Kruszczyk
Kruszczyk (Epipactis Zinn) – rodzaj roślin należący do rodziny storczykowatych (Orchidaceae). Obejmuje 47 gatunków[4]. Rośliny te występują w strefie umiarkowanej półkuli północnej oraz w południowej Azji i Afryce wschodniej i środkowej. W Polsce występuje 10 gatunków.
 Morfologia (kruszczyk szerokolistny) | |
| Systematyka[1][2] | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Podkrólestwo | |
| Nadgromada | |
| Gromada | |
| Podgromada | |
| Nadklasa | |
| Klasa | |
| Nadrząd | |
| Rząd | |
| Rodzina | |
| Podrodzina | |
| Rodzaj |
kruszczyk |
| Nazwa systematyczna | |
| Epipactis Zinn Cat. Pl. Gott. 85. 20 Apr-21 Mai 1757[3] | |
| Typ nomenklatoryczny | |
|
E. helleborine (Linnaeus) Crantz)[3]. | |
,_Epipactis_helleborine.jpg)
Rozmieszczenie geograficzne
edytujZasięg rodzaju obejmuje niemal całą Eurazję (bez południowo-wschodnich i północno-wschodnich krańców Azji), zachodnią część Ameryki Północnej oraz północno-zachodnią, wschodnią i środkową część Afryki[4]. Rodzaj najbardziej zróżnicowany jest w obrębie Starego Świata, w Ameryce Północnej rosną tylko trzy gatunki[5].
- Gatunki flory Polski[6]
- kruszczyk błotny Epipactis palustris (L.) Crantz
- kruszczyk drobnolistny Epipactis microphylla (Ehrh.) Sw.
- kruszczyk Greutera Epipactis greuteri H. Baumann & Künkele
- kruszczyk krótkolistny Epipactis distans Arv.-Touv. (uznawany także za synonim E. helleborine subsp. helleborine[7])
- kruszczyk połabski Epipactis albensis Nováková & Rydlo
- kruszczyk rdzawoczerwony Epipactis atrorubens (Hoffm.) Besser
- kruszczyk siny Epipactis purpurata Sm.
- kruszczyk szerokolistny Epipactis helleborine (L.) Crantz
- kruszczyk Muellera Epipactis muelleri (Godfery) Godfery – podawany w XX wieku ogólnie z Polski został w 2008 odkryty na jednym stanowisku w Pieninach[8] oraz na kolejnych dwóch stanowiskach na Pogórzu Kaczawskim i na Koziej Hali w Górach Orlickich[9].
- kruszczyk ostropłatkowy, k. ostry Epipactis leptochila (Godfery) Godfery – stwierdzony na kilku stanowiskach na Dolnym Śląsku (Kozia Hala, Kotowice koło Wrocławia, Wysoczyzna Lubińska)[10], a także w Tatrach i Pieninach.
- Mieszańce flory Polski
- Epipactis x schmalhausenii K.Richt. – kruszczyk Schmalhausena[6], krzyżówka między kruszczykiem szerokolistnym i rdzawoczerwonym.
- Epipactis × barlae A.Camus, krzyżówka między kruszczykiem szerokolistnym i kruszczykiem drobnym[11]
- Epipactis × breinerorum Batoušek, krzyżówka między kruszczykiem szerokolistnym i kruszczykiem Greutera[12]
Morfologia
edytuj
- Pokrój
- Byliny kłączowe[5] o kłączach krótkich lub długich, z wyrastającymi z nich mięsistymi korzeniami[13]. Pędy nagie lub owłosione[5], prosto wzniesione, zielone lub rzadko bezzieleniowe (u gatunków mykotroficznych)[13].
- Liście
- Skrętoległe, pochwiastą nasadą obejmujące łodygę, stopniowo zmniejszające się ku górze i przechodzące w obrębie kwiatostanu w przysadki[5]. Jest ich od trzech do wielu, mają kształt od równowąskolancetowatego do szerokoeliptycznego. Blaszka jest podłużnie składana, gładka lub szorstka (pokryta łuseczkami)[13].
- Kwiaty
- W liczbie kilku lub wielu, skręcone (rzadko nie są skręcone), wyrastają na odstających lub zwisających szypułkach, zebrane w grono, czasem jednostronne[5][13]. Listki okwiatu są wolne, stulone lub rozpostarte, te z zewnętrznego okółka zwykle są dłuższe od listków okółka wewnętrznego. Warżka jest przewężona, stąd dwuczłonowa, bez ostrogi. Część dalsza (odosiowa, dystalna – epichile) jest lancetowata do trójkątnej. Część bliższa (doosiowa, proksymalna – hypochile) jest silnie, czasem woreczkowato wydęta[5]. Prętosłup jest krótki, wygięty nad warżką, rozszerzony dystalnie. Pyłkowiny są cztery.
- Owoce
- Torebki wzniesione lub zwisające, jajowate do elipsoidalnych[5][13].
Systematyka
edytujEpipactis Persoon = Neottia Guettard
Calliphyllon Bubani, Elasmatium Dulac, Epipactis Séguier, Gonogona Link, Goodyera R. Brown in W. T. Aiton, Haemaria Lindley, Helleborine P. Miller, Orchiodes O. Kuntze, Peramium R. A. Salisbury ex C. MacMillan, Serapias Persoon
- Pozycja systematyczna
Jeden z sześciu rodzajów plemienia Neottieae w obrębie podrodziny epidendronowych (Epidendroideae) z rodziny storczykowatych (Orchidaceae). Storczykowate są kladem bazalnym w rzędzie szparagowców Asparagales w obrębie jednoliściennych[2][14][15].
- Epipactis africana Rendle
- Epipactis alata Aver. & Efimov
- Epipactis albensis Nováková & Rydlo – kruszczyk połabski
- Epipactis atrorubens (Hoffm.) Besser – kruszczyk rdzawoczerwony
- Epipactis bugacensis Robatsch
- Epipactis condensata Boiss. ex D.P.Young
- Epipactis cordigera S.Hertel & Presser
- Epipactis cupaniana C.Brullo, D'Emerico & Pulv.
- Epipactis dunensis (T.Stephenson & T.A.Stephenson) Godfery
- Epipactis euxina Fateryga, Popovich & Kreutz
- Epipactis fascicularis T.P.Lin
- Epipactis flaminia P.R.Savelli & Aless.
- Epipactis flava Seidenf.
- Epipactis garganica S.Hertel
- Epipactis gigantea Douglas
- Epipactis greuteri H.Baumann & Künkele – kruszczyk Greutera
- Epipactis guegelii Robatsch
- Epipactis helleborine (L.) Crantz – kruszczyk szerokolistny
- Epipactis humilior (Tang & F.T.Wang) S.C.Chen & G.H.Zhu
- Epipactis hyblaea Brullo & Zimmitti
- Epipactis hygrophila S.Hertel
- Epipactis ioessa Bongiorni, De Vivo, Fori & Romolini
- Epipactis kartliana Kreutz & Van Domm.
- Epipactis kleinii M.B.Crespo & M.R.Lowe & Piera
- Epipactis krymmontana Kreutz, Fateryga & Efimov
- Epipactis leptochila (Godfery) Godfery – kruszczyk ostropłatkowy
- Epipactis mairei Schltr.
- Epipactis majellensis Presser & S.Hertel
- Epipactis microphylla (Ehrh.) Sw. – kruszczyk drobnolistny
- Epipactis muelleri Godfery – kruszczyk Muellera
- Epipactis nasuta S.Hertel, Presser & Cicmir
- Epipactis ohwii Fukuy.
- Epipactis palustris (L.) Crantz – kruszczyk błotny
- Epipactis papillosa Franch. & Sav.
- Epipactis persica (Soó) Hausskn. ex Nannf.
- Epipactis phyllanthes G.E.Sm.
- Epipactis pontica Taubenheim
- Epipactis purpurata Sm. – kruszczyk siny
- Epipactis rivularis Kranjcev & Cicmir
- Epipactis royleana Lindl.
- Epipactis stellifera Di Antonio & Veya
- Epipactis thunbergii A.Gray
- Epipactis torqueta Presser, S.Hertel & V.A.Romano
- Epipactis turcomanica K.P.Popov & Neshat.
- Epipactis ulugurica Mansf.
- Epipactis veratrifolia Boiss. & Hohen.
- Epipactis xanthophaea Schltr.
- Epipactis × barlae A.Camus
- Epipactis × barreana B.Baumann & H.Baumann
- Epipactis × breinerorum Batoušek
- Epipactis × bruxellensis P.Delforge
- Epipactis × cardonneae J.-M.Lewin
- Epipactis × conquensis Benito & C.E.Hermos.
- Epipactis × gerbaudiorum P.Delforge
- Epipactis × gevaudanii P.Delforge
- Epipactis × graberi A.Camus
- Epipactis × hanseniorum Batoušek
- Epipactis × heterogama M.Bayer
- Epipactis × liestalensis A.Camus
- Epipactis × mohilewiensis V.Lebedko & D.Dubovik
- Epipactis × nicolosii M.P.Grasso & Grillo
- Epipactis × pupplingensis K.P.Bell
- Epipactis × reinekei M.Bayer
- Epipactis × robatschii Gévaudan & P.Delforge
- Epipactis × schmalhausenii K.Richt. – kruszczyk Schmalhausena
- Epipactis × schulzei P.Fourn.
- Epipactis × soguksuensis Kreutz
- Epipactis × stephensonii Godfery
- Epipactis × subtilis Jakubska-Busse, Zolubak & Lobas
- Epipactis × vermionensis B.Baumann & H.Baumann
Zagrożenie i ochrona
edytujZe względu na niszczenie naturalnych siedlisk oraz zagrożenie pozyskaniem roślin do handlu ze stanowisk naturalnych, wszystkie gatunki w obrębie rodzaju wymienione są w załączniku II Konwencji Waszyngtońskiej CITES wprowadzającej ograniczenie w obrocie handlowym[17]. Wszystkie występujące w Polsce gatunki są objęte ochroną gatunkową.
Przypisy
edytuj- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-08-03] (ang.).
- ↑ a b c d Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-01-30].
- ↑ a b c d Epipactis Zinn. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-07-22].
- ↑ a b c d e f g Epipactis Zinn. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-07-22].
- ↑ a b Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 75, ISBN 978-83-62975-45-7.
- ↑ Epipactis distans Arv.-Touv.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-07-22].
- ↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa: Czerwona księga Karpat Polskich. Kraków: Instytut Botaniki PAN, 2008. ISBN 978-83-89648-71-6.
- ↑ Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wyd., 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.
- ↑ Jakubska A. 2004. Kruszczyk ostropłatkowy Epipactis leptochila (Godf.) Godf. (Orchidaceae) nowy gatunek dla flory Dolnego Śląska. – Przyroda Sudetów 7: 9–14.
- ↑ ORCHIS – Polskie Towarzystwo Storczykowe. www.pts-orchis.pl. [dostęp 2015-07-12].
- ↑ PTS Orchis – Mieszańce spotykane na terenie kraju. [dostęp 2015-07-12].
- ↑ a b c d e Xinqi Chen, Yi-Bo Luo, Phillip J. Cribb & Stephan W. Gale: Epipactis Zinn. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-07-22].
- ↑ Florida Museum of Natural History: Orchid Tree: a phylogeny of epiphytes (mostly) on the tree of life. [dostęp 2010-08-03]. (ang.).
- ↑ Epipactis. National Center for Biotechnology Information. [dostęp 2023-06-15].
- ↑ a b Epipactis. [w:] The World Checklist of Vascular Plants [on-line]. Catalogue of Life Checklist. [dostęp 2023-06-15].
- ↑ Mariola Kukier-Wyrwicka, Hanna Werblan-Jakubiec, Marcin Zych: Rośliny CITES. Ogród Botaniczny Uniwersytetu Warszawskiego. [dostęp 2008-12-29]. (pol.).
Identyfikatory zewnętrzne: