Krótkofalarstwo

Krótkofalarstwo (ang. ham radio, Amateur Radio – radiowa służba amatorska) – hobby polegające na amatorskim nawiązywaniu dwustronnych łączności radiowych na wydzielonych pasmach radiowych – od fal długich, poprzez średnie, krótkie i ultrakrótkie do mikrofal, między krótkofalowcami za pomocą radiostacji oraz potwierdzaniu łączności kartami QSL. Osobną grupę krótkofalowców stanowią nasłuchowcy (SWL). Krótkofalowcy, jako jedyna grupa użytkowników urządzeń radiokomunikacyjnych, mogą pracować na samodzielnie skonstruowanych urządzeniach, bez starania się o uzyskanie dla nich dodatkowych homologacji.

Znak międzynarodowego ruchu radioamatorskiego

Historia

Narodziny radia amatorskiego oraz radia w ogólnym znaczeniu, łączą się z eksperymentami Guglielmo Marconiego, który między 1895 a 1899 drogą radiową wysłał wiadomość na drugą stronę kanału La Manche i po raz pierwszy nadał audycję przez Atlantyk w 1902. Marconi nie jest jedynym pretendentem do tytułu wynalazcy radia, ponieważ niektóre części składowe radioodbiornika, np. cewka, zostały zaprojektowane przez Nikolę Teslę i Aleksandra Popowa.

Krótkofalowiec Michał Wysokiński (SP1QE) w czasie pracy na radiostacji, 1950 r.

W czasie następnych eksperymentów Marconiego (1900-1908) ludzie na całym świecie zaczęli eksperymentować z radiem. Łączności prowadzono za pomocą alfabetu Morse’a przez użycie przerw generowanych przez nadajnik iskrowy. Ci najwcześniejsi amatorscy radiooperatorzy stworzyli podwaliny współczesnego międzynarodowego i amatorskiego radia.

Po zatonięciu Titanica stało się oczywiste, że potrzebne są przepisy regulujące komunikację bezprzewodową. W 1912 roku Kongres Stanów Zjednoczonych przyjął ustawę radiową, która miała ograniczyć pasma dla krótkofalowców do długości fal krótszych niż 200 metrów (powyżej 1500 kHz). Częstotliwości te w tamtych czasach były uważane za nieprzydatne i liczba hobbystów radiowych spadła.

Między 1927–1928 w Waszyngtonie odbyła się międzynarodowa konferencja radiotelegraficzna. Ustalono na niej, że pasmami radioamatorskimi będą fale radiowe o długości 80 m, 40 m, 20 m i 10 m. Oprócz bandplanu zostały przyjęte przedrostki (tzw. prefiksy) przed znakami wywoławczymi.

W 1961 roku wystartował pierwszy amatorski satelita OSCAR 1, który był pierwszym z cyklu radioamatorskich satelitów konstruowanych na całym świecie.

W 1979 w Genewie odbyła się Światowa Administracyjna Konferencja Radiowa (WARC). Wśród wielu dyskutowanych tematów na tym spotkaniu zapadła decyzja o przydzieleniu radioamatorom trzech nowych pasm 30 m, 17 m i 12 m.

W latach 80. XX wieku krótkofalowcy stworzyli system automatycznego przekazu i radiową transmisję cyfrowych pakietów zwaną Packet Radio. Ów skomputeryzowany system z powodzeniem został użyty do przekazywania komunikatów podczas katastrof.

Do 2003 roku (w Polsce do stycznia 2009) radioamatorzy-krótkofalowcy ubiegający się o niektóre rodzaje licencje nadawców musieli podczas egzaminów wykazać się znajomością nadawania i odbioru znaków alfabetu Morse’a. Światowa Konferencja Radiokomunikacyjna (WRC) na spotkaniu w Genewie w 2003 zdecydowała, że znajomość telegrafii nie jest już wymagana do otrzymania uprawnień licencji radiooperatora w służbie amatorskiej przy ubieganiu się o zezwolenie w zakresach fal krótkich (egzaminy na uzyskanie uprawnień do nadawania w amatorskich zakresach fal ultrakrótkich nie obejmowały wymogu znajomości telegrafii). Oznacza to, że komisje egzaminacyjne nie wymagają znajomości alfabetu Morse’a.

Etymologia terminu ham radio

Termin „ham” był po raz pierwszy upowszechniony i uznany za pejoratywny termin używany w zawodowej telegrafii przewodowej w XIX w. w celu wykpiwania operatorów o słabych umiejętnościach wysyłania kodu Morse’a. Termin ten był nadal używany po wynalezieniu radia i rozpowszechnieniu się amatorskich eksperymentów z telegrafią bezprzewodową; wśród radiooperatorów zawodowych na lądzie i na morzu słowo „ham” uważano za uciążliwe. Amatorskie środowisko radiowe zaczęło później odzyskiwać to słowo jako etykietę dumy i do połowy XX wieku straciło ono swoje pejoratywne znaczenie. Choć nie jest to akronim, często jest on mylnie pisany jako „HAM” dużymi literami.

Radioamatorska aktywność i praktyka

Krótkofalowiec przy pracy

Transceiver (radiostacja) ICOM 737A

Ideą radioamatorstwa jest prowadzenie łączności za pośrednictwem fal radiowych z innymi licencjonowanymi radioamatorami z całego świata.

Do wzajemnej komunikacji, amatorzy wykorzystują transceivery fabryczne, jak i konstrukcji własnej. Do nawiązania łączności służy kilka rodzajów modulacji fali radiowej. Przesyłanie głosu nadawcy potrzebnego do nawiązania łączności odbywa się za pośrednictwem różnych typów emisji. Jedną z nich jest modulacja częstotliwości (FM). Emisja ta oferuje wysoką jakość sygnału audio ponieważ przeważająca większość zakłóceń w łącznościach radiowych ma charakter amplitudowy. Innym typem emisji jest emisja jednowstęgowa (SSB). SSB jest pochodną emisji AM, lecz charakteryzuje się wysoką sprawnością energetyczną. Emisja SSB zajmuje o połowę mniejszą szerokość pasma niż AM i dzięki czemu umożliwia pracę większej liczby stacji w danym zakresie częstotliwości.

Polska radioperatorka SP5HNK na Wyspach Aladzkich w tle anteny na różne pasma krótkofalowca fińskiego OH0JFP

Oprócz głosowego przesyłania informacji krótkofalowcy nadal komunikują się korzystając z telegrafii CW. Dla ułatwienia pracy został stworzony slang krótkofalarski i kod Q. Wielką zaletą porozumiewania się znakami Morse’a jest daleki zasięg osiąganych łączności. Przy dobrych warunkach propagacyjnych można łączyć się z amatorami z całego świata i w ten sposób przeprowadzić łączność z egzotycznymi stacjami.

Nowoczesne komputery osobiste zachęcają do korzystania z cyfrowych modulacji sygnału. Do tego typu łączności potrzebny jest transceiver połączony z komputerem z zainstalowanym specjalnym oprogramowaniem. Dzięki PSK31 można przesyłać informacje tekstowe. Przez SSTV zdjęcia (np. karty QSL). Sygnał w zależności od pasma, użytej mocy i warunków propagacyjnych może dotrzeć do każdego zakątku globu. Jest to przyczyna, dla której emisje cyfrowe stają się coraz bardziej popularnym sposobem łączności. Dawniej emisje cyfrowe wymagały kłopotliwych urządzeń mechanicznych np. dalekopis. Specjalistyczne tryby cyfrowe, takie jak np. FT8 umożliwiają łączności bardzo małymi mocami, szczególnie na fal krótkich. System Echolink z wykorzystaniem technologii Voice over IP umożliwił operatorom komunikowanie się za pośrednictwem lokalnych przemienników amatorskich i węzłów radiowych, podczas gdy IRLP zezwoliło na łączenie repeaterów w celu zapewnienia większego zasięgu. Automatyczne zakładanie linków (ALE) umożliwiło powstanie amatorskich sieci radiowych działające na pasmach wysokich częstotliwości o zasięgu globalnym. Inne tryby, jak np. MSK441 (przy użyciu oprogramowania WSJT-X), są używane w przy wykorzystaniu zjawiska odbicia fal radiowych od meteorów lub od powierzchni Księżyca (EME).

Nawiązanie łączności krótkofalarskiej odbywa się według ściśle określonych reguł. Znalezienie rozmówcy rozpoczyna się przez wywołanie ogólne lub wywołanie określonego znaku. Po wymianie raportów o słyszalności swojego rozmówcy i sile sygnału (raport RST) oraz podaniu swojego imienia i miejsca nadawania (QTH) przechodzi się do luźnej rozmowy na dowolnie wybrany temat. Ważną zasadą jest to, iż na pasmach amatorskich obowiązuje zakaz poruszania tematów politycznych oraz religijnych. Tak samo źle widziane jest też prowadzenie działalności komercyjnej. Bardzo wysoki nacisk kładziony jest na wysoką kulturę osobistą. Przed zakończeniem konwersacji krótkofalowcy mogą poprosić o wysłanie karty QSL, będącej potwierdzeniem nawiązanej łączności.

Krótkofalarstwo poza wymiarem rozrywki ma także zadania społeczne, jednym z nich jest zapewnienie łączności awaryjnej/kryzysowej w przypadku wystąpienia katastrof i klęsk żywiołowych.

Jednym z popularniejszych elementów krótkofalarstwa jest udział w zawodach.

Emisje radiowe

Emisje foniczne

• SSB, DSB, FM, AM

Emisje cyfrowe

• FSK441, JT6M, JT65, JT9, FT8, FT4, RTTY

Emisje obrazkowe

• SSTV, ATV, Facsimile

Pasma krótkofalarskie

• 1.8MHz Zaliczone do fal średnich jest najniższym pasmem fal radiowych przydzielonym krótkofalowcom w większości krajów. Pasmo czynne w nocy a warunki propagacyjne ulegają polepszeniu zimą.
• 3.7MHz. W ciągu dnia, w zależności od warunków atmosferycznych i jonosferycznych (propagacja), zasięg łączności wynosi do ok. 400 km. W nocy (szczególnie zimą, z uwagi na mniejsze szumy atmosferyczne) maksymalny zasięg rośnie do kilku tysięcy kilometrów.
• 7MHz. Najbardziej przydatne jest dla krótkich i średnich odległości, od łączności lokalnych do 500–1500 km, zależnie od warunków i pory dnia. W wyższych szerokościach geograficznych łączność międzykontynentalna możliwa jest też w ciągu dnia w zimie. Przykładowo propagacja pomiędzy Japonią a Europą Północną otwiera się w godzinach przedpołudniowych od końca listopada, aż do końca stycznia, łączności long path z zachodnim wybrzeżem Stanów Zjednoczonych i Kanady możliwe są po południu.
• 14MHz. Pasmo 20 m jest podstawowym pasmem do łączności średniego i dalekiego zasięgu. W Polsce podczas dnia umożliwia łączność z krajami europejskimi, rano można się spodziewać propagacji na Daleki Wschód, po południu i pod wieczór – na zachód (USA, Kanada), czasami jest także aktywne w nocy, dając szansę na bardzo dalekie łączności. Jedno z podstawowych pasm częstotliwości amatorskich zawierające się w granicach od 14,000 do 14,350 MHz dla krótkofalowców na całym świecie. Pasmo to jest powszechnie uważane za najlepsze pasmo do DX-owania i jest popularnym i przepełnionym pasmem podczas zawodów. Wpływa na to kilka czynników, m.in. duży rozmiar pasma (350 kHz).

Świadectwo potwierdzające zdanie egzaminu radiooperatora, wystawione przez Państwową Agencję Radiokomunikacyjną

Licencje radioamatorskie

Krótkofalarska licencja nasłuchowa

Wszystkie kraje, które uprawniają obywateli do korzystania z radiofonii amatorskiej, wymagają od przyszłych operatorów wykazaniem się wiedzą i rozumieniem kluczowych pojęć niezbędnych w praktyce radioamatora, zazwyczaj poprzez zdanie egzaminu. Zezwala się na uprawnienia do korzystania z segmentów częstotliwości radiowych szerszą gamą technik komunikacyjnych. Nielicencjonowane osoby mogą korzystać z pasm radiowych (takich jak CB radio, FRS i PMR446), jednak wymaga się by owe urządzenia były homologowane i ograniczone co do zakresu i mocy dozwolonej na danym paśmie.

Amatorzy muszą przejść egzamin: wykazać się wiedzą techniczną, operatorską i znajomością wymagań prawnych i regulacyjnych po to, aby uniknąć nieporozumień między amatorami i innymi służbami radiowymi.

Krótkofalarstwo w Polsce i na świecie

Początki zorganizowanego krótkofalarstwa w Polsce zaczynają się od 1924 roku, kiedy pojawiły się pierwsze zarejestrowane kluby radiowe oraz ukazały się pierwsze pisma radioamatorskie, takie jak: Radio-Amator oraz miesięcznik „Radio-Ruch”. Pierwsze łączności amatorskie w Polsce przeprowadził 6 grudnia 1925 roku Tadeusz Heftman, używając znaku TPAX z radioamatorem holenderskim, w kwietniu 1926 roku pod tym samym znakiem przeprowadził pierwszą w Polsce łączność międzykontynentalną z amerykańskim krótkofalowcem U1AAO. W roku 1924 zmieniono również ustawę z dnia 27 maja 1919 r. o poczcie, telegrafie i telefonie, dopuszczając zakładanie i używanie na podstawie odpowiednich zezwoleń – prywatnych odbiorczych stacji radiotelegraficznych oraz radiotelefonicznych. 1 stycznia 1929 ukazał się pierwszy numer Krótkofalowca Polskiego, który z przerwami spowodowanymi wydarzeniami historycznymi przetrwał do dziś. Ukazywał się jako miesięcznik samodzielny lub wkładka do innych czasopism – Radioamator i Krótkofalowiec, potem Radioelektronik obecnie Świat Radio. Organizacją powstałą w lutym 1930 reprezentującą polskie krótkofalarstwo był Polski Związek Krótkofalowców. Pod koniec lat 30. XX w. z narastającą groźbą najazdu niemieckiego, krótkofalowcy skupieni w PZK kładli duży nacisk na wykorzystanie krótkofalowców oraz ich sprzętu i umiejętności do celów obronnych. Jednak sieć łączności amatorskiej przygotowana na wypadek wojny przez PZK została zburzona na skutek wydania zarządzenia Ministerstwa Poczt i Telegrafów w 1939 r. nakazującego rozmontowanie stacji i zwrot zezwoleń. Po wojnie w wyniku prowadzonych starań, w maju 1947 odbył się ogólnopolski zjazd delegatów klubów krótkofalowców, oraz została usankcjonowana przez władze działalność PZK.

Krótkofalowcy w Polsce używają znaków wywoławczych zaczynających się od liter prefiksów: HF, SN, SO, SP, SQ, 3Z (prefiks SR ma zastosowanie jedynie dla stacji bezobsługowych). Na świecie zarejestrowanych jest ponad 4 miliony krótkofalowców. Najwięcej z nich jest w Japonii, USA i Niemczech. W Polsce wydanych jest ponad 16 tysięcy pozwoleń służby radioamatorskiej osobom fizycznym oraz ponad tysiąc stacjom klubowym (stan na 15 czerwca 2024). Osób zrzeszonych w PZK jest 3380 (stan na 15 czerwca 2024).

Najmłodszą na świecie osobą posiadającą krótkofalarską licencję, była Sara Bruno (KB9SEG), która w 1998 roku w wieku 4 lat opanowała alfabet Morse’a zdała egzamin pisemny oraz praktyczny przed komisją egzaminacyjną, jednak mogła pracować na radiostacji z licencją nowicjusza (ang. The US Novice License) tylko pod nadzorem swoich rodziców krótkofalowców, ojca Ronalda Bruno (KB9LY) oraz matki (KB9RVX), a najstarszym krótkofalowcem według Księgi rekordów Guinesa był Argentyńczyk Jose Vicichi (LU5AW), który był aktywnym radiooperatorem osiągając wiek 93 lat i 253 dni.

Światowy Dzień Krótkofalowca (ang. World Amateur Radio Day, WARD) obchodzony jest corocznie 18 kwietnia w rocznicę utworzenia w 1925 roku Międzynarodowej Unii Radioamatorskiej (ang. International Amateur Radio Union).

Znani krótkofalowcy

Do osób, którzy byli lub są krótkofalowcami, należą m.in.:

• Marlon Brando (FO5GJ) – aktor
• Chet Atkins (WA4CZD) – amerykański muzyk country
• Maksymilian Maria Kolbe (SP3RN) – polski franciszkanin, męczennik
• Rajiv Gandhi (VU2RG) – polityk, premier Indii
• Bhumibol Adulyadej (HS1A) – król Tajlandii
• Noor (JY1NH) – królowa Jordanii
• Husajn ibn Talal (JY1) – król Jordanii
• Carlos Saúl Menem (LU1SM) – prezydent Argentyny
• Charles Brady (N4BQW) – amerykański astronauta
• Józef Adam Stanisław Mickiewicz (SP3SM, SP1AE) – pilot obserwator w stopniu kapitana, pionier polskiego krótkofalarstwa
• Juan Carlos (EA0JC) – król Hiszpanii
• Joseph Taylor (K1JT) – astrofizyk, laureat nagrody Nobla
• Dennis Tito (KG6FZX) – miliarder, astronauta-turysta
• Stanisław Tymiński (VE3MLB) – kandydat w polskich wyborach prezydenckich w 1990 i 2005 roku

Zobacz też

• rodzaje pozwoleń w krótkofalarstwie
• pasma amatorskie

Linki zewnętrzne

• Polski Związek Krótkofalowców
• Strona poświęcona łączności kryzysowej EMCOM
• SP DX CLUB Stowarzyszenie Miłośników Dalekosiężnych Łączności Radiowych
• Zespół SN0HQ
• Polski Klub UKF (PK UKF)[1]
• PK RVG Polski Klub Radiowideografii
• SP DX CONTEST