605 reprezentował szlachtę mazowiecką na sejmach[5]. Po 1606 został kasztelanem raciąskim. W 1613 zmienił kasztelanię raciąską na bełską[1].
Twórczość
edytujDokonał kodyfikacji zwyczajów i praw bartników. Spisał je w 94 artykułach pt. Prawo bartne, bartnikom należące, którzy według niego sprawować się i sądzić mają, jako się niżej opisze. Data kodyfikacji (1559) podana przez K.W. Wójcickiego w wydaniu Prawa z 1843 – najprawdopodobniej jest błędna[12]. Prawo zostało spisane prawdopodobnie w 1589[13]. Prawem tym posługiwali się bartnicy z Puszczy Zielonej (Kurpiowskiej) do upadku I Rzeczypospolitej[12][13].
Ważniejsze dzieła
edytuj- Prawo bartne..., 1559, wyd. następne 1730; wyd. K.W. Wójcicki Biblioteka starożytnych pisarzy polskich, t. 4, Warszawa 1843; także wyd. 2 Warszawa 1854.
Przypisy
edytuj- ↑ a b c d e f g h i j k Henryk Kotarski, Krzysztof Niszczycki h. Prawdzic, „Polski Słownik Biograficzny”, t. 23, red. E. Rostoworowski, Wrocław 1978, s. 135–136.
- ↑ Urzędnicy województwa bełskiego i ziemi chełmskiej XIV–XVIII wieku. Spisy, oprac. Henryk Gmiterek i Ryszard Szczygieł, Kórnik 1992, s. 249.
- ↑ Marek Jerzy Minakowski, Krzysztof Niszczycki z Radzanowa h. Prawdzic [online].
- ↑ Niszczycki Krzysztof Karol [online], 600-lecie, 5 lutego 2018 [dostęp 2022-08-18] (pol.).
- ↑ a b Posłowie ziemscy koronni 1493–1600, red. Irena Kaniewska, Warszawa 2013.
- ↑ Krzysztof Chłapowski, Starostowie niegrodowi w Koronie 1565–1795 Materiały źródłowe, Warszawa, Bellerive-sur-Allier 2017, s. 351.
- ↑ Ryszard Zieliński, Województwo płockie w czasie bezkrólewi i na elekcjach, cz. 2, „Notatki Płockie”, 4 (11–12), 1959, s. 14.
- ↑ tak nazywano bliżej nieokreślonego kandydata krajowego
- ↑ Anna Pieńkowska, Zjazdy i sejmy z okresu bezkrólewia po śmierci Stefana Batorego, Pułtusk 2010, s. 365.
- ↑ Volumina Legum, t. 2, Petersburg 1859, s. 248.
- ↑ Krzysztof Chłapowski, Starostowie niegrodowi w Koronie 1565–1795 Materiały źródłowe, Warszawa, Bellerive-sur-Allier 2017, s. 292.
- ↑ a b Maria Weronika Kmoch, Kurpie – lud królewski. Zarys stosunków ludu puszczańskiego Mazowsza i Podlasia z monarchą w XVI–XVIII w., „Nowożytnicze Zeszyty Historyczne”, 7: Król i jego poddani w Rzeczypospolitej polsko-litewskiej w XVI–XVIII w., 2015, s. 88-107 [dostęp 2022-08-18].
- ↑ a b Adam Kuciński, Bartnictwo a uprzywilejowanie ludności w puszczach północnego Mazowsza (XIII–XVIII wiek), „Studia Podlaskie”, 25, 2017, s. 65–80.
Bibliografia
edytuj- Bibliografia Literatury Polskiej – Nowy Korbut, t. 3 Piśmiennictwo Staropolskie. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1965, s. 23–24.